بارلىق عۇمىرىن قازاق ءباسپاسوزى مەن ادەبيەتىن كوركەيتۋگە ارناعان بەلگىلى قالامگەر جانبولات اۋپباەۆتىڭ «رۋحى كۇشتىلەر» دەگەن تۋىندىسى اسكەري تاقىرىپقا ارنالعان. جيناقتى وقىماس بۇرىن ءبىزدى ءارتۇرلى وي-ورىمدەر مازالاعانى شىندىق. اۆتور سوعىس حيكاياتىن, ونىڭ ىشىندە حالقىمىزدىڭ سىن ساعاتتا باسىن بايگەگە تىگىپ, قيان-كەسكى ۇرىستا تارتقان تاۋقىمەتىن, ونەگەلىك, ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى بار عيبراتتى ىستەرىن قانشالىقتى تەرەڭ باياندادى؟ وقىرمان قاۋىم ونى قالاي قابىلدايدى؟ اعا بۋىننىڭ مايدان الاڭىنداعى جانقيارلىق ەرلىگىن كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ جارقىراتا كورسەتە الدىق پا؟ مىنە, وسىنداي سۇراقتار كوكەيىمىزدە بولعانى راس.
دەي تۇرساق تا, تانىسا كەلە كىتاپقا ەنگەن كوركەم وچەركتەردىڭ قايسىسى بولسا دا جەكە-جەكە دەربەس وقيعالارعا ارقاۋ بولعانىمەن, ولاردىڭ بىرىمەن-ءبىرى جالعاسىپ, ورتاق مازمۇنىن بايىتىپ, ءوزارا تولىقتىرا تۇسكەنىن بايقادىق. اڭگىمە جەلىسى نەگىزىنەن جويقىن سوعىسقا ويىسقانىمەن, ءبىرىنشى كەزەككە ادام تاعدىرى شىعىپ, ونىڭ جان دۇنيەسى, بولمىسى, سول ءبىر قيىن-قىستاۋ سىن ساعاتتاعى ارەكەت-قيمىلى نانىمدى كورسەتىلگەن.
كىتاپتىڭ ءتىلى جاتىق, وقيعالارى شيراق, شىمىر. ءاربىر دەرەك-ايعاقتىڭ سۇرىپتالىپ, ساراپقا ءتۇسىپ زەرتتەلگەنىن ىشتەي سەزەسىز. ريزا بولاسىز. قالىڭ كوپشىلىك بىلە قويمايتىن حابار-وشاردى ايلاپ, جىلداپ ىزدەپ, سونىڭ انىق-قانىعىنا جەتتىم-اۋ دەگەن كەزدە عانا كوڭىلدەگى كورىكتى ويىن قاعازعا تۇسىرەتىن جانبولات جازۋشىنىڭ جانكەشتى ەڭبەگىنە سۇيسىنەسىز.
كوپ جاعدايدا ەل تاريحىنىڭ نەبىر وزەكتى ماسەلەلەرى جۇرتقا تانىمال بولىپ, كەڭىنەن تارالۋى جوقتاۋشىسىنا بايلانىستى بولىپ جاتادى. ماسەلەن, وتكەن سوعىستا رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن كىم تىكتى؟ ونىڭ راحىمجان قوشقارباەۆ ەكەندىگىن بۇگىنگى رەسەي كەش تە بولسا رەسمي تۇردە مويىندادى.
ءبىر وكىنىشتىسى, سول تاريحي ەرلىك تۋرالى كسرو-نىڭ مايداندىق باسىلىمدارى تالاي جازسا دا, ءوز ەلىندە – قازاقستاندا سوعىس بىتكەننەن كەيىنگى 13 جىلدا «بۇل كىم ەدى, ول نە قىلعان جاۋىنگەر» دەپ ىزدەگەن ءتىرى جان بولمادى. وسى ماسەلەگە نازار اۋدارىپ «بىزدە وسىنداي ادام بار, ىزدەپ تاۋىپ الىڭدار, جازىڭدار, ناسيحاتتاڭدار» دەپ جۋرناليست كاكىمجان قازىباەۆتى ادەيى ۇيىنە شاقىرىپ, ەڭ العاش پىكىر ايتقان, تاپسىرما بەرگەن باۋىرجان مومىشۇلى ەدى. ناتيجەسىندە 1958 جىلدىڭ 21 اقپانى كۇنى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە «رەيحستاگقا تۋ تىككەن قازاق» دەگەن وچەركى شىقتى. ول رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىن ءدۇر سىلكىندىردى. سول اۆتوردىڭ راحاڭ كەيىپكەرى بولىپ تابىلاتىن «كەرنەگەن كەك» (1966 ج.) اتتى دەرەكتى پوۆەسى دە جارىق كوردى.
وتكەن سوعىستاعى جاۋىنگەرلىك جولىن زەرتتەۋ بارىسىندا راحاڭنىڭ سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعانى انىقتالدى. بۇل ماتەريالداردىڭ سوۆەت ارمياسىنىڭ باس شتابىندا ساقتالعانى تۋرالى 150-ءشى شابۋىلشى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ بۇرىنعى كومانديرى گەنەرال-لەيتەنانت ۆ.م.شاتيلوۆ سوكپ وك-ءنىڭ جانىنداعى ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحى بولىمىندە وتكەن ايگىلى شابۋىلعا قاتىستى كەڭەستە (1963 ج. جەلتوقسان) ايتقان ەكەن. راحىمجان اعامىز تۋرالى اسكەري باسشىلىقتىڭ ۇسىنىسى نەلىكتەن قابىلدانباعاندىعى تۋرالى ءارتۇرلى بولجام ايتىلعانىمەن, كرەمل تاراپىنان رەسمي جاۋاپ بولعان جوق.
ءبىر كۇنى ك.قازىباەۆتى باۋكەڭ اتامىز شاقىرىپ: «سەنىڭ وچەركىڭ ارقىلى راحىمجاننىڭ ەسىمىن ەل ءبىلدى. ەندى ونى باتىرلىق اتاققا ۇسىنۋ كەرەك» دەيدى. ۇسىنىستى جۇزەگە اسىرۋ ناۋقانى باستالدى. راحاڭ جونىندەگى ماسەلەنى ەل باسشىلارى, قوعام قايراتكەرلەرى تالاي كوتەرگەن. كەڭەس زامانى و دۇنيەلىك بولعانشا سوڭعى وتىز جىل بويىنا قازاق وكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن دۇركىن-دۇركىن سۇرانىس جاسالعان. الايدا, ماسكەۋدىڭ بۇيرەگى بۇرىلا قويمادى.
مۇنىڭ باسى-قاسىندا بولعان كاكىمجان قازىباەۆ سودان كەيىن زەينەتكەرلىككە شىعار الدىندا تالاي ۋاقىت جينالعان ءبىر پاپكا قۇجاتتارىن امانات ەتىپ سول كەزدە «قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىندا ىستەيتىن جانبولات اۋپباەۆقا تاپسىرادى. «رۋحى كۇشتىلەر» كىتابىنا كىرگەن «تۋ تىككەن» دەگەن وچەركتە راحىمجان قوشقارباەۆتىڭ ءومىربايانى, مايدان دالاسىندا ءجۇرىپ وتكەن جولى, ومىردەن وزسا دا تۋعان ەلىندە ونىڭ قالاي «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا يە بولعانى – ءبارى-ءبارى تاپتىشتەپ كوركەم تىلمەن ورنەكتەلگەن. «ادىلەتتىلىك قالپىنا كەلسىن دەسەك, ەل ەكەندىگىمىزدى بىلدىرگىمىز كەلسە, راحاڭ تۋرالى 60-70-ءشى جىلدارداعى قوعامدىق پىكىر نەگىزىندە ءبىر ءدۇمپىپ باسىلعان ۇمتىلىستى تاعى دا قايتالاپ كورسەك قايتەدى؟» دەپ جاكەڭ ۇرانداتقاننان كەيىن حالىق مۇنى جاپپاي قولداپ كەتتى. بۇل «ولگەندى تىرىلتكەن» ءجۋرناليستىڭ جۇلدىزدى ءساتى بولسا كەرەك.
ءوزىنىڭ اسا ءىرى كولەمدىگى جانە كەيىنگى قوعام دامۋىنا تيگىزەر ىقپالى جاعىنان ەكىنشى جاھان سوعىسى – الەمدىك تاريحتاعى تەڭدەسى جوق وقيعا. ول ءوزىنىڭ اۋقىمى جاعىنان وتكەندەگى بارلىق قارۋلى قاقتىعىستاردان, سونىڭ ىشىندە XIV-XV عاسىرداعى جەتىجىلدىق, XVII عاسىرداعى وتىزجىلدىق, XIX عاسىردىڭ باسىنداعى ناپولەون, ءتىپتى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستارىنان دا اسىپ ءتۇستى. 1939-دان 1945-كە دەيىن التى جىلعا سوزىلعان ۇرىسقا جالپى حالىق سانى 1 ميلليارد 700 ميلليوننان اساتىن 61 مەملەكەت, ونىڭ ىشىندە گەرمانيا, ۇلىبريتانيا, فرانتسيا, يتاليا, سوۆەتتەر وداعى, امەريكا قۇراما شتاتتارى جانە جاپونيا سياقتى ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ءبارى قاتىستى.
مايدان الاڭى 40 ەلدىڭ اۋماعىندا, ءۇش كونتينەنت پەن بارلىق مۇحيتتاردا ءورىس الدى. سوعىسقا قاتىسقان ەلدەر 110 ميلليون ادامدى ۇرىس دالاسىنا شىعاردى. ونىڭ سىرتىندا ونداعان ميلليون ادام قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىستى, اسكەري بەكىنىستەر سالدى, اسكەري وندىرىستە جۇمىس ىستەدى. ءبارىن قوسا ەسەپتەگەندە جەر شارىنىڭ ¾ حالقى مايدان شەبىنە كىردى. تاريحشىلاردىڭ ەسەبى بويىنشا, قيان-كەسكى ۇرىستىڭ سالدارىنان كەمىندە 50-60 ملن ادام قىرىلعان. بۇل دەگەنىڭىز – ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك قاقتىعىستاعى شىعىننان كەم دەگەندە 5 ەسە ارتىق, ال XVII, XVIII جانە XIX عاسىرلارداعى بارلىق سوعىستاردان ەكى ەسە كوپ. ماتەريالدىق شىعىننىڭ مولشەرى ءبىرىنشى جاھان قىرعىنىنا قاراعاندا 12 ەسە ارتىق بولعان.
جانبولات اۋپباەۆتىڭ وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىپ وتىرعان كەزەكتى كىتابىن وقي وتىرىپ جۇرەك سىزداتار وسىناۋ دەرەكتەر ويعا ورالادى. جويقىن سوعىسقا قاتىسقان ەل ازاماتتارى ورتاق ەلدىڭ ازاتتىعى, بولاشاق بەيبىت ءومىر ءۇشىن تالاي قيامەت-قايىمعا كەز بولدى. سول قاسيەتتى جولدا باسىن بايگەگە تىگىپ, تۋرا كەلگەن اجالدان سەسكەنبەدى, تاباندىلىق كورسەتتى. باتىرعا ءتان ەرجۇرەكتىلىگىن تانىتتى. ەشنارسەدەن تايىنباۋشىلىق, قورىقپاۋشىلىق جانە جاۋجۇرەكتىلىگىن الەمگە پاش ەتتى. بۇل – قىزىل ءسوز ەمەس, شىندىق.
سەنبەسەڭىز, جانبولاتتىڭ «دۇنيە شىر اينالدى جانارىمنان», «جانسەبىل», «كەشىگىپ جەتكەن داڭق», «ءبىر دەنەدەگى 16 جاراقات», «الەمدى شارلاعان سۋرەت» دەگەن جازبالارىن وقىپ كورىڭىز. بۇل ماتەريالدارمەن تانىسقاندا باتىرلار تۋرالى قيسسالاردى وقىپ وتىرعانداي سەزىنەسىز. ال وقيعا جەلىسى قيال-عاجايىپ ەرتەگىدەي اسەر ەتەدى. جوق, ول اڭىز ەمەس – اقيقات. ىزدەنىمپاز جازارمان ءوز وچەركىندە ءسوز بولعان قانداي دا ءبىر حابار-وشاردى ناقتىلى قۇجاتپەن نەمەسە باسقاشا قاجەتتى دەرەكتەرگە سىلتەمە جاساپ, تياناقتاي بىلەدى. جانە مۇنى قۇرعاق بايانداي بەرمەي, كوركەم سوزبەن ايقىشتاپ كەستەلەپ وتىرادى.
كەڭەس زامانىندا الەكساندر ماتروسوۆتىڭ 1943 جىلدىڭ 23 اقپانىنداعى ەرلىگى قىزىلاسكەرلەرگە, جاستارعا ۇلگى ەتىلىپ, كەڭىنەن ناسيحاتتالدى. سويتسەك, مۇنداي جاۋجۇرەكتىلىكتى ودان ەكى جىل بۇرىن نوۆگورود ىرگەسىندەگى كيريللوۆ ءموناسترى ءۇشىن بولعان شايقاستا كىشى پوليترۋك الەكساندر پانكراتوۆ جاساعان ەكەن. ول دۇشپان دزوتىن كەۋدەسىمەن جاۋىپ, دوستارىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعان. ۇلى وتان سوعىسى تاريحىندا الەكساندر ماتروسوۆتىڭ (كەيىن انىقتالدى: ونىڭ اتى-ءجونى باسقاشا كورىنەدى, ءومىربايانى بۇرمالانعان, ۇلتى ورىس ەمەس – باشقۇرت. – ا. ك.) ەرلىگىن 19 ۇلتتىڭ وكىلى قايتالاپتى. جاۋ امبرازۋراسىنىڭ اۋزىن كەۋدەسىمەن جاۋىپ, وق نوسەرىن توقتاتقان قاھارمانداردىڭ قاتارىندا قازاقتار دا از ەمەس: سۇلتان بايماعامبەتوۆ, بوران نىسانباەۆ, جانعالي مولداعاليەۆ, سۇندەتقالي ەسقاليەۆ, اقادىل سۋحانباەۆ, جۇمان قاراقۇلوۆ, سابالاق ورازالينوۆ…
ماتروسوۆ ەرلىگىن قايتالاعان جاۋىنگەرلەردىڭ كەيبىرەۋى ءتىرى قالعان. سونىڭ ءبىرى – سابالاق ورازالينوۆ, قازاق, 1944 جىلدىڭ 18 قاراشاسى كۇنى بالتىق جاعالاۋىنداعى ساارەما تۇبىندەگى قان مايداندا جاۋ دزوتىن كەۋدەسىمەن جاۋىپ, اۋىر جاراقاتتانىپ, ەس-ءتۇسسىز گوسپيتالعا تۇسكەن. دارىگەرلەر وعان ۇزاق ۋاقىت ەم-دوم كورسەتىپ, ولىمنەن اراشالاپ قالعان. وچەركتە مايدانگەر اقساقالدىڭ سوعىس كەزىندەگى, بەيبىت زامانداعى ءومىرى شىنايى شەبەرلىكپەن سۋرەتتەلگەن.
سىيقىمباي مامىروۆ («جانسەبىل»), زيامات قۇسانوۆ («كەشىگىپ جەتكەن داڭق»), اجىعالي قالىموۆ («ءبىر دەنەدەگى 16 جاراقات») تۋرالى جازىلعان دۇنيەلەردى تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ زۇلىم جاۋمەن كۇرەستە كورسەتكەن ەرجۇرەك ءىس-ارەكەتتەرىنەن ەكىنشى جاھان سوعىسىندا ءبىزدىڭ اعا ۇرپاقتىڭ قاسىق قانى قالعانشا جانتالاسا كۇرەسكەنىن سەزەمىز, بويىمىزدى ماقتانىش سەزىمى بيلەيدى. بۇل تۋىندىنىڭ قۇندىلىعى دا وسىندا بولسا كەرەك.
سوعىس ارداگەرى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور ءتولتاي بالاقاەۆپەن بەرىلگەن سۇحباتقا ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ كورەيىك. ول ءجۋرناليستىڭ «ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىندا قازاقتارعا قاتىستى نەندەي نارسە ءالى زەرتتەلمەي, قولعا الىنباي كەلەدى؟» دەگەن سۇراعىنا عالىم اعامىزدىڭ بەرگەن جاۋابى مىناداي. بالاقاەۆ ەكى نارسەنى ايتادى. 1) 1941-1945 جىلدارداعى «ەڭبەك ارمياسىندا» موسقال, جاسى ۇلعايعان قازاقتار كوپ بولدى. ولار جەر قازىپ, اۋىر جۇمىس ىستەدى. قوپارىلعان تەمىر جولداردى قالپىنا كەلتىرىپ, بۇزىلعان كوپىرلەردى جوندەدى. كوبى ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەيتىن بۇل اكەلەرىمىز بەن اعالارىمىز «ەڭبەك ارمياسىندا» كورمەگەن قورلىعى جوق. ال ەڭبەگى مەن توككەن تەرى ءتىپتى ەرەسەن ەدى. ايتالىق, قازاقتار اراسىندا تۇڭعىش سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتانعان اقمولالىق ج.اسايىنوۆ بۇل اتاقتى اسكەري قىزمەتشى ەسەبىندە ەمەس, لەنينگراد باعىتىنداعى مايداندىق قارا جۇمىس (1943 ج.) قاتارىندا ءجۇرىپ يەلەنگەن; 2) وسىنداي «ۇمىت قالعان» ماسەلەنىڭ ءبىرى – ەۋروپاداعى 1942-1945 جىلدار ارالىعىنداعى قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىسقان قازاقتاردىڭ تاعدىرى.
شىنىندا, وسى تاقىرىپتار ارنايى زەرتتەۋگە سۇرانىپ تۇر دەپ ايتساق, قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز.
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارماندارى پارتيزان قاسىم قايسەنوۆ, ارميا گەنەرالى ساعادات نۇرماعامبەتوۆ جايلى ءسوز بولعان دەرەكتى اڭگىمەلەر قانداي وقىرماندى بولسىن بەي-جاي قالدىرا قويماس.
«پراۆدا» گازەتىنىڭ 1943 جىلعى 6 اقپانىندا جاريالانعان ايگىلى «قازاق حالقىنىڭ مايدانداعى قازاق جاۋىنگەرلەرىنە حاتىن» تىكەلەي ۇيىمداستىرۋشى, سول كەزدە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ناسيحات جانە ۇگىت ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن بولەباي يسابەكوۆ, «نومانديا-نەمان» اۆياەسكادريلياسىنا ينجەنەرلىك قىزمەت كورسەتكەن ءومىرتاي ءتۇسىپوۆ, بالۋان قاجىمۇقاننىڭ جەكە قارجىسىنا سالىنعان سامولەتتىڭ ۇشقىشى قاجىتاي شالاباەۆ, قازاقتىڭ تانكيست قىزدارى تۋرالى جانە باسقا ماتەريالدار تانىمدىق ماڭىزى زور ەكەندىگىن اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت-اق. قورىتا ايتقاندا, «رۋحى كۇشتىلەر» جيناعىنىڭ, اسىرەسە, جاستار ءۇشىن ءتالىم-تاربيەلىك ماڭىزى زور ەكەندىگىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.
امانتاي كاكەن
