دارحان مىڭباي,
قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى
ەسىلگە قۇياتىن اقبۇلاقتى جاعالاي سەيىلدەپ ءجۇرىپ, يدەياسى مەن كومپوزيتسياسى ۇيلەسكەن ەرەكشە ەسكەرتكىشكە تاپ بولدىق. اباي مەن شاكارىم كوشەلەرىنىڭ ساباقتاسار تۇسى. كەنەسارى-ابىلايحان داڭعىلدارىنىڭ جالعاسار كوپىرىنە دە الىس ەمەس. ەسكەرتكىش استانانىڭ 20 جىلدىعى مەن «استانا سۋ ارناسى» مەكەمەسىنىڭ مەرەيتويىنا وراي ورناتىلىپتى. تاقتايشاعا وسىلاي ايشىقتاپ جازىلىپ قويعان.
ءيا, سۋدىڭ دا, سۋ بەرۋشىنىڭ دە سۇراۋى, ىزدەۋشىسى بولعانى قانداي جاقسى! قالانىڭ كوپ تۇرعىنى سۋ شارۋاشىلىعىن بىلسە, سۋدى ۇنەمدەر ەدى, سۋ ماماندارىنىڭ (ەسكىشە – مۇراپ) ەڭبەگىن باعالاپ, قادىرلەر ەدى-اۋ… عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا, ورتالىق ازيا اۋماعىندا تاياۋ ونجىلدىقتا سۋ كولەمى ۇشتەن ءبىر ەسەگە كەميدى, ال تۇتىنۋ 30-40 پايىزعا ارتادى. ال تەمپەراتۋرا 6 گرادۋسقا كوتەرىلمەك. بۇۇ بولجامىنا سەنسەك, 2050 جىلعا قاراي پلانەتامىزداعى تۇرعىنداردىڭ جارتىسىنان استامى سۋ تاپشىلىعىنا ۇرىنادى.
شىندىعىندا, تاۋ مەن تاستى بۇزىپ-جارىپ شىعاتىن سۋ ەل اراسىن دا بۇزۋى مۇمكىن. سونىڭ الدىن الۋعا ارنالىپ جۋىردا عانا نۇر-سۇلتان قالاسىندا وتكەن «ورتالىق ازياداعى سۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ديالوگ: ۇلتتىق دەڭگەي ارقىلى جالپى ايماقتىققا» اتتى فورۋمدا وزەكتى تۇيتكىلدەردى قازاق, وزبەك, قىرعىز, تاجىك, تۇرىكمەن ساراپشىلارى قىزۋ تالقىلاپتى. ولار وسى ايماقتاعى ۇكىمەتتەرگە سۋ, ەكولوگيا, ەنەرگەتيكا سالالارىنا قاتىستى ورتاق ستراتەگيالىق, پراكتيكالىق ۇسىنىستار بەرۋگە كەلىسىپتى. قوش دەلىك.
الايدا «قيسىندى ايتىلعاننىڭ ءبارى ءسوز جۇزىندە قالىپ قويادى ما؟» دەگەن كۇدىك باسىم. مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا, اتالعان پروبلەمالاردى ءار ەلدىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ, كونسورتسيۋم قۇرۋ ارقىلى ىسكە اسىرۋ ءتيىمدى. ادەتتە سىرداريا, ءامۋداريا, قارا داريا, نارىن, شۋ, تالاس وزەندەرىنىڭ تاعدىر-تالايى ءسوز بولىپ كەلەدى. ايتپەسە, سۋ رەسۋرسىن ساقتاۋدى, پايدالانۋدى جاقسارتۋعا جۇمسالعان قىزمەتتى ەمەس, اعىن سۋدىڭ ءوزىن تاۋار دەپ بۇرا تارتۋ جاراتىلىستىڭ زاڭىنا قارسى شارا قولدانۋمەن بىردەي ەمەس پە؟
مەيلى, ەلارالىق قۇرىلىم دا, حالىقارالىق ۇيىم دا قۇرارمىز, الايدا سانامىزدى وزگەرتۋ مەن رۋحاني جاڭعىرۋ كەنجەلەپ جاتسا, ارامتەر بولىپ نە كەرەك؟ ءبارى بەكەر بولماسىن دەسەك, ورتاق تاريحي, كاسىبي, ءدىني قۇندىلىقتارىمىزدى نە ءۇشىن مانسۇقتايمىز؟ بارشامىزعا ءتان قايىرىمدىلىق, كورشىگە بايلانىستى ءداستۇر, ادەت-عۇرىپتارىمىزدى نەگە ۇمىت قالدىرامىز؟
ماسەلەن, سۋدى يگەرۋ, سۋعارۋ جۇيەسىن, سۋ پايدالانۋ ءتارتىبىن قاراۋشى ادامدى جوعارىدا ايتىلعان ەلدەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك مۇراپ (ميراب, «مير» ياكي ءامىر – اراب تىلىندە – پاتشا, «اب» پارسى تىلىندە سۋ دەگەندى بىلدىرەدى) دەپ قۇرمەتتەگەن, اسا سىيلاعان. قازاقتا «سۋ پاتشاسى – مۇراپ, ءتۇن پاتشاسى – شىراق» دەگەن ماقال دا بار. ول قىزمەتكە ەڭ ءادىل, جۇرەگى دە, ءجۇزى دە, قولى دا, جولى دا تازا ادامدى سايلاعان. وسىنى ەسكەرگەن كەيبىر ەلدەردە وعان (مۇراپقا) جەرگە سەبىلگەن نە ەگىلگەن ەگىس بىتكەندى تەكسەرۋ دە جۇكتەلگەن. «مۇراپتىڭ ىزدەرىندە قالعان سۋدى ىشۋگە بولاتىنىن» ايتقاندا دا ادال, ىسىراپقا جول بەرمەيتىن مۇراپتىڭ جان, ار تازالىعىن مەڭزەسە كەرەك. اسىرەسە, سۋى تاپشى وڭىرلەردە, يمانى بار ۇلتتاردىڭ ۇرپاعى تىرشىلىكتىڭ تامىرىن جىبىتكەن سۋدىڭ كيەسىنەن قورىققان.
قازىرگى زامان مۇراپتارى دا سونداي قاسيەت پەن قابىلەتكە يە ازاماتتار بولسا, سۋ بايلىعىنا كىرىس كوزى عانا دەپ ەمەس, ىرىس كوزى, ىنتىماق قاينارى دەپ قاراسا, تاريحي ادىلەتتىلىك بولاتىنى حاق. اتادان مۇرا, بابادان ميراس بولعان كاسىپ ەگەلەرى ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن اعايىن-جۇرتتىڭ بىرلىگىن بەكەمدەي تۇسەر ەدى. ال بوتەن نيەتتەگىلەردىڭ, الاۋىزدىق ءدانىن ەككىسى كەلەتىندەردىڭ ونى بۇزۋعا جۇرەگى داۋالاماس ەدى…
اقبۇلاق بويىنداعى قازاق ەسكەرتكىشىندە كوپ سىر بار. بىرىنشىدەن, بۇل ساعانىڭ شىن اتى – سارىبۇلاق نەمەسە اششىبۇلاق (سولەنايا بالكا). ونىڭ نەگە سورى شىققانىن عالىمدار دالەلدەي جاتار. اقبۇلاق – بەرگى استانا نىسپىلاعان اتاۋ. نيەت جاقسى, بىراق سۋ قۇرامى وزگەرە قويعان جوق قوي. ەلوردانىڭ مىقتىلىعى – وسى وزەكتى جاقسىلاپ اباتتاندىرعانى. كەزىندە, بالكىم ءبىر عاسىر بۇرىن وسى جەردە قالا مەن دالا ءونىمىن الماساتىن مال بازارى بولعان دەسەدى. اقمولاعا تاياۋ, تىرشىلىگى باياۋ تۇس. مەيلى, سولاي بولعان-اق شىعار. بىراق عاسىر تۇيىسىندەگى استانانىڭ نيەتىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ كەتۋ – ءبارىمىزدىڭ پارىزىمىز. بىزگە اقبۇلاق بەتىنىڭ دە, شەتىنىڭ دە جاعدايى السىزدەۋ كورىندى. جاعاسىندا بىرەن-ساران بالىقشى نە اۋلاپ وتىرعانىن تۇسىنبەدىك. ال سۋعا قويىلعان ەسكەرتكىش تاماشا, بىراق وعان اپاراتىن جول جوق. وزەن بويىمەن عانا جەتە الاسىز. بۇل جاعىنا قالا باسشىلىعى كوڭىل بولەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ەڭ باستىسى, نۇر-سۇلتان قالاسىندا سۋدىڭ قۇرمەتىنە تۇرعىزىلعان ەلەۋلى, بىرەگەي ەسكەرتكىش بار. ونى تانىمال ەتۋ – ۋاقىتتىڭ ەنشىسى.
