وتكەن ايدا ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنا قاتىسقان مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشۋگە قاتىستى ماسەلەگە توقتالىپ, cولتۇستىككە كوشىپ كەلۋشىلەردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ولارعا بەرىلەتىن جاردەماقىنىڭ مولشەرىن ەكى ەسە, ياعني, 35 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتەن 70 ايلىق كورسەتكىشكە دەيىن كوبەيتۋ كەرەك دەپ تاپسىرما بەردى.
كوش نەگە قوزعالدى؟
ەلىمىزدە 2013 جىلى «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسى قابىلداندى. اتالعان باعدارلاما اياسىندا تۇرعىلىقتى حالقى سيرەپ, جۇمىس كۇشى ازايعان cولتۇستىك وڭىرلەرگە حالقى تىعىز ورنالاسقان وڭتۇستىك ايماقتاردان حالىقتى كوشىرىپ قونىستاندىرىپ, ولارعا قاجەتتى جاعداي جاساۋ جۇمىستارى باستالعانى بەلگىلى.
ۇكىمەتتىڭ مۇنداي باعدارلامانى جولعا قويۋىنا وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك وبلىستار اراسىنداعى دەموگرافيالىق جاعداي سەبەپ بولدى. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى سوڭعى 10 جىلداعى ىشكى ميگراتسياعا تالداۋ جاساي كەلىپ, تۇركىستان, جامبىل, ماڭعىستاۋ جانە الماتى وبلىستارى تۇرعىندارىنىڭ ءبىر بولىگىن شىعىس قازاقستان, سولتۇستىك قازاقستان, پاۆلودار جانە قوستاناي وبلىستارىنا كوشىرۋ قاجەتتىگىن انىقتاعان. ەگەر وڭىرلەر اراسىنداعى بۇل ماسەلە دۇرىس شەشىلمەسە, 2050 جىلعا قاراي سولتۇستىكتەگى حالىقتىڭ سانى ميلليون ادامعا قىسقارسا, وڭتۇستىك وڭىردە حالىق سانى 5, 2 ملن ادامعا ارتاتىن كورىنەدى. وسى جاعدايعا باسا نازار اۋدارعان ۇكىمەت وڭىرلەردەگى حالىق سانىنىڭ ارا-سالماعىن كوشى-قون ارقىلى رەتتەۋگە كوشتى. ناتيجەسىندە باعدارلاما ىسكە قوسىلعاننان بەرى 20 مىڭنان استام ادام سولتۇستىك وڭىرگە قونىس اۋداردى.
باعدارلاما كوشكە سەرپىن بەردى
سولتۇستىككە قونىس اۋدارعان ازاماتتاردىڭ باسىم بولىگى تۇرعىن ۇيمەن, جۇمىسپەن قامتىلدى. ءوز كاسىبىن اشامىن دەۋشىلەرگە ەگىن, مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋعا جەر تەلىمدەرى, بوس تۇرعان عيماراتتاردى بەرۋ جاعى دا قاراستىرىلعان. قونىس اۋدارعان وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە – 88, 3 مىڭ تەڭگە (35 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش) كولەمىندە اقشا بەرىلدى, كوممۋنالدىق تولەمدەردى جانە جالعا الىنعان باسپانانىڭ اقىسىن تولەۋ ءۇشىن ءبىر جىل اقشالاي كومەك كورسەتىلەدى. سونداي-اق جەرگىلىكتى بيلىك ەڭبەك جاسىنداعى ازاماتتاردى جۇمىسپەن قامتۋعا مىندەتتى. ماماندىعى جوق وتباسى مۇشەلەرىنە تەگىن ورتا كاسىبي ءبىلىم بەرىلەدى. بالالارى بولسا, بالاباقشاعا جانە مەكتەپكە كەزەكسىز قابىلدانادى. بيزنەس جوسپار ۇسىنعان ازاماتتارعا 6 پايىزدىق تومەن مولشەرلەمەمەن نەسيە بەرىلىپ, «بيزنەس باستاۋ» بويىنشا تەگىن كۋرستاردان وتۋگە جولداما الادى. ال جاستاردىڭ «سەرپىن» باعدارلاماسى ارقىلى سەرپىلۋىنە مۇمكىندىك بار.
باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ ەرىكتى تۇردە جۇرگىزىلەدى. باعدارلاماعا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە سوڭعى ءبىر جىل بويى تىركەۋدە تۇرعان كەز كەلگەن قازاقستاندىق قاتىسا الادى. كوشىپ بارعاننان كەيىن كىمدە-كىم كەلىسىمشارتتى بۇزىپ, مەرزىمىنەن بۇرىن كوشىپ كەتسە, جولعا جۇمسالعان جانە مەملەكەتتەن العان بارلىق كومەك قاراجاتتى سوڭعى تيىنىنا دەيىن قايتارۋعا مىندەتتى.
جوعارىداعىداي ءتيىمدى ساياساتتىڭ ارقاسىندا وڭتۇستىكتەن سولتۇستىك وڭىرلەرگە قونىس اۋدارۋعا نيەت بىلدىرۋشىلەردىڭ سانى جىل سايىن ارتقانى راس. ولاردىڭ اراسىندا شەتەلدەن ورالعان قانداستار دا بار. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, قونىس اۋدارعانداردىڭ كوپشىلىگى پاۆلودار وبلىسىنا (31 پايىز) قونىس اۋدارسا, قالعاندارى شىعىس قازاقستان (27 پايىز), سولتۇستىك قازاقستان (22 پايىز), قوستاناي (16 پايىز) وبلىستارىنا ىرگە تەپكەن. الايدا كەيبىر وبلىستاردىڭ ىشكى كوشى-قون جۇمىسىندا شيكىلىكتەر مەن كەدەرگىلەر دە بايقالدى.
كەرى كوشكەندەر دە كەزدەسەدى
جاقىندا سەناتور ايگۇل قاپباروۆا ۇكىمەتكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ, كوشى-قون پروتسەستەرىن ىسكە اسىرۋداعى مەملەكەتتىك شارالار دۇرىس اتقارىلماي, كەيبىر وڭىرلەردە كوشى-قون ماسەلەلەرى تولىق شەشىلمەي جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. «2018-2019 جىلى جانە بيىلعى جىلدىڭ 9 ايىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا وڭتۇستىك وڭىردەن 5123 ادام قونىس اۋدارعان بولسا, وڭىردەن 10 مىڭعا جۋىق ادام كوشىپ كەتكەن. وبلىستا سوڭعى جىلدارى مەكتەپتەر جابىلىپ, عيماراتتارى اۋكتسيونعا قويىلىپ ساتىلۋدا» دەدى ايگۇل قاپباروۆا سەناتتىڭ جالپى وتىرىسىندا.
2016 جىلدان بەرى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا ەڭبەك كۇشى ارتىق وڭىرلەردەن 6,5 مىڭ ادام كوشىپ بارعان. الايدا ونىڭ 8 پايىزى كەرى كوشىپ كەتكەن. ولاردىڭ كەيبىرى كوشىپ بارعان ءوڭىردىڭ اۋا رايىنا ۇيرەنىسە الماسا, كەيبىرى باعدارلاما بويىنشا بەرىلۋگە ءتيىستى كومەككە كوڭىلى تولماعان.
نۇرلان الماتى وبلىسىنان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا 2019 جىلى كوشىپ كەلىپتى. «كوشىپ بارساڭدار, ءۇي بەرەمىز, ەگىن سالساڭدار جەر بەرەمىز» دەگەن سوڭ كوشىپ كەلىپ ەدىك. جول قاراجاتىمىزدى جانە باسقا دا قاراجاتتارىمىزدى الدىق. الايدا ەگىستىك جەر الا المادىم. جەر الۋ ءۇشىن بارماعان باستىعىم, اشپاعان ەسىگىم قالمادى. باستاپقىدا «جەر بەرەمىز» دەپ وپ-وڭاي ۋادە بەرگەنىمەن, كوشىپ كەلىپ, كەلىسىمشارتقا قول قويعان سوڭ, «جەر الاتىن بولساڭدار اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكالارىڭ قانە؟ جەر الۋ ءۇشىن تراكتور, كومباين سياقتى مۇلىكتەرىڭ بولۋى كەرەك» دەپ ۇلكەن تالاپ قويدى. كەيبىر شەندىلەر جۇمىسىڭدى ءبىتىرىپ بەرەمىز دەپ ءبىراز اقشامدى الىپ كەتتى. الماتى ماڭىنداعى باسپانامدى ساتىپ كوشىپ كەلىپ ەدىم, قازىر سول 10 ميلليون تەڭگە اقشام دا تۇگەسىلدى, نە وزىمە تيەسىلى باسپانام جوق, سولتۇستىككە كوشىپ, ەگىن سالىپ بايىپ كەتەمىز دەپ كەلگەندە دالادا قالدىق. كوشىپ كەتەيىك دەسەك, كەلىسىمشارتتىڭ ۋاقىتى تولماي, ءجىپسىز بايلانىپ وتىرمىز» دەپ رەنىشىن ءبىلدىردى.
قاتاڭ باقىلاۋ كەرەك
اتالعان وبلىستا كوشىپ كەلۋشىلەرگە ارناپ سالىنعان باسپانانىڭ دا ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. سىرتىن جالتىراتىپ, ءىشىن قالتىراتىپ قويعان باسپانىڭ قابىرعالارى الدەن سىر بەرە باستاعان. «ۇيلەردىڭ ساپاسى وتە ناشار, ىرگەسىنەن جەل گۋلەپ تۇرعان ءۇيدىڭ جىلۋ جۇيەسى دە دۇرىس جابدىقتالماعان. سۋ قۇبىرى دا وتكىزىلمەگەن. وسىنداي ساپاسىز ءۇيدى ۇكىمەتتىڭ قالاي جەتى ميلليونعا باعالاپ وتىرعانىن تۇسىنبەيسىڭ. 7 ميلليونعا مۇلدە تاتىمايدى. ال جۇمىسقا ورنالاسايىن دەسەم, ەكى ماماندىعىم بولسا دا, ورىسشا بىلمەيدى ەكەنسىڭ دەپ ەشكىم جۇمىسقا المايدى» دەيدى تالدىقورعاننان وتكەن جىلى مامليۋت اۋدانى پوكروۆكا اۋىلىنا قونىس اۋدارعان ءجۇسىپ ومىرزاقۇلى. ال شىمكەنتتەن كوشىپ كەلگەن راحىمجان ەسىمدى جىگىت ۇكىمەت بەرگەن ءۇيدىڭ ساپاسىز ماتەريالدان سالىنعانىن, ونىڭ قۇنى ارى كەتسە 3 ميلليوننان اسپايتىنىن ايتىپ, «سولتۇستىككە كوشىرۋ» سىندى يگىلىكتى باستامانىڭ دا جولىن جەمقورلىق كەسىپ تۇرعانىنا وكپەسىن ايتتى.
سولتۇستىككە كوشىپ بارعانداردىڭ اراسىندا قونىستانعان جەرىنەن ءجوندى جۇمىس تابا الماي, بالا-شاعاسىن سوندا تاستاپ, ءوزى نۇر-سۇلتان, الماتى قالالارىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ازاماتتار دا بار. سونىڭ ءبىرى – ەرتاي. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا وسىدان ەكى جىل بۇرىن كوشىپ بارعان ول وزىنە ىڭعايلى جۇمىس تابا الماپتى. ال جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تاۋىپ بەرگەن قىزمەتىنىڭ جالاقىسى وتە تومەن بولىپتى. «80-90 مىڭ تەڭگە ايلىقپەن ءبىر وتباسىن قالاي اسىرايسىڭ؟ كەرى كوشىپ كەتەيىن دەسەم, شارت بويىنشا بەرىلگەن كومەك قاراجاتتاردى تۇگەل قايتارۋىم كەرەك ەكەن. سودان امال جوق, بالا-شاعامدى سوندا قالدىرىپ, ءوزىم استانادا جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن. مەن سياقتى سولتۇستىككە كوشەمىز دەپ ەكىگە ءبولىنىپ, توزىپ جۇرگەن جاستار دا از ەمەس» دەيدى ەرتاي.
ارينە, مۇنىڭ ءبارى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ كوش-قون جۇمىسىنا سەلقوس قاراۋىنا تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەلەر ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ونىڭ ۇستىنە, بولىنگەن قارجىنى جەمقورلىق جولمەن جۇلمالاۋ دا جوق ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا, سولتۇستىككە كوشۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاداعالاۋ كەرەك سەكىلدى. ويتكەنى بۇل – مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى جۇمىس. مەملەكەت سولتۇستىك وڭىرلەرگە حالىقتى كوشىرىپ قونىستاندىردىق دەگەنمەن, سولتۇستىكتەن كوشىپ جاتقاندار دا از ەمەس. بىلايشا ايتقاندا, دەموگرافيالىق جاعدايدى وڭداپ, سولتۇستىكتەگى شەكارا وڭىرلەردىڭ يەن قالماۋى ءۇشىن اتقارىلىپ جاتقان بۇل باعدارلامانىڭ ورىندالۋ بارىسىن ۇكىمەت ءجىتى قاداعالاپ وتىرماسا, جۇمسالعان قارجى ەرتەڭ ءوزىن اقتاماي, تەككە كەتكەن شىعىنعا اينالۋى ابدەن مۇمكىن.
