كەيدە ادامنىڭ تاعدىرى ءوز ەسىمىمەن سايكەس كەلەدى. ارينە, ول – سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. مىڭدارعا بۇيىرار باق. ايتپەسە, تالاي ءدۇر ەسىمدى يەلەنگەنمەن, يلەنىپ جۇرگەندەر قانشاما؟! ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ اتىن كىم قويسا دا, اۋزى دۋالى ادام قويعان. اسىلبولات دەسە, اسىل بولات. ءجا, ءسوزدى كوپ سوزبايىق. ەندىگى اڭگىمە – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى, ارقالى اكتەر, ءانشى, سۋرەتشى اسىلبولات سماعۇلوۆ جايىندا.
«بوستاندىقتىڭ» بالاسى
تالانتتى تۇلعاعا بالا كۇنىنەن ونەردىڭ قاي ءتۇرى دە بوتەن بولماعان. كۇمبىرلەتىپ دومبىرا تارتقان, پلاستيليننەن ءمۇسىن ورگەن, تىلسىم تابيعاتتىڭ سۋرەتىن سالعان. ونىڭ ءبارى – تەكپەن دارىعان تەكتىلىك. ەكى ادامنىڭ بىرىنە كيەلى ونەر قونا بەرمەيدى. ول دا تالداپ, تاڭداپ قوناتىن باق قۇسى سەكىلدى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى الاقانداي بوستاندىق دەگەن اۋىلدا ومىرگە كەلگەن. اكە-شەشەسى «قۇداي» دەگەن شۇكىرلىگى مول قاراپايىم جاندار بولىپتى. اناسىنىڭ ءاندى اۋەلەتىپ سالاتىن ءبىر قايىرما ادەمى داۋىسى بولعان. اسىرەسە, اقان سەرىنىڭ «قۇلاگەرىن» شىنايى ەگىلىپ ورىندايتىن ونداي جان سيرەك كورىنەدى. اكەسى ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسىن ەرەكشە قادىرلەگەن. جىلقى باعىپ, جۇيرىك باپتاعان. كەيىن اۋىلعا كەلگەن العاشقى تراكتوردىڭ تىزگىنىن ۇستاپتى. قارا شارۋا يەسى بولسا دا كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ ازامات اتانعان. «قالقامان – مامىر», «ەڭلىك – كەبەك» سەكىلدى پوەمالاردى جاتقا ايتىپ, حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قۇنارىن بالاسىنىڭ بويىنا سىڭىرگەن. تۋعان قارىنداستارى دا ونەردەن قارا جاياۋ ەمەس. مىنە, وسىنداي ونەگەلى وتباسىندا وسكەن ورەننىڭ اسىل بولماۋعا قاقى جوق سەكىلدى. سول اۋىلدا جاكۋلا دەگەن كىسى عۇمىر كەشىپتى. جارىقتىققا ءتاڭىر ونەردى مولىنان ءپىشىپتى. و زامانداعى ەلدىڭ تىرشىلىگى قىزىق ەدى عوي. بۇگىنگىدەي جارقىراپ تۇرعان ەلەكتر شامى مەن تەلەديدار جوق. ۇيالى تەلەفون دەگەندى ەشكىم ويلاپ كورمەگەن. بىراق ءار اۋىلدىڭ ءوز تەاترى بولعان. وندا كوپ ادام وينامايدى. ساندەپ ساحنا دا قۇرىلمايدى. ءبىز ايتىپ وتىرعان جاكۋلا اقساقال ءبىر ءوزى ءبىر تەاتردىڭ ءرولىن اتقارعان. سۇڭعىلا قارت اڭگىمەنى ارىدەن قوزعاپ وبرازبەن سويلەيدى. ءبىر قيمىلى بىرىنە ۇقسامايدى. بىرەسە ايداھار, بىرەسە جىلان بولىپ ىسىلدايدى. تايبۋرىل بولىپ كىسىنەيدى. كوك ءبورى بولىپ ۇليدى. قويشى, ايتەۋىر, نەشە ءتۇرلى جان-جانۋاردىڭ داۋىسىن سالىپ, تىڭداعان جۇرتتىڭ دەلەبەسىن قوزدىرادى. سول ءبىر قاراشا اۋىلداعى قازىنالى قاريانىڭ بويىنداعى عاجايىپتى كورگەن سەزىمتال بالانىڭ قيالىنا قانات بىتەدى. مەن دە سول كىسىدەي اسقان ونەرلى بولسام دەگەن ارمان بۇرشىك جارادى. ايتپەسە, جۇدىرىقتاي جەتكىنشەك بالا كۇنىنەن سۋرەت سالۋدى جاقسى كورگەن. ەرتەگىلەر كەيىپكەرلەرى مەن باتىرلار تۇلعاسىن كەلىستىرىپ بەينەلەگەن. بىردە ءۇيدىڭ ىشىندەگى بولمەنىڭ تۇتاستاي اق قابىرعاسىنا ورىستىڭ ايگىلى «ءۇش باتىر» دەگەن كارتيناسىن ادەمىلەپ سالادى. ونى كورگەن شەشەسى بالاسىنا ءسۇيسىنىپ, ۇزاق ۋاقىت وشىرمەي ساقتاپ قويىپتى. امال نەشىك, سويتكەن ارداقتى اناسى ومىردەن ەرتە وتەدى.
اۋىلداعى سەگىز جىلدىق ورتالاۋ مەكتەپتى اياقتاعاننان كەيىن قىزىلجارداعى جالعىز قازاق مەكتەپ-ينتەرناتىنا قابىلدانادى. مۇندا دا ايى وڭىنان تۋادى. ونەرپاز بالاعا ۇستازدارى ايالاپ قارايدى. مەكتەپتەگى قابىرعا گازەتىنىڭ بىلدەي مۇشەسى سايلانادى. ءوز قاتارىنىڭ اراسىندا جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن پالۋان اتانادى. تەاتر ۇيىرمەسىنە قاتىسادى. وقۋ ورداسىنىڭ دارىندى وقۋشىلارى قويعان «اباي» سپەكتاكلىندە باستى ءرولدى وينايدى. ءسويتىپ, العاشقى تەاتر ونەرىندەگى تىرناقالدى دۇنيەسى حاكىم اتامىزدى سومداۋمەن باستالادى. ول قويىلىم كەزىندە وبلىستىق تەلەارناعا تۇسىرىلگەن. سول كەزدە قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ءماريام مىرزاتاەۆا قابىلەتتى شاكىرتىنە: «اينالايىن, ءبىزدىڭ مەكتەپتەن بارلىق ماماندىق يەلەرى تۇلەپ ۇشتى. بىراق ءالى ءارتىس شىققان جوق. سەن دايىن تۇرعان اكتەرسىڭ. سوعان بار» دەپ باعىت بەرەدى. اۋەلدە اكەسى ۇلىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنىڭ مامانى بولعانىن قالايدى. جاس ورەن ونەر جولىن تاڭداعىسى كەلەدى. سونى اكەسىنە جۇقالاپ جەتكىزەدى. اقىرى, قاريا بالاسىنا باتاسىن بەرەدى.
بوكەەۆانىڭ شاكىرتى
ارۋ الماتىعا اسقاق ارمانمەن كەلەدى. ەسترادا ستۋدياسىنا بارادى. بىراق وعان تۇسۋگە كەش بولىپ قالادى. امالسىزدان ناعاشىلارى تۇراتىن قاراعاندىعا جول تارتادى. سونداعى ءوزى بالا كۇنىنەن ونەرلەرى تانىس وبلىستىق تەاترعا ۋاقىتشا جۇمىسقا ورنالاسادى. قاتارداعى قىزمەتكەر بولىپ ءجۇرىپ, تەاتر ونەرىنىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرەدى. 1969 جىلى قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ تەاتر بولىمىنە باعى جانىپ, وقۋعا تۇسەدى. حالىق ءارتيسى حاديشا بوكەەۆانىڭ شەبەرحاناسىنا قابىلدانادى. ءتورت جىل بويى بىلىكتى ماماننان ءتالىم الادى. انە-مىنە دەگەنشە, وقۋ دا تامامدالۋعا جاقىن. جاس اكتەرگە اتىراۋ تەاترىنان ۇسىنىس تۇسەدى. پاتەردىڭ دە دايىن ەكەندىگىن ايتادى. بىراق ول جاڭادان اشىلعان ارقالىقتاعى جاڭا تەاترعا بارۋعا بەل بايلايدى. تورعاي وبلىسى ەندى اشىلعان كەز. جان-جاقتان جينالعان جالىندى جاستار. قازاق رۋحانياتىنىڭ قامقورى وزبەكالى جانىبەكوۆ سەكىلدى اسىل ازاماتتار ىرگەسىن قالاعان ونەر ورداسىنىڭ اتى لەزدە كوپكە تارادى. بىرىنەن-ءبىرى وتكەن تالانتتى جاس اكتەرلار لەگى كەلدى. بۇگىندە تەاتر ونەرىنىڭ تارلاندارىنا اينالعان مەيىرمان نۇرەكەەۆ, جانات حادجيەۆ, دوسجان جانبوتاەۆ, شولپان بايعابىلوۆا سەكىلدى دارىنداردىڭ العاشقى ونەر جولى سوندا باستالدى. سولاردىڭ اراسىندا الماس قىلىشتاي جارقىلداپ اسىلبولات اعا ءجۇردى. وندا دارىندى اكتەردىڭ دارالىعى بىردەن بايقالدى. جاڭا اشىلعان تەاتردىڭ شىمىلدىعى زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ايمان – شولپان» پەساسىمەن ءتۇرىلدى. وندا جاس اكتەر الىبەكتىڭ ءرولىن سالماقتى ويناپ, جۇرتشىلىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنەدى. ارقالىق تەاترىندا ون جىلعا جۋىق تالماي ەڭبەك ەتەدى. ەسىمى ەلگە تانىلدى. وبلىس باسشىسى ەركىن اۋەلبەكوۆتىڭ ءوزى قۇرمەت تۇتتى. تورعاي ەلى تالانتتى تۇلعانى جاس قىرانشا تۇلەتتى. امال نە, تورعاي وبلىسى جابىلعاندا تەاتر ۇجىمى تولىقتاي جەزقازعانعا كوشەدى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز دە سول تەاترمەن ساتباەۆتىڭ ءىزى قالعان قالاعا قونىس اۋداردى.
بەكەجان-بولمىس
جەزقازعاندا دا اتالعان تەاتردىڭ تۋى جىعىلمادى. ويلى رەجيسسەر جانات حادجيەۆ تاماشا تۋىندىلار قويدى. اسىرەسە, اسا كورنەكتى قالامگەر عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قىز جىبەك» سپەكتاكلى ەلدىڭ ەسىنەن كەتە قويعان جوق. بىردە تەاتر ۇجىمى گاسترولدىك ساپارمەن الماتىعا بارادى. بەس-التى قويىلىمدى جۇرتشىلىققا ۇسىنادى. سولاردىڭ بارىندەگى باستى رولدەردى اسىلبولات وينايدى. ولاردىڭ بارلىعىن المالى قالانىڭ كورەرمەندەرى جىلى قابىلدايدى. اسىرەسە, «قىز جىبەك» قويىلىمىن كورگەن جۇرتشىلىق ورنىنان تۇرىپ كەتىپ, ۇزاق ۋاقىت قول شاپالاقتايدى. سوندا دارىندى ونەرپاز بەكەجاندى جەرىنە جەتكىزىپ وينايدى. ءبارى دە «براۆو, بەكەجان!» دەپ شۋلاپ كەتەدى. بۇل اكتەردىڭ وڭ جامباسىنا كەلگەن ءرولى ەدى. سونىمەن تاريحتا قالدى. ايگىلى تۇلعا كاۋكەن كەنجەتاەۆ ساحناعا شىعىپ: «نيزكي پوكلون ي وگرومنايا بلاگودارنوست مولودومۋ اكتەرۋ ۆوپلوتيۆشەگو, ۆ رەالنوست رول بەكەجانا» دەپ تىزەسىن بۇگەدى. ۇستازى حاديشا بوكەەۆا شاكىرتىنىڭ ونەرىنە جوعارى باعا بەرەدى. ءبىر عانا بەكەجان رولىمەن سماعۇلوۆ بارلىق تەاتر تارلاندارىن مويىنداتادى. سول جولى وعان «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى» دەگەن مارتەبەلى اتاق بەرىلدى.
اتاقتى رەجيسسەر ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ ءوزى ارقالى اكتەردىڭ شەبەرلىگىنە ريزا بولىپ, اكەمتەاترعا قىزمەتكە شاقىرادى. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «بوراندى بەكەتىندەگى» ەدىگەنىڭ ءرولىن ۇسىنادى. بىراق الماتىعا كەلۋگە مۇمكىندىگى بولمادى. وبلىس باسشىلىعى جىبەرمەي قالادى. ءسويتىپ, ەدىگەنىڭ ءرولى وعان بۇيىرمادى. 1989 جىلى بىشكەكتە بولعان تەاتر فەستيۆالىندە وسى بەكەجان ءرولى ءۇشىن گران-پري جۇلدەسىن جەڭىپ الادى. 1994 جىلى جەزقازعاندا وتكەن رەسپۋبليكالىق فەستيۆالدە ءالجاپپار ابىشەۆتىڭ «ساكەننىڭ اماناتى» سپەكتاكلىندە ساكەن سەيفۋليننىڭ ءرولىن كەلىستى ويناعانى ءۇشىن باس جۇلدەنى قانجىعاسىنا بايلايدى. 2003 جىلى رەسپۋبليكالىق فەستيۆالدە قوستانايداعى ءىلياس وماروۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترى قويعان ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «ماحامبەت» سپەكتاكلىندەگى ماحامبەت بەينەسى ءۇشىن گران-پري يەسى اتانادى. وسىنداي قانشاما قۇرمەتكە كەنەلىپ جاتسا دا, ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ ءوزى سومداعان بەينەلەرگە كوڭىلى تولا بەرمەيدى.
ول – شىنايى ونەر ادامىنا ءتان دۇنيە. 1998 استاناداعى ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ اكتەرى بولىپ ورنالاسادى. وسىندا اتاقتى رەجيسسەر ءازىربايجان مامبەتوۆپەن جولى توعىسادى. ازەكەڭ ەلوردالىق تەاتر ساحناسىندا «قىز جىبەكتى» قويىپ, بەكەجان ءرولىن اسىلبولاتقا ويناتادى. قويىلىمدى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى كەلىپ تاماشالايدى. ەلباسى اكتەردىڭ ونەرىنە ىقىلاس ءبىلدىرىپ, قولىن الادى. ودان كەيىن ساحنادا بالۋان شولاقتى سومدايدى. تاعى باسقا دا ءبىرتالاي رولدەردى ايشىقتى بەينەلەيدى. ءبارىبىر ول كيەلى ساحنادا قانداي كەيىپكەردى كوركەمدەسە دە ەلدىڭ ەسىندە بەكەجان بەينەسىمەن قالدى. ءيا, اسىلبولات اعامىز بەكەجان – بولمىستى تۇلعا!
ءبىرجان سالدىڭ سارقىتى
ورەسى بيىك ازاماتتىڭ سانالى ءومىرى تەاترمەن ەگىز ورىلسە دە, ونىڭ قازاق كينوسىندا دا قايتالانباس قولتاڭباسى سايراپ جاتىر. بىرقاتار وتاندىق فيلمدەردىڭ باعىن جاندىردى. اسىرەسە, قالىڭ كوپشىلىككە «كوشپەندىلەردەگى» – تولە بي, «ءبىرجان سالداعى» – جۇباي, «ەلىم-ايداعى» ء–مادي سەكىلدى تاريحي تۇلعالداردىڭ بەينەسىمەن ىستىق. دارىندى اكتەر, رەجيسسەر دوسحان جولجاقسىنوۆ ءتۇسىرىپ, ءوزى باستى رولدە ويناعان «ءبىرجان سال» تۋىندىسىنداعى سەرىنىڭ جانىنا ەرگەن نوكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى جۇبايدى كەلىستى وينايدى. وندا ناعىز دالا قازاعىنا ءتان ورلىك پەن پاڭدىق شىنايى كوركەمدەلگەن.
اسىلبولاتتىڭ ءوزى دە بىلايعى ومىردە اق الماستاي جارقىلداپ جۇرەتىن سەرى ازامات. سونى دوسحان اعا ءدال بايقاعان. قاسيەتتى دومبىرانى ءپىر تۇتادى. ۇنەمى قاسىنان تاستامايدى. كەي-كەيدە كوكىرەگى مۇڭعا تولعاندا اباي اندەرىن توگىلدىرەدى. «جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا, مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا. سوقتىقپالى سوقپاقسىز جەردە ءوستىم. مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما!» دەپ حاكىم اتامىز سەكىلدى كۇڭىرەنەدى. گيتارا مەن باياندى دا بۇلبۇلشا قۇيقىلجىتادى. باياعى ءبىرجان سالدىڭ بۇگىنگە ءۇزىلىپ جەتكەن سوڭعى سارقىتى سەكىلدى. انەبىر جىلدارى وتاندىق تەلەارنادان الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن شارلاپ, ءاربىر ەلدىڭ ءداستۇرى مەن تابيعاتى تۋرالى تامىلجىتىپ حابار جۇرگىزدى.
بۇگىندە سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى ازامات تەاتردان ءبىرجولا قول ۇزگەن. كوپ دۇنيەگە كوڭىلى تولا بەرمەيدى. بالا كۇنىنەن ىنتىق بولعان سۋرەتشىلىك ونەردى سەرىك ەتكەن. ءوز شەبەرحاناسى بار. ءبىز ول كىسىمەن سوندا جۇزدەستىك. «كاسىپقوي سۋرەتشى ەمەسپىن» دەيدى. بىراق سالعان كارتينالارى كاسىبي قىلقالام شەبەرىنەن ەش كەم ەمەس. تازا ۇلتتىق بوياۋعا باي تۋىندىلارىنان تۇڭعيىق سىر ۇقتىق. بارلىق شىعارمادان اسىل اعانىڭ ءوز بولمىسىن بايقادىق. ەشكىمگە باس يمەيتىن ەركىندىكتى, تەكتىلىكتى, مارتتىكتى, تىك مىنەزدىلىكتى كوردىك. جاعىمپازدىقپەن جانى قاس. وسى ءور مىنەزدەن ومىردە ءتۇرلى تەپەرىش كوردى. بىراق وعان مويىمادى. بارعا شۇكىرشىلىك ەتەدى. ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان بەرى ەكىنىڭ ءبىر الىپ جاتقان مەملەكەتتىك ماراپات تا بۇيىرمادى. ءبىر دۇرىس باسپاناعا دا قولى جەتپەدى. ونى ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتقان ەمەس. «ءبورى اشتىعىن بىلدىرمەيدى» دەمەكشى, جالى كۇدىرەيىپ, بار ادام, باقىتتى ادام سەكىلدى سەكىلدى جۇرەدى. بايقاساق, ادالدىقتى, ادامدىقتى مۇرات تۇتقان ورەلى ونەرپازدىڭ ءومىر جولى – وسى.
***
ايگىلى تۇلعامەن كەزدەسكەننەن كەيىن كوپكە دەيىن قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىندا ءجۇردىم. ەسىمنەن بالا كۇنىمدە قۇمارتىپ وقىعان كورنەكتى قالامگەر مۇحتار ماعاۋيننىڭ «ابدىعاپار سەرى» دەپ اتالعان اڭگىمەسى شىقپاي قويدى. حالقىمىزدىڭ عاجايىپ سەرىلىك ءداستۇرىن ۇستاعان كەرىم ازاماتتى كەڭەس ۇكىمەتى تابانعا سالىپ, تاپتاپ جىبەرەدى. سونداي كەزدە باس كەيىپكەر: «ءبىز اقان بولا المادىق. ءسان-سالتانات قۇرىپ جۇرە المادىق» دەپ قاپالانادى. اسىلبولات اعانىڭ دا بولمىسى ابدىعاپار سەرىمەن ۇقساس. ونىڭ دا زامان مەن ۋاقىتتىڭ ىرقىنا باعىنباعان جۇدىرىقتاي جۇرەگى الاسۇرىپ, الدانىش ىزدەيدى. ءبىز ونى قانشالىقتى تۇسىندىك. سوڭعى سەرى ارامىزدا ءجۇر…
ازامات ەسەنجول
