394-باپ – اقتاۋ ۇكىمى. قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكستەگى وسى باپ تۋرالى ماسەلە ءجيى كوتەرىلۋدە. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدە «تەرگەۋشىلەر مەن پروكۋرورلار ەشقاشان قاتەلەسپەيدى» دەگەن قاساڭ تۇسىنىك قالىپتاسقان. ياعني, ءىس سوتقا كەتتى دەگەنشە تۇرمەگە توعىتىلدى دەي بەرىڭىز. سوندا سوتتالعان ادام نەگە اقتالماۋ كەرەك؟ وسى كوزقاراستى جوعارعى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆ بۇزا الا ما؟
2017 جىلى سوت پروتسەسىندەگى بارلىق ايىپتالۋشىنىڭ 2,7 پايىزى عانا اقتالعان ەكەن. ارينە, بۇل كورسەتكىش ەلىمىزدە اقتاۋ ۇكىمدەرىنىڭ تىم ازدىعىن كورسەتەدى. تەرگەۋ بارىسىندا كەتىپ جاتقان كاسىبي كەمشىلىكتەر سوت ۇكىمىندە دە ورىن الادى. اقتاۋ ۇكىمدەرىنىڭ از شىعاتىنى – وسىنىڭ دالەلى.
جوعارعى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆتىڭ دا كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەسى – الدىمەن اقتاۋ ۇكىمدەرىن كوبەيتۋ. كەزىندە وسى سالادا قىزمەت ەتكەن بەلگىلى زاڭگەر ءلاززات كەندەبايقىزىنىڭ ايتۋىنشا, اقتاۋ ۇكىمى دەگەن ءسوز – تەرگەۋدىڭ, پروكۋراتۋرانىڭ ۇلكەن كەمشىلىگى. ەگەر ونداي جاعداي ورىن الىپ جاتسا, تەرگەۋدى جۇرگىزىپ, باپتارىن بەلگىلەگەن مامانداردىڭ وزدەرى جۇمىستان بوساتىلادى. سوندىقتان ول اقتاۋ ۇكىمى شىعادى-اۋ دەگەن كۇدىك تۋىنداپ جاتسا, سۋدياعا ءوتىنىش جاساپ, كابينەتىنەن شىقپاي, باسقا باپقا تومەندەتسە دە, اقتاماۋىن سۇرانىپ جاتاتىن جاعداي تاجىريبەدە از ەمەستىگىن العا تارتتى.
«قىلمىستىق ءىس بار,ياعني كىنالى»
دەسەك تە, سوڭعى شەشىمدى سۋديا شىعارادى. قۇقىقتىق جۇيەسى دامىعان ەلدەردە اقتاۋ ۇكىمدەرى كۇندەلىكتى تاجىريبەدە ءجيى كەزدەسەتىنىن ەسكەرسەك, قازاقستان دا حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس بولۋى ماڭىزدى.
بۇل رەتتە جوعارعى سوتتىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ توراعاسى اباي راحمەتۋليننىڭ ايتۋىنشا, 2017 جىلى بارلىعى 865 ادام اقتالسا, ونىڭ جاريا تۇردە ايىپتالعان 130 ازاماتتىڭ كىناسىزدىگى سوتتاردىڭ اپەللياتسيالىق, كاسساتسيالىق ساتىلارىندا دالەلدەنگەن.
ءاربىر ۇكىمنىڭ ارتىندا ناقتى ادامنىڭ, وتباسىنىڭ تاعدىرى تۇر. «ءتۇرلى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن, ولاردىڭ قىلمىستىق ىستەردى قاراۋ مەن تەرگەۋگە دەگەن كوزقاراسىن زەرتتەي وتىرىپ, قوعامنىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوتقا دەگەن قارىم-قاتىناسىنىڭ سەبەبىن تۇسىنەمىز. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قىلمىستىق پروتسەستىڭ بارلىق ساتىلارىندا «قىلمىستىق ءىس بار, ياعني كىنالى» دەگەن قاعيدات بويىنشا ايىپتاۋ سوڭىنا دەيىن جۇرگىزىلمەيتىنىن مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. ستاتيستيكا كورسەتكەندەي, جەرگىلىكتى جەرلەردە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە نەگىزسىز تارتۋ دەرەكتەرى ءجيى ورىن الادى» دەيدى ول.
بۇل جاعدايلاردىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى, پروكۋروردىڭ سوتقا جولداعان قىلمىستىق ءىسى سۋدياعا كەلىپ تۇسەدى. سۋديانىڭ ول ءىستى تولىق زەرتتەي وتىرىپ, ايىپتاۋعا مۇمكىندىگى بار. ارينە, تەرگەۋشى مەن پروكۋروردىڭ دالەلدەرىمەن تانىسقان سۋديانىڭ بويىندا ايىپتاۋ كوزقاراسى قىلاڭ بەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى وزگەرتۋگە قاتىستى ءتۇرلى ۇسىنىستار ايتىلۋدا.
«ماسەلەن, ەستونيادا پروكۋرور سوتقا قىلمىستىق ءىسسىز, تەك ايىپتاۋ اكتىسىن عانا جىبەرەدى ەكەن. ال ءوز كەزەگىندە ادۆوكاتقا قورعاۋ اكتىسى بەرىلەدى. سوت ءىستى قاراۋ پروتسەسىندە تاراپتاردىڭ ناقتى ءجارىسسوزىن قامتاماسىز ەتەدى. وسىنداي تاجىريبەنى بىزگە دە ەنگىزۋدى تالقىلاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. باستاپقى كەزەڭدە كىشىگىرىم جانە ورتاشا اۋىر قىلمىستار بويىنشا ەنگىزۋگە بولادى» دەگەن ەدى اباي راحمەتۋلين.
كورسەتكىش گەرمانيامەن تەڭ
وسىدان ءبىر اي بۇرىن جوعارعى سوتتىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسى بىرنەشە ءىستى قارادى. سونىڭ بىرىندە نۇرادين قۇلاحمەتوۆكە قاتىستى قىلمىستىق ىستە قىلمىس قۇرامىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى اقتاۋ تۋرالى سوت قاۋلىسى شىقتى. قىسقاشا ايتساق, ايىپتالۋشى دەپ تانىلعان قۇلاحمەتوۆ پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى تۋرالى كورىنەۋ جالعان ءسوز جەتكىزگەنى ءۇشىن ءۇش جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. الايدا جوعارعى سوتتىڭ كاسساتسيالىق ساتىسى قۇلاحمەتوۆتى بىرنەشە نەگىز بويىنشا اقتاپ شىقتى. سول سياقتى ءۇش جىلعا سوتتالعان عىلىمبەك سارمانوۆ پەن ەراسىل ارعىمباەۆ تا نەگىزسىز تاعايىندالعان جازادان بوساتىلدى. وسىنداي دەرەكتەرگە قاراپ جاقىپ اسانوۆ باستاعان كوماندا «سوتتالعان ادام اقتالماۋ كەرەك» دەگەن كوزقاراستى وزگەرتۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا اقتاۋ ۇكىمدەرىنىڭ پايىزى گەرمانيا كورسەتكىشىمەن تەڭەسكەن ەكەن. بۇل جونىندە رەسپۋبليكالىق سۋديالاردىڭ كەڭەيتىلگەن كەڭەسىندە جوعارعى سوت ءتوراعاسى جاقىپ اسانوۆتىڭ ايتقانى بەلگىلى. «بيىل 101 ادام اقتالدى. مۇنان دا تەرەڭ بويلاۋ قاجەت. وتكەن جىلى نەگىزىنەن اقتاۋلار جات قىلىقتار مەن اسا اۋىر ەمەس قىلمىستار ەسەبىنەن بولسا, بيىل اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىستار ەسەبىنەن ورىن الدى. وسى جىلدىڭ I جارتىجىلدىعىندا 14 مىڭ ۇكىم شىعارىلدى. بىراق, ونىڭ جارتىسىندا ەشقانداي ماسەلەلەر تۋىندامايدى. سەبەبى سوتتالۋشى بەلگىلەنگەن كىناسىن مويىنداپ, جازامەن كەلىسەدى. سوندا قالعانى 7328 ۇكىم بولسا, ونىڭ 101-ءى – اقتاۋ ۇكىمى, ياعني, 1,4 پايىزدى قۇرايدى. بۇل 1,2 پايىزىنا اقتاۋ ۇكىمىن شىعاراتىن گەرمانيا سوتتارى جۇمىسىنىڭ كورسەتكىشتەرىمەن ساي كەلەدى» دەگەنى ەسىمىزدە.
جالپى, سوتتاردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن سۋديالاردى ىرىكتەۋ باستالدى. سۋديالارعا ىقپال ەتۋ جولدارىن الىپ تاستاۋ ءۇشىن سوت تالقىسى تەك سوت زالىندا وتەتىنداي قامتاماسىز ەتىلمەك. ايىپتاۋ بولىگىنە ماڭىز بەرە وتىرىپ, اقتاۋ ۇكىمدەرىنىڭ سانىن وسىلاي كوبەيتپەكشى. قۇقىقتىق جۇيەدەگى بۇل وزگەرىس سوت تورەلىگىنە دەگەن سەنىمدى كۇشەيتپەسە, تومەندەتپەسى انىق.
