استانا – جاڭا قالا, شامامەن قالامىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرىنەن كەلگەندەر دەيمىز. ۇلكەن قالادان تىرلىگىندە ءناسىپ تەرىپ جۇرگەنمەن, كوبىسى باسپاناسىز. تىرلىك بار جەردە ولمەك بار. ال دۇنيەدەن قايتقان ادامدى ارۋلاپ جەرلەۋ – ارتىندا قالعان جۇرتىنىڭ, تۋعان-تۋىستارىنىڭ قاستەرلى مىندەتى, جالپى ادامزات بالاسىن ارداقتاۋ بولىپ تابىلادى.
وسىعان سايكەس شاريعاتتىڭ شەڭبەرىندە اركىم شاما-شارقىنشا ءولىنىڭ الدىنداعى ءتىرىنىڭ مىندەتىنە ادال بولۋعا تىرىسادى. ال ونىڭ شارتى بويىنشا قايتىس بولعاندى ۇزىلگەن جەرىنەن اۋىستىرىپ جاتقىزىپ, ءجۇزىن قۇبىلاعا بۇرىپ, «مەيرام سۋعا الۋ» كەرەك. باسپاناسى جوقتارعا بۇل دا – قول جەتپەيتىن ءراسىم. سوندىقتان دا بولۋ كەرەك, ءمايىتتى تۋعان جەرىنە جەتكىزۋ ارتىندا قالعان اعايىننىڭ موينىنداعى جۇككە اينالۋدا.
بۇل تەك قانا, اتا-اناسى اۋىلدا, وتباسىنىڭ جارتىسى تۇستىكتە, جارتىسى وڭتۇستىكتەگىلەرگە قاتىستى ەمەس. ەلوردا ىرگە كوتەرگەلى «استانالىق» اتانىپ, باسپاناسىن دا الىپ, بار بالاسىن وسىندا جەتىلدىرىپ, قارا ورمانعا اينالعانداردىڭ دا تاعدىرىنا ءتان نارسە بولىپ كەلەدى. وسى رەتتە, بىرنەشە جىل پانا بولعان استانانىڭ توپىراعىن تارك ەتكەندەي, مارقۇمنىڭ سۇيەگىن «سىقىرلاتىپ» الىس اۋداندارعا الىپ كەتىپ جاتقانىن ەستىپ قالامىز.
راس, استانالىقتاردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – كوبىندە ۋاقىتشالىق كوڭىل-كۇي باسىم كەلەدى. «ۋاقىتشالىق» پاتەر جالداپ جۇرگەندەرگە ءتان. ول ۋاقىتشا قىزمەت بابىمەن كەلگەندەرگە ءتان. مەنىڭشە, ءتىرى پەندەنىڭ وسى جايى العا شىعىپ, ادام بالاسى جەر بەتىنە ۋاقىتشا قوناق ەكەنىن ەستەن شىعارىپ جاتادى. سودان دا بولار, ارتىندا جاسى كەلگەن كەمپىرى قالسا, شالىنىڭ قاسىنا جەرلەۋدى, بالاسى دۇنيەدەن وزسا, اكەسىنىڭ قاسىنا قويۋدى تاعى باسقا دا تۋىستىق جايتتى العا تارتىپ, قالاعان جەرىنە جەتكىزۋدى مىندەت سانايدى. وسىلايشا, مىنا جالعان دۇنيەدە ءدام-تۇزى تاۋسىلىپ, توپىراق بۇيىرعان جەرگە جەرلەۋدىڭ شاريعاتتا ايتىلعانى ەسكەرىلمەيدى. قازاقتىڭ «مولا اسىرماي» جەرلەيتىن ۇستانىمىن دا ەستەن شىعارامىز.
وسى رەتتە, ەسىمىزگە وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن بولعان وقيعا تۇسەدى. رەسەيدىڭ يسلام مۇراسى جالپى رەسەيلىك قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى, رەسەيدىڭ يسلام كوميتەتىنىڭ توراعاسى, رەسەي يسلام قاۋىمداستىعىنىڭ قايراتكەرى گەيدار دجەمال الماتىدا ىسساپارمەن جۇرگەندە دۇنيەدەن وزدى. دەم ۇزىلگەن جەردەن توپىراق بۇيىرادى دەگەن شاريعاتتىڭ ۇكىمىن ۇستاعان عالىمدى الماتىنىڭ تۇبىندەگى مۇسىلماندار زيراتىنا جەرلەدى…
«كوممەرتسيالانىپ كەلەدى…»
ەلوردادا جەرلەۋگە قاتىستى راسىمدەر – ءمايىتتى جۋ, كەبىندەۋ, جانازاسىن شىعارۋ, جەرلەۋ راسىمدەرى قالاي اتقارىلادى؟ ويتكەنى ۇلكەن قالالاردىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. قارالى ءۇيدىڭ قايعىسىن ءبىر ادامداي كوتەرۋگە دايىن تۇراتىن اۋىلداستارداي ەمەس, قالانىڭ تۇرعىندارى بۇيىعى كەلەدى, ءتىپتى كوپ پاتەرلى ۇيلەردىڭ تۇرعىندارى ءبىرىن-ءبىرى كورشى سانامايدى. ەندەشە, تەك قانا «قازانى» عانا ەمەس, باسقا نارسەلەرى دە سەبەپ بولىپ, قايعىسى دا بولەك كەلەدى. ۇلكەن شاھارداعى قىم-قۋىت تىرلىك, ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعى دا جاڭا جەردەگى تانىستارىمىزبەن ەتەنە ارالاسىپ, ءبىر تۋعانداي بولىپ كەتۋگە كەدەرگىسىن كەلتىرىپ باعادى. قابىرعاڭ قايىسقاندا جاقىننىڭ ازدىعى قارالى ولىمدە ءبىلىنىپ, جانىڭا باتاتىنى راس…
دەگەنمەن قاپيادا قازا تاپقان جاننىڭ جايىنا كەلەيىك. مۇنداي جاعدايدا الدىمەن جەدەل جاردەم شاقىرىپ, سوسىن پوليتسياعا حابار بەرەدى. ەگەر قازا بولعان ادام بۇرىننان سىرقات بولسا, ەمحانادا تىركەۋدە تۇرسا, پوليتسيا شاقىرىپ قاجەتى جوق. بۇل رەتتە ۋچاسكەلىك دارىگەردى شاقىرىپ, ۋاقىتىن بەلگىلەپ, ءراسىم قاعازىن تولتىرادى. ودان كەيىنگى تىرلىك ادەتتەگى داستۇرىمىزبەن شاما جەتكەنشە قارەكەت ەتەدى. وسى رەتتە اتقارىلاتىن شارالار بىلتىر قمدب جارىق كورگەن «جانازا جانە جەرلەۋ راسىمدەرى» دەگەن كىتاپتا ايتىلعان.
مۇندايدا كىسىسى ولگەن ادامدى سابىرعا شاقىرىپ, مۇردەنى اقتىق ساپارعا دايىنداپ, ءجون ايتاتىن جاناشىر كەرەك. ونداي ادام تابىلماسا, مەشىت قىزمەتكەرلەرىمەن حابارلاسقان ءجون. قالا مەشىتىندە ولىكتى جۋ, كەبىندەۋ 25 مىڭداي تۇرادى. اقىرەت كيىمىنىڭ باعاسى – 15 مىڭ. ودان باسقا كىلەمدى مەشىتتەن الۋعا بولادى. بۇدان بولەك, ولىكتى جونەلتۋمەن ارنايى اينالىساتىندار بار.
بايقاعانىمىز, وسىلايشا ولىك جونەلتۋدە اتام قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى قالا تالابىنا قاراي وزگەرىسكە ۇشىراپتى. مۇمكىن, استانادا قايتىس بولعانداردىڭ سۇيەگىن شىعىندانسا دا, الىس اۋىلدارىنا الىپ كەتىپ جاتقانداردىڭ ارەكەتىن تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. مۇمكىن, ولار جانى اۋىراتىن جاقىنىن ءوز جولى مەن ءداستۇرىن ساقتاي وتىرىپ, اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋدى كوزدەگەندىگىنەن دە بولار؟
ازا ءۇيىن اشۋ كەرەك
تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر. ءدام-تۇزى تاۋسىلعان پەندەنى ماڭگىلىك مەكەنىنە لايىقتى شىعارىپ سالۋ – تىرىلەردىڭ بورىشى. قارالى حاباردى ەستىگەن تانىستارى, ارىپتەستەرى, تۋىس-جەگجاتتارى ازالى جەرگە جينالىپ, كوڭىل ايتۋعا اسىعادى. ەگەر ماقالانىڭ باسىندا استانالىقتاردىڭ كوپشىلىگى پاتەر جالداپ تۇرادى دەسەك, بۇل ءراسىم كوپتىڭ قولايىنا كەلە بەرمەيدى.
مارقۇمدى اقتىق ساپارعا جونەلتۋدىڭ قامى وسىمەن بىتپەيدى. داستۇرىمىزدە مۇردەنى وڭ بوساعاعا قويۋ شارت, تۇنەمەلىكتە جارىق جاعىپ قويىپ, جاقىن ادامدارى قاسىندا بولادى. بۇل دا جوعارىداعى جايتقا سايكەس مۇمكىن ەمەس. مۇردەنى مورگكە تۇنەتۋگە كوپ ادام كەلىسە بەرمەيدى. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ مارقۇمنىڭ جەر بەتىندەگى اقىرعى بىرەر كۇنىن نەگە رەتىمەن ۇيىمداستىرىپ, لايىقتى قام جاساماسقا؟!
مۇمكىن, ازا ءۇيىن اشۋ كەرەك بولار. ويتكەنى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءپاتۋاسى بويىنشا, «جانازا نامازىن مەشىتتە وقۋ ماكرۋھ. پايعامبارىمىز (س.ا.س.) جانازانى مەشىتتەن سىرت جەردە وقىعان. مايىتتەر مەشىتتىڭ سىرتىنا قويىلاتىن بولعان» دەيدى. ەگەر وسى ءپاتۋانى باسشىلىققا الاتىن بولساق, مەشىتتەن دە قول ۇزبەي, ەندىگى سالىناتىن مەشىتتەردىڭ اۋلاسىنان تىسقارىلاۋ جەرگە وسىنداي ءۇي سالىپ, مۇندا ولىكتى وڭ بوساعاعا قويىپ, اعايىندارىنىڭ قاسىندا بولىپ, اقىرعى ساپارعا شىعارۋعا بار دايىندىقتى وسى جەردە جاساۋعا بولادى عوي.
جانازاعا جينالعان جۇرتتىڭ دا جايىن ويلاعان ءجون. استانانىڭ التى ايدان اساتىن قىسىندا, ساقىرلاعان ايازىندا, كەيدە بورانىندا جانازا نامازىنا قاتىسىپ, ساپتا تۇرۋ وڭاي نارسە ەمەس. كوپ ءۇيدىڭ اۋلاسى دا بۇعان قولايلى ەمەس. كوبىنىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتىپ, اۋىرىپ قالۋى دا مۇمكىن. ارنايى ازا ۇيىندە جابىق جايدا جانازا وقىلىپ, كەلگەن جۇرتتىڭ ابىرجىمەي راسىمگە قاتىسقانىن قاراستىرعان دا دۇرىس ەمەس پە؟ وزگە ءدىن وكىلدەرىندە بۇل ماسەلە جاقسى جولعا قويىلعان. ولار مايىتپەن ەسىك الدىندا, جول ۇستىندە, ىبىرسىعان اۋلادا جاۋراپ-جاسىناپ ءجۇرىپ قوشتاسپايدى. ارنايى سالتاناتتى ورىن بار…
ايتاتىنى جوق, تىرىلەردىڭ پارىزى ولىكتى جونەلتۋمەن بىتپەيدى. اسى, قىرقى, جىلى تاعى بار. وسى رەتتە, ءوزىمىز بارىپ جۇرگەن, ورتاسىندا بولىپ, كوڭىلىمىزگە ءتۇيىپ جۇرگەن جايتپەن بولىسكىمىز كەلەدى. مۇندايدا جاعدايى كەلگەننىڭ دە كەلمەگەننىڭ دە كوپكە بەلگىلى مەيرامحانالاردا مارقۇمنىڭ ساداقاسىن وتكىزىپ جاتادى. ونى ارتىندا قالعاندارىنىڭ نامىسقا تىرىسقانىن, اقتىق قۇرمەتى دەپ باعالاۋعا بولادى. بىراق وسى استا حرۋستال شىراقتارى جارقىراپ تۇرعان اتشاپتىرىم زالدا وتىرىپ, استا-توك داستارحاننان ءدام تاتىپ, ويعا كەتەسىڭ. ايتەۋىر, مىنا دۇنيەنى تاستاپ كەتكەن مارقۇمدى جوقتاۋعا دا, ءوزىمىزدىڭ دە بۇل دۇنيەنىڭ ۋاقىتشا قوناعى ەكەنىمىزدى سەزىنۋگە ەرىك بەرمەي, جان-جاعىڭنان جارقىراپ تۇرعان ءدۇنياۋي يگىلىكتەر الاڭداتاتىنى انىق.
سوڭعى جىلدارى ازىرەت سۇلتان مەشىتىندە اس وتكىزۋ ءۇردىسى باستالىپ ەدى. سۇراستىرعانىمىزدا العاشقى بەتتەگى ىقىلاس ءپاس تارتىپ, الدە قىزمەتتى ءوز دەڭگەيىندە الىپ كەتە المادى ما, ازىرگە داستۇرىمىزگە اينالماي وتىر. سوندىقتان دا, قارالى جيىندى توي-تومالاق وتەتىن, كەشكە ىشىمدىك قويىلاتىن سالتاناتتى مەيرامحانالاردان ءجيى كورەمىز. اقىرى مال شاشپاق بولسا بىزگە ءبارىبىر دەرمىز-اۋ, بىراق ونىڭ وبال-ساۋابىن سۇرايتىن كۇن تۋعاندا بىلمەستىككە سايامىز با؟ قارالى ءۇيدىڭ باسىنا قايعى كەلگەندە قايسىسى دۇرىس دەپ ابدىراعاندا اقىل قوساتىن جاناشىر شىقپاسا, ءراسىمنىڭ دۇرىس اتقارىلۋىنا جاعداي جاسالاتىن جەر بولماسا, ادامدى ارۋلاعانىمىزدىڭ ءتۇرى وسى ما؟!..
راسۋل بەلگىباي, قالالىق راسىمدىك قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى:
«قايتىس بولعانداردى قوياندى, قوسشىداعى مۇسىلماندار زيراتىنا جەرلەيمىز. سوڭعى كەزدەرى تەك يلينكاعا اپارىپ جاتىرمىز. قالا ىشىندەگى قورىمدارعا جەرلەۋگە تىيىم سالىنعان. ءمايىتتى جۋىپ, كەبىنگە وراپ, مولاسىن قازىپ, جەرلەۋگە دەيىنگى شارۋالارىمىزعا 200 مىڭ تەڭگە الامىز. جاسىراتىنى جوق, كوپ اعايىندار مۇردەنى باسقا قالالارعا الىپ كەتىپ جاتادى. ەگەر الىس جولعا الىپ كەتەتىن بولسا, مۇردەنى دايىندايمىز. ول 120 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى. ونىڭ ىشىنە مۇردەنى بۇزىلىپ كەتۋدەن ساقتايتىن دارىلەردى ەگىپ, ودان بولەك تاڭداۋىنا قاراي قانداي كولىكپەن جەتكىزۋ ماسەلەسىن دە شەشىپ بەرەمىز».
اۋدانباي قاجى احمەتجانۇلى, زەينەتكەر:
«قازىرگى جاعدايدا ولىك جونەلتۋ كوممەرتسيالاندى دەپ ايىپتاۋدىڭ ءجونى جوق شىعار. قالاداعى ادامنىڭ ءجون ايتاتىن, جول كورسەتەتىن جاناشىرى بولماۋى مۇمكىن. ءتىپتى, سالت-ءداستۇردى بىلەتىندەرىنىڭ سول ساتتە قاسىندا بولماۋى دا وسىنى تاڭداۋعا سەبەپ. وسى كوزقاراسپەن العاندا مەشىتتە, نە ارنايى ورىنداردا مۇردەنى جۋىپ, كەبىندەپ, جەرلەۋگە دايارلاۋى قاجەتتىلىك دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.
قازاق ولىك جونەلتۋدى شاريعات شەڭبەرىندە راسىمدەگەن. سونىمەن بىرگە ءوز جولىمەن جەرلەۋدى ادامعا قۇرمەت دەپ تانىعان. سول راسىمدەۋدىڭ ءبىر بولىگى سۇيەككە تۇسەتىندەردى تاڭداپ الىپ, ماڭىز بەرگەن. «سۇيەككە ءتۇسۋ» دەگەننىڭ ءوزى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك بولعان. اكەم «مەنى ولگەننەن كەيىن جۋىندىرعاندا بايقاپ ۇستاڭدار, و دۇنيەنىڭ ەسىگىندە قينالىپ جاتقاندا دەنەمدى قوسا قيناماڭدار» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. بۇل جاي ءسوز بولماس. قولدان كەلگەنشە, قالىپتاسقان سالت-داستۇرىمىزبەن ارۋلاپ قويىپ, اقتىق ساپارعا شىعارۋ ءتىرىنىڭ پارىزى بولۋى ءتيىس».
