رەفورمالار جونىندەگى جوعارى كەڭەستىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ورتالىق ازيا وڭىرىندە سۋ ماسەلەسى قاشان دا وتە وزەكتى ەكەنىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى. «كولۋمبيا كليماتتىق مەكتەبىنە قاراستى جەر ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا تيان-شان تاۋلارىندا جاۋىن-شاشىننىڭ ازايۋ قاۋپى بار. ال بۇل – سۋارمالى ەگىستىكتەر مەن جايىلىمدارعا قاجەتتى تۇششى سۋدىڭ تاپشىلىعىن تۋدىرادى دەگەن ءسوز. تاۋ باسىنداعى جىل بويى جاتاتىن قاردىڭ كولەمى ازايىپ بارادى. عالىمدار الداعى جيىرما جىلدا قار بۇدان دا تەز ەرۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساپ وتىر» دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى وتكەن جىلعى جولداۋىندا دا, بۇۇ-نىڭ ازىق-تۇلىك ءجۇيەلەرى جونىندەگى سامميتىندە دە وسى ماسەلەگە توقتالعان ەدى. پرەزيدەنتتىڭ سۋ ماسەلەسىن قايتا-قايتا اۋىزعا الۋى تەگىن ەمەس. ويتكەنى تۇتاس ورتالىق ازيا, سونىڭ ىشىندە ەلىمىزدە سۋ ماسەلەسى جىلدان-جىلعا كۇردەلەنىپ كەلەدى.
عىلىمي زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك, جەر شارىنىڭ 74 پايىزىن سۋ الىپ جاتقانمەن, ادامزاتتىڭ وسۋىنە جانە ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا, سونداي-اق ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى جاسىل شاردا تۇششى سۋ تاپشىلىعى جىل سايىن اۋىرلاپ كەلەدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بولجامىنشا, 2030 جىلعا قاراي سۋ تاپشىلىعىنىڭ كولەمى 40 پايىزعا جەتۋى مۇمكىن. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا, جەر بەتىندە 780 ميلليوننان استام ادام تازا اۋىز سۋعا قول جەتكىزە الماي وتىر. الەمدە جىل سايىن تازا سۋدىڭ جوعىنان مىڭداعان ادام كوز جۇمادى. ونىڭ كوبى – بالا.
قازاقستان – جەرى كەڭ, جان سانى از مەملەكەت بولعانمەن, سۋ بايلىعى تاپشى ەلدەردىڭ ءبىرى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, ەلىمىزدەگى تۇششى سۋدىڭ قورى 539 ملرد تەكشە مەتردى قۇرايدى. مۇنىڭ 101 ملرد تەكشە مەترى وزەندەرگە تيەسىلى. ال ول وزەندەردىڭ 19 پايىزى قىتايدان كەلسە, قالعانى رەسەي, وزبەكستان, قىرعىزستان, تاجىكستان ەلدەرىنە تيەسىلى. بىلايشا ايتقاندا, قازاقستانداعى تۇششى سۋدىڭ 45 پايىزىن باسقا ەلدەردەن كەلەتىن وزەندەر قۇرايدى. بۇل – بۇكىل سۋىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى شەتەلدەن كەلەدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى كەزدەرى قىتاي ەرتىستى بۇرىپ, ىلەنى بوگەپ العالى ەلدەگى سۋ ماسەلەسى دە ۇلعايا ءتۇستى. الا كەپەشتى اعايىنداردىڭ القابىنان اعىپ كەلەتىن سىرداريانىڭ دا سىرى ءمالىم. كوكتەمدە كوبەيىپ, جازدا ازايىپ كەتەدى. قىرعىزستان مەن رەسەيدەن كەلەتىن سۋلاردىڭ دا ازايىپ بارا جاتقانى اقيقات. اتالعان ماسەلەلەرگە بايلانىستى ەلىمىز جوعارعى اعىستا وتىرعان كورشى ەلدەرمەن كوپ مارتە كەلىسسوز جۇرگىزگەنمەن, ماسەلە تۇبەگەيلى شەشىلگەن جوق. ەرتىس سۋى ازايا بەرەتىن بولسا, قاراعاندى, سەمەي, پاۆلودار, ەكىباستۇز, تەمىرتاۋ, ورتالىق قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ قيىنعا سوعادى. ونىڭ ۇستىنە بالقاش-الاكول سۋ كوزىنىڭ تاعدىرى تاعى دا قىتايعا بايلانىپ تۇر. ەگەر ىلەنىڭ سۋى دا كەمي بەرسە, بالقاش تا ارالدىڭ كۇيىن كەشۋى مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە بالقاش ەرىگەن مۇزدىقتاردىڭ ارقاسىندا تۇر.
ەلىمىزدىڭ ەلورداسى – نۇر-سۇلتاندا دا سۋ ماسەلەسى كۇن ساناپ كۇشەيىپ كەلەدى. ويتكەنى قالانىڭ ىرگەسى جىل سايىن كەڭەيىپ, جان سانى جىلدام ارتىپ بارادى. سۋ ۇنەمدەۋ حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭبەگەن. قالا تۇرعىندارىنىڭ اۋىز سۋ ماسەلەسى سىيىمدىلىعى 450 ميلليون تەكشە مەتردى قۇرايتىن جالعىز سۋ قويماسى – ارناساي بوگەنى ارقىلى شەشىلىپ وتىر. الايدا بۇل سۋ قويماسى دا بولاشاقتا ەلوردا تۇرعىندارىن اۋىز سۋمەن تولىق قامداي الماي قالۋى ابدەن مۇمكىن
الەمدىك جىلىنۋعا بايلانىستى سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە مۇزدىقتاردىڭ دا كولەمى ازايىپ, كوپتەگەن كولدەر سۋالىپ, ءبىراز وزەندەر تارتىلىپ قالدى. ماسەلەن, اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانىنداعى جەم وزەنى جويىلىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇر. كەزىندە ارناسىنان اسىپ جاتقان وزەن سۋى سوڭعى 3 جىلدا تارتىلىپ قالعان. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىزدىڭ سۋ ۇنەمدەۋ, سۋدان ۇتىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىنە دەن قويماۋى بىزدە تۇششى سۋدىڭ تاپشىلىعىن بارعان سايىن ۇلعايتىپ بارادى. «ءبىز جاڭا تەحنولوگيالار مەن تسيفرلاندىرۋ ارقىلى سۋدى ۇنەمدەۋگە كوشۋىمىز كەرەك. سۋ تاپشىلىعىن جويۋدىڭ باسقا جولى جوق. بۇل – اسا ماڭىزدى مىندەت» دەپ پرەزيدەنتتىڭ ءوزى نۇسقاۋ بەرسە دە, بۇل جاعىندا قازىرگە اتاپ ايتارلىقتاي ناتيجە بولماي تۇر.
قازاقستاننىڭ سۋ رەسۋرستارى وڭىرلەر بويىنشا اركەلكى ورنالاسقان. ماسەلەن, شىعىس قازاقستان وبلىسىندا سۋ مول بولسا, ماڭعىستاۋدا سۋ تاپشى. ونىڭ ۇستىنە ەل تەرريتورياسىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن ءشول جانە شولەيتتى ايماقتار قۇرايدى. سۋدىڭ ازدىعى, جەردىڭ شولەيتتىگى اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە دە سالقىنىن تيگىزىپ وتىر. ەلىمىزدەگى 22,7 ملن گەكتار ەگىستىك جەردىڭ 2,224 ميلليون گەكتارى عانا سۋارمالى جەر. باسىم ساندى ەگىس القاپتارى قار مەن جاڭبىر سۋىنا عانا تاياناتىندىقتان, استىقتىڭ شىعىمى دا تومەن. ماسەلەن, ەۋروپا ەلدەرى ءار گەكتاردان 60-70 تسەنتنەرگە دەيىن استىق السا, قازاقستاندا كەرىپ سوزعاندا, ءار گەكتاردىڭ ءتۇسىمى 15-16 تسەنتنەردەن اسپايدى. شەتەلدە قولدانىلىپ جاتقان بۇركىپ, جاڭبىرلاتىپ, تامشىلاتىپ سۋارۋ سىندى وسى زامانعى سۋارۋ تەحنيكالارى ەلىمىزدە جاپپاي قولدانىسقا ەنگەن جوق. بىلايشا ايتقاندا, قازاقستاننىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ ءتۇسىمى ءالى كۇنگە دەيىن قار مەن جاڭبىرعا تاۋەلدى.
ەلىمىزدىڭ ەلورداسى – نۇر-سۇلتاندا دا سۋ ماسەلەسى كۇن ساناپ كۇشەيىپ كەلەدى. ويتكەنى قالانىڭ ىرگەسى جىل سايىن كەڭەيىپ, جان سانى جىلدام ارتىپ بارادى. سۋ ۇنەمدەۋ حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭبەگەن. قالا تۇرعىندارىنىڭ اۋىز سۋ ماسەلەسى سىيىمدىلىعى 450 ميلليون تەكشە مەتردى قۇرايتىن جالعىز سۋ قويماسى – ارناساي بوگەنى ارقىلى شەشىلىپ وتىر. الايدا بۇل سۋ قويماسى دا بولاشاقتا ەلوردا تۇرعىندارىن اۋىز سۋمەن تولىق قامداي الماي قالۋى ابدەن مۇمكىن. ءويتكەنى قويماعا قۇياتىن سۋ كوزدەرىنىڭ تاعدىرى دا قار مەن جاڭبىردىڭ از-كوپتىگىنە بايلانعان. تەك 1 پايىز سۋ عانا جەراستى سۋلارىنان كەلەدى. قۋاڭشىلىق قاتتى قىسسا, سۋى ازايىپ كەتەدى. دەمەك, باس قالانىڭ دا سۋ ماسەلەسى وتە وزەكتى. بۇل سۋ قويماسىنىڭ سۋىن مولايتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – تاعى ءبىر سۋ كوزىن اشۋ. ساراپشى ماماندار ەرتىس-قاراعاندى كانالىنان ەلوردا سۋ قويماسىنا سۋ تارتقان ءجون دەپ ەسەپتەيدى. «بىراق بۇل جوبا ەكونوميكالىق جاعىنان اسا ءتيىمدى ەمەس» دەگەن پىكىر دە ايتىلادى. دەپۋتاتتار بولاشاقتا باس شاھار اۋىز سۋدان قينالماس ءۇشىن قازىردەن باستاپ ەكىنشى سۋ قويماسىن سالۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ قاجەت دەپ وتىر. بىراق ول قاشان جۇزەگە اسادى؟ ول جاعى ازىرگە بەيمالىم.
قىسقاسى, قازاقستاندا سۋ ۇنەمدەۋگە جانە سۋدان ءونىمدى پايدالانۋعا دەن قوياتىن مەزگىل كەلدى. ول ءۇشىن شەتەلدەن كەلەتىن وزەندەردىڭ جوعارعى اعىسىن ازايتپاۋ ءۇشىن قىتاي, وزبەكستان, قىرعىزستان, رەسەي ەلدەرىمەن تەڭ تۇرعىدان ءونىمدى كەلىسسوز جۇرگىزۋدىڭ ءمانى زور. ويتكەنى ەرتىس, ىلە, سىرداريا سياقتى وزەندەردىڭ اعىسى ازايسا, ونىڭ دەرتىن ەرتەڭگى ۇرپاق تارتادى. ونىڭ ۇستىنە ىرگەڭە سالعان سۋ قويماسىنىڭ ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە دە قاتەر ەكەنىن ساردوبا سۋ قويماسىنىڭ اعىتىلىپ كەتكەنى انىق اڭعارتتى. دەمەك, شەكارالىق وزەندەردىڭ بويىنا سالىنعان بوگەۋلەر سۋ تاپشىلىعىنا عانا ەمەس, حالىقتىڭ باس اماندىعىنا دا قاتىستى ءىس بولعاندىقتان, بۇل ماسەلەگە استە جەڭىل-جەلپى قاراۋعا بولمايدى. ءىرى قالالاردا لاس سۋدى تازارتىپ, قايتا پايدالانۋ ماسەلەسىنە دە وسى باستان كىرىسكەن ابزال. قۇدىقتى بەتالدى ءارى تاياز قازىپ, وسىمدىك سۋىن سارقىپ پايدالانۋدىڭ دا جەردىڭ سۋ قاباتىن تومەندەتە بەرەتىنىن ەرتە ەسكەرگەن ءجون. زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سۇيەنسەك, قالانىڭ ءبىر تۇرعىنى جىلىنا 20 مىڭ ليتر سۋدى ىسىراپ قىلادى ەكەن. ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز, ءبىر ميلليوننان استام تۇرعىنى بار باس قالادا جىلىنا قانشا سۋ ىسىراپ بولادى؟ ويلاناتىن ماسەلە. سوندىقتان بۇكىل ەل حالقىنا سۋ ۇنەمدەۋ جونىندەگى ۇگىت-ناسيحاتتى وسى باستان كۇشەيتكەن ابزال. ويتكەنى سۋ تامشىدان قۇرالادى.
