«داۋ-ايتىس, بارىمتا-قايتىس» دەمەكشى, ەل ازاماتتارى اراسىندا قانداي ءبىر كيكىلجىڭ, تالاس-تارتىس, جاعىمسىز ءىس-ارەكەت تۋىنداي قالعان جاعدايدا ادىلدىك ىزدەپ سوتقا جۇگىنىپ جاتادى. ءسويتىپ, داۋلى ماسەلەنى سوت الاڭىنا شىعارىپ قانداي دا ءبىر شەشىم كۇتەدى. ارينە, داۋلى ماسەلەنىڭ ءبارىن سوتتا رەتتەۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى سوت ەكى جاقتىڭ تالاپتارىن بىردەي قاناعاتتاندىرا الماسى انىق. الايدا بۇگىنگىدەي وركەنيەتتى زاماندا ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىندە وڭدى جاڭالىقتار جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – مەدياتسيا. ياعني بىتىمگەرشىلىككە كەلۋ. مۇنداي قادام داۋ-دامايدى شەشۋدىڭ وزىق ءادىسى بولىپ تابىلادى.
مەملەكەتىمىز ازاماتتاردىڭ جاعدايىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ, داۋدى شەشۋدىڭ بالامالى تاسىلدەرىن بىتىمگەرشىلىك ارقىلى شەشۋدى زاڭنامالىق دەڭگەيدە بەكىتتى. وسىلايشا, 2011 جىلى 28 قاڭتاردا «مەدياتسيا تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلداندى. جالپى, مەدياتسيانىڭ تامىرى سوناۋ كونە زاماننان باستاۋ الادى. بۇل جاعداي بىزگە جات ەمەس. تاريحىمىزدى سارالاساق, مەدياتورلاردىڭ قازىرگى اتقارىپ وتىرعان جۇمىسىن كەزىندە بيلەر القاسى جۇزەگە اسىرعان. ءتىپتى تولە , قاز داۋىستى قازىبەك, ايتەكە سىندى ءۇش ءبيىمىزدىڭ بىتىمگەرشىلىك جولىندا اتقارعان ەلەۋلى ىستەرى جەتەرلىك. حاكىم اباي دا بولىس بولىپ تۇرعاندا مامىلەگە كەلەر قاعيدالارعا سۇيەنگەن. دەمەك, بىزدە جەر, جەسىر, رۋ مەن تايپا, اعايىن كەلىسپەۋشىلىگى دەيسىڭ بە, قاي داۋ بولسا دا , بىتىمگەرشىلىككە ۇمتىلعان حالىقپىز.
بۇگىنگى تاڭدا بىتىمگەرشىلىك تۋرالى زاڭ سوت تورەلىگىندە ءجيى قولدانىلىپ, ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن بار قىرىنان تانىتتى دەسە بولادى. وسى ورايدا, نۇر-سۇلتان قالاسى №2 الماتى اۋداندىق سوتىندا تالاپ قويۋ ءىسىن جۇرگىزۋ ازاماتتىق ىستەردى قاراۋ بارىسىندا «سوتتاعى تاتۋلاسۋ راسىمدەرى» قاناتقاقتى جوباسى ىسكە اسىرىلۋدا. بۇل جوبا پروتسەستىك ارەكەتتەردىڭ الگوريتمى بويىنشا جۇرگىزىلەدى. سۋديا بەس جۇمىس كۇنى ىشىندە سوتتىڭ ءىس جۇرگىزۋدى قابىلداعانعا جانە ازاماتتىق ءىستى قوزعاعانعا دەيىن تاراپتاردى تاتۋلاسۋ راسىمىنە قاتىسۋعا شاقىرادى. ەگەر جابىرلەنۋشى كەشىرىم بەرىپ جاتسا بىتىمگەرشىلىك زاڭىن قولدانىپ, 68-باپپەن ءىس قىسقارتىلادى. بۇل حالىققا وتە ءتيىمدى ءارى وڭاي. قازىر سوتتا قارالىپ جاتقان ىستەردىڭ 40 پايىزعا جۋىعى قىلمىستىق قىلىق (ۋگولوۆنىي پوستۋپوك), ونشا اۋىر ەمەس جانە ورتا دارەجەدەگى قىلمىستار. قاناتقاقتى جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سوت عيماراتىندا بۇكىل مەدياتورلارعا بولمە بەرىلگەن. بىتىمگەرشىلىككە كەلۋ ازاماتتاردىڭ ۋاقىتىن ۇنەمدەيدى, ەكى-ءۇش رەت بولاتىن سوت پروتسەستەرىنە قايتا-قايتا كەلىپ ىعىر بولمايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سوت مەرزىمىن ۇزاققا سوزۋ ازايدى. وندىرىستەگى ءىستىڭ 30 پايىزى ۇكىم شىقپاي-اق ءبىتىپ جاتىر.
بۇرىندارى سوت ۇكىمى شىققاننان كەيىن ول دەرەك پروكۋراتۋراعا تىركەلىپ, سونىڭ سالدارىنان ستاتيستيكا بويىنشا سوتتالعاندار قاتارى كوبەيىپ كەتەتىن. ال, بىتىمگەرشىلىكپەن قىسقارعان ءىس نەگىزىندە ول سوتتالعان ادام ساناتىنا جاتپايدى. بىتىمگەرشىلىك زاڭىنىڭ تيىمدىلىگىنىڭ ءبىر قىرى – سوت تورەلىگىندە ديناميكانىڭ ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن بايقاتادى. ماسەلەن, بىلتىرعى 2018 جىلى 5 مامىر مەن 31 جەلتوقسان ارالىعىندا 460 قىلمىستىق ءىستىڭ 87 ادامعا بايلانىستى 78 ءىسىن قىسقارتساق, ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىندا 236 قىلمىستىق ءىستىڭ 80 ادامعا بايلانىستى 65 ءىسى بىتىمگەرشىلىك زاڭىمەن جابىلعان. بۇل دەگەنىمىز – بيۋدجەتتەن قاراجاتتى ۇنەمدەۋگە دە زور ىقپال ەتۋمەن قاتار, حالىقتىڭ سوتقا دەگەن قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرادى. ءبىز ءار تاراپتارعا جان-جاقتى قۇقىقتارىن ءتۇسىندىرىپ بەرەمىز. كەرەك دەسەڭىز, بەينەتاسپامەن ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن سويلەستىرىپ, تاتۋلاستىرىپ, ءوزارا مامىلەگە كەلتىرەمىز. قاجەت بولسا تۇرمەدە وتىرعان اداممەن دە بەينەجازبا ارقىلى سويلەسە الامىز.
جاسىراتىنى جوق, بىتىمگەرشىلىك زاڭى العاشقى قولدانا باستاعان كەزدە ادۆوكاتتار اراسىندا باقتالاستىق تۋا باستادى. ويتكەنى ولاردىڭ سوتتالۋشىعا كورسەتەر قىزمەتى اقىلى عوي. ايتالىق, سوتتالۋشىلار قۇقىن قورعاۋ ءۇشىن ۇكىمەت تاراپىنان قورعاۋشى بەرۋ زاڭدا كوزدەلگەن. ءار ساعاتى اقىلى. بۇل – ايلىق جالاقىسىنان بولەك ءتۇسىم. سوندىقتان قورعاۋشىلاردىڭ تابىسىمىز ازايىپ بارا جاتىر دەپ ايتۋى دا ورىندى شىعار. ال مەدياتورلاردا ونداي تابىس جوق. سوعان قاراماستان «مەدياتسيانى دامىتۋ ورتالىعى» كەيدە جاعدايى جوق ادامدارعا اقىسىز كومەك قولىن سوزۋدا. مەنىڭ ايتپاعىم بولاشاقتا زاڭدىق تۇرعىدا مەدياتورلاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋىمىز كەرەك. ولاردى ۇكىمەت تاراپىنان قارجىلاندىرۋدى قولعا العان ءجون. الەمدىك تاجىريبەدە قىلمىستىق ىستەردىڭ 30-40 پايىزى سوتقا جەتپەيدى. سەبەبى ولار مەدياتسيا زاڭىمەن ءبىتىرىپ تاستايدى. الەمدىك ارالىق سوت (ترەتەيسكي) دەيمىز, بىتىمگەرشىلىك تە سونىڭ ءبىر ۇشقىنى عوي. شىندىعى كەرەك, بىزدە قازىر 100 تەڭگە تۇراتىن شەلەك ۇرلاپ كەتسە دە قىلمىستىق ءىس قوزعالادى. ونى تەرگەۋشى وندىرىسكە الادى. كۇدىكتىنى دە, جابىرلەنۋشىنى دە شاقىرادى. وعان ساراپتاما جۇرگىزەدى. ول ءبىر اي مەرزىمدە قارالادى. ودان تاعى وسىنشاما ۋاقىت ءجۇرىپ سوتقا كەلەدى. ونى سۋديا الادى. سوتتالۋشى انا جەردەن اۋىسىپ كەتتى. ونى شاقىرامىز, ول كەلىپ بولمايدى. ءىس سوزبالاڭعا سالىنادى. وسىنىڭ بارلىعى بيۋدجەتتىڭ شىعىنى عوي. سۋدياعا دا اۋىرتپالىق.
نەگىزىنەن مۇنداي داۋ-داماي ءىستى تەرگەۋشىلەر دە قىسقارتىپ تاستاۋعا بولار ەدى. الايدا ولار تاراپىنان سوتقا كوپ ءىس جولدانسا كورسەتكىشى جوعارى دەپ ەسەپتەلەدى. ءبىر تەرگەۋشى ون ءىس جىبەرسە, ول جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتقان قىزمەتكەر بولىپ شىعا كەلەدى. ءبىز ونداي ەسكى سۇرلەۋدەن كەتۋىمىز كەرەك. وسىدان 4-5 جىل بۇرىن ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءىستى وزدەرىڭ قىسقارتپاڭدار, سوتقا جولداڭدار دەگەن بۇيرىعى بولعان. نەلىكتەن؟ ولارعا وتە ءتيىمدى. سوتقا كوپ ءىس كەتسە, تەرگەۋشى دە كوپ, ءىس تە كوپ, شتات تا كوپ. شتات كوپ بولعاسىن اۋداندىق, وبلىستىق دەڭگەيدەگى باسقارما باسشىلارىنىڭ لاۋازىمى وسەدى. مىسالى, 5 مىڭنان ارتىق شتات بولسا باسشى گەنەرال دارەجەسىن الادى.
ءبىز بۇل ورايدا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدىك. پوليتسيا,ادۆوكات, پروكۋراتۋرا, ادىلەت باسقارماسى وكىلدەرىن شاقىردىق. ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى جايىپ سالدىق. مودەرنيزاتسيا, تسيفرلاندىرۋ زامانىندا ەسكى قالىپتان ارىلىپ, زاماناۋي ىسكە كوشۋ كەرەكتىگىن ايتتىق. قۇقىقتىق سالادا بارلىعىمىز جاسايتىن جۇمىسىمىز – زاڭنىڭ شەڭبەرىندە ادامداردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ. تەرگەۋشى تەرگەسىن, پوليتسيا پروفيلاكتيكالىق جۇمىستار جاساسىن, قىلمىستى اشۋمەن اينالىسسىن, پروكۋرور قاداعالاسىن, سوت ۇكىم شىعارىپ, تورەلىگىن اتقارسىن. دەگەنمەن دە باياعى ەسكى كەڭەستىك فورماتتان ارىلعان ءجون. مەدياتسيا ساپاسىن جانداندىرۋمىز كەرەك. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ايتقان سوت تورەلىگىنىڭ اشىقتىعىنا قول جەتكىزۋىمىز قاجەت.
ۋبايدوللا قوشانوۆ
نۇر-سۇلتان قالاسى №2الماتى اۋداندىق سوتىنىڭ سۋدياسى
