كۇنى كەشە الەۋمەتتىك جەلىدە استانالىق بلوگەر ەلورداداعى قوقىس وڭدەۋ زاۋىتىندا بولعاندا مۇندا قابىلداناتىن 1000 توننا قالدىقتىڭ 15 پايىزى عانا وڭدەلەتىنىن ەستىپ, كوڭىلى قۇلازىعانىن جازىپتى. سەبەپ باس قالادا قالدىقتار سۇرىپتاپ جينالمايدى. ءتۇرلى ءتۇستى كونتەينەرلەر ءۇي ماڭىندا تۇرعانىمەن, ەشكىم قوقىس سۇرىپتاۋعا ءمان بەرىپ جاتقان جوق. ودان حابارى جوق جانە بىلسەم دەگەن نيەتى دە جوق. بۇل سالادا جارناما دا كوز تارتىپ جارقىراپ تۇرعان جوق. سۇرىپتاۋ جاساماساڭ دا ەشكىم ساعان ەسكەرتۋ ايتىپ, جازالاي قويمايدى.
وتكەن جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ سوڭىندا ەلوردانىڭ سول كەزدەگى اكىمى اسەت يسەكەشەۆ 2019 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قالادا قازىرگى زامانعى قوقىس وڭدەگىش زاۋىتتىڭ تۇساۋى كەسىلەتىنىن مالىمدەپ ەدى.
– سىزدەر بىلەسىزدەر مە, ەۋروپاداعى ءاربىر ءۇيدىڭ الدىندا 4 كۇل-قوقىس شەلەگى تۇرادى, راس, بىرقاتار ەلدەر تيىمدىلىگى تومەن بولعاندىقتان, بۇدان قازىر باس تارتىپ جاتىر, جاڭا تەحنولوگيا قاراستىرىلۋدا. ال ءبىز كۇل-قوقىستى ەكىگە ءبولىپ قاراستىراتىن باسقا ەلدەردىڭ جولىمەن كەتەمىز, ول قوقىستان بيوگاز, بىرقاتار تىڭايتقىشتار الىپ شىعاتىن ورگانيكالىق قالدىقتار مەن بىردەن وڭدەۋگە جىبەرىلەتىن مەتالل, اعاش, قاعاز, پلاستيك, كيىم سەكىلدى زاتتاردان قۇرالادى, – دەگەن ەدى اكىم سوندا.
سول جولى قالانىڭ بۇرىنعى باسشىسى كۇل-قوقىستار مەن قالدىقتاردى دالاعا اپارىپ توگىپ كەتەتىن ۇياتى ازداۋ ادامداردىڭ كوپتەپ كەزدەسەتىنىنە رەنىش بىلدىرگەن بولاتىن. سوندىقتان مۇنداي كۇل-قوقىستى تۇتاس جيناپ الىپ, ونى قايتا وڭدەيتىن ۇلكەن باعدارلاما قولعا الىنىپ جاتقانىن ايتقان. وسى باعدارلاما بويىنشا الدىمەن جەكە ينۆەستور بۇرىنعى كۇل-قوقىس وڭدەگىش زاۋىتتى ىسكە قوسىپ, پلاستيك پەن اعاش وڭدەۋگە كىرىسكەن. وسى ماقساتتا ينۆەستور 30 قوقىس تاسىعىش ماشينا, 2 مىڭنان استام كونتەينەر ساتىپ العان. سوسىن زاۋىتتى قازىرگى زامانعى وندىرىسكە اينالدىراتىن بولعان.
شىنىن ايتقاندا, الەمدە وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا مۇنداي پروبلەما جوق ەدى. ول كەزدە بارىنشا جوعارى دامىعان ەلدەر وزدەرىنىڭ قوقىستارىن افريكاعا اپارىپ تاستاپ, وزدەرى ودان ءارى دامي بەرەتىن. بىراق تابيعات مۇنىڭ تۇيىقتان شىعار جول ەمەس ەكەنىن, مۇنىڭ دا سۇراۋى بولاتىنىن كوپ ۇزاماي كورسەتىپ بەردى. ورتا عاسىرلاردا ەۋروپانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا ادامدار ءوز ۇيلەرىنەن شىققان قوقىستارىن, تاماق قالدىقتارىن تەرەزەدەن سىرتقا لاقتىرا سالىپ جۇرگەن. الايدا مۇنىڭ ارتىنشا بۇل ەلدەردە وبا اۋرۋى بۇرق ەتە قالدى. كەيىن ەۋروپالىقتار مەن امەريكالىقتار افريكادان كەلگەندەردىڭ ارەكەتتەرى ارقىلى ءوز ەلدەرىنىڭ اۋماقتارىنان كۇل-قوقىس ارالدارىنىڭ پايدا بولا باستاعانىن بايقادى. مۇنى ولار سوسىن جيناپ الىپ, «قارا قۇرلىققا» جونەلتۋگە كىرىستى. ال افريكانىڭ ساۆاننالارى مەن ءشولدى ايماقتارىنان اپارىپ تاستالعان قوقىستار سول ۇيىلگەن كۇيلەرى قالدى, ولار جەرگە دە ءسىڭىپ كەتپەدى, اۋاعا ۇشىپ كەتە المادى. سول ۋاقىتتان باستاپ كۇل-قوقىستى سۇزگىدەن وتكىزىپ, قايتا وڭدەپ شىعارۋدىڭ ايلا-امالدارى قاراستىرىلا باستادى. ولار بۇعان كوپ جاعدايدا پراگماتيكالىق تۇرعىدا كەلىپ, كۇل-قوقىستىڭ وزىنەن وراسان زور اقشا تابۋدىڭ جولدارىن ويلاپ تاپتى.
وسىلايشا الەمدە كۇل-قوقىس بيزنەسى وركەن جايدى. ول ەڭ الدىمەن كۇل-قوقىستى سۇرىپتاپ, ءتۇر-تۇرگە ءبولۋدى ومىرگە اكەلدى. سوندىقتان ەۋروپانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا كۇل-قوقىستى تۇرلەرىنە قاراي ءار الۋان پاكەتتەرمەن, بولەك جاشىكتەرگە جىلىكتەپ سالۋ جونىندە كەڭ تۇردە ناسيحات ءجۇردى. پاكەتتەر ورگانيكا, تۇرمىستىق قالدىقتار, شىنى, قاعاز, پلاستيك, باتارەيكا, مەتالل دەگەن بولىنىسكە ءبولىندى. ەكىنشى سۇرىپتاۋ تىكەلەي كونتەينەرلەردىڭ ىشىندە جۇرگىزىلدى. وسىلايشا ءبولىنىپ قويىلعان كۇل-قوقىستاردى وڭدەۋگە الىپ كەتۋ ءبىراز جەڭىلدەتىلدى.
ماسەلەن, گەرمانيادا تۇتاس قالالار وسى كۇل-قوقىستىڭ ارقاسىندا جىلۋ الادى. سول سەبەپتى قالالار مەرياسى جۇرتتى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن كەز كەلگەن دۇكەنگە بوتەلكە وتكىزىپ, وزدەرىنە كەپىلدىك باعا الىپ تۇرۋدى مىندەتتەپ قويعان. وسىعان ارنالعان جارناما جەرگىلىكتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا, بالالار تاربيەلەيتىن مەكەمەلەردە ءاردايىم ءجۇرىپ تۇرادى. ەلدە سونداي-اق كۇل-قوقىس تۋرالى زاڭ جۇمىس ىستەيدى. ال كۇل-قوقىستى سۇزگىدەن وتكىزىپ تۇرۋ ماسەلەسىن تۇتاس ءبىر پوليتسيا بولىمشەسى قىراعى قاداعالاپ جۇرەدى. گەرمانيانىڭ حالقى ءۇشىن كوشەگە كۇل-قوقىسىن توگىپ كەتكەن نەمەسە ءبىر كونتەينەرگە بىرنەشە قاپشىق قالدىقتى ءبىر-اق تاستاي سالعان كورشىسىن دەرەۋ پوليتسياعا حابارلاپ تۇرۋ دا ابدەن زاڭدى نارسە بولىپ سانالادى. بۇل ءۇشىن ءتارتىپ ساقشىلارىنا ۇياتسىزدىق كورسەتكەن ادامدى ايىپتاۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كىرىپ شىقپايدى. مۇنى سوسىن پوليتسيا قىزمەتكەرى كەلىپ, ءوزى ارنايى تەكسەرىپ, شىندىقتى انىقتايدى. ەگەر ەسكەرتپە راستالسا, ءتارتىپ بۇزۋشىلىق جاساعان ادام وراسان زور اقشا كولەمىندە ايىپقا تارتىلادى.
ەۋروپانىڭ باسقا ەلدەرىندەگى تۇرعىندارىنا قاراعاندا, يسپاندار ونشالىقتى تازالىققا قۇشتار ەمەس. بۇل ەلدە كوشەلەردە كۇل-قوقىستىڭ جاتۋى – ۇيرەنشىكتى كورىنىس. سوندىقتان مۇنداعى بىرقاتار قالالاردا كۇل-قوقىس تاستاۋشىلارمەن قاتاڭ كۇرەسۋ قولعا الىندى.
تازالىق جاعىنا كەلگەندە, اعىلشىندار دا ونشالىقتى ۇلگىلى بولماي شىقتى. بريتانيا قالالارىندا دا كۇل-قوقىسپەن كۇرەس وڭىپ تۇرعان جوق. ماسەلەن, لوندوننىڭ كەيبىر اۋداندارىندا كۇل-قوقىستار اپتاسىنا نەمەسە ەكى اپتادا ءبىر-اق رەت الىنادى. سوعان قاراماستان, جەرگىلىكتى بيلىك كۇل-قوقىستى كورىنگەن جەرگە تاستاپ كەتۋشىلەرمەن اياۋسىز كۇرەسىپ كەلەدى. مۇندا ءتىپتى ءۇي جانىنا دۇرىس قويىلماعان قوقىس باكتارى ءۇشىن دە تۇرعىندار ايىپپۇل تولەپ جاتادى. ونىڭ مولشەرى 1000 فۋنت ستەرلينگكە دەيىن بارادى.
اقش-تا بۇل ماسەلەگە شىعارماشىلىق تۇرعىدان كەلۋدىڭ ورىن العانى بايقالادى. بۇل ەلدە باياعىدان كوشەگە كۇل-قوقىس تاستاپ كەتكەن ادام ۇلكەن كۇناھار رەتىندە قاراستىرىلادى. ولاردى تانىستارى مەن كورشىلەرى دە جەك كورىپ كەتەدى. مۇنىڭ ۇستىنە, امەريكادا «تازا» ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ كەڭ ەتەك العان. مىسالى, نيۋ-يوركتە NYC Garbage اتتى ارت-جوبا ىسكە قوسىلعان. ول ىشىندە نە جاتقانى سىرتىنان كورىنىپ تۇراتىن كۇل-قوقىس كونتەينەرلەرى ارقىلى جۇرگىزىلەدى. بىلايىنشا ايتقاندا, ولار ارت-نىساندار بولىپ تابىلادى. مىنە, وسىنداي جوبالار ارقىلى قالا مەرياسى وراسان زور اقشا تاۋىپ وتىر. ماسەلەگە شىعارماشىلىق تۇرعىدان كەلۋ دەپ ماماندار وسىنى ايتىپ وتىر.
جاپونيانىڭ استاناسى – توكيو قالاسىنىڭ ۇكىمەتى بۇلاردان دا ءارى كەتتى. مۇنداي جاسالعان باعدارلاماعا ساي, شاھاردىڭ 23 ارنايى اۋدانىنىڭ اربىرىنە جەكە كۇل-قوقىس وڭدەۋشى زاۋىت سالىنىپ جاتىر. ەندى ءار اۋدانداعى كونتەينەرلەردە جينالعان قالدىقتار ءوز زاۋىتتارىنا جەتكىزىلىپ, ولاردان ءتۇرلى بۇيىمدار جاسالىپ شىعارىلادى. وسى زاۋىتتاردىڭ ۇستىنەن كافە اشىپ قويۋدى دا جاپوندار ويلاپ تاپتى. قازىر جاپونيا ۇكىمەتى بۇل تاجىريبەنى بۇكىل ەلگە تاراتۋ جايىن ويلاستىرىپ وتىر.
قازىر الەمدەگى كەز كەلگەن ەلدە پلاستيك زاتتار مەن ىدىستاردىڭ پروبلەماسى قاتتى كوتەرىلىپ تۇر. ونىڭ قورشاعان ورتاعا كەلتىرەتىن زالالدارى جونىندە جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. بىراق پوليمەرلەر ءارى ارزان, ءارى جاسالۋى وڭاي بولعاندىقتان, كوپتەگەن ەلدەر ودان ءبىرجولا باس تارتا الماي وتىر. سودان كەلىپ بۇگىندە ادامزات بالاسى تۇرمىستىق دەڭگەيدە قولداناتىن بۇيىمداردىڭ تەڭ جارتىسىن وسى پوليمەرلەر قۇراپ ءجۇر. وكىنىشتىسى, پلاستيكتەردىڭ جەرگە ءسىڭىپ, توپىراققا اينالىپ كەتۋ ۇدەرىسى وتە ۇزاققا سوزىلادى. ونىڭ باستاپقى قالپىنان ايىرىلۋى ءۇشىن جۇزدەگەن جىلدار كەرەك. ال وسى بۇزىلۋ پروتسەسىندە ودان ستيرول, فەنول, فورمالدەگيد سەكىلدى زاتتار ءبولىنىپ شىعادى. ازىرگە الەمدە پلاستيكتەردىڭ 10 پايىزى عانا قايتا وڭدەلىپ كەلەدى. عالىمدار قازىر پلاستيكتەرمەن كۇرەستەگى ەڭ اۋقىمدى تىرلىك بيوپوليمەرلەر جاساۋ ەكەنىن ايتىپ وتىر.
راسۋل ايتقوجا
