ۇشقىر قالامى قولىنان تۇسپەيتىن, مي-قازانى ۇزدىكسىز گۇرىلدەپ جانىپ, كورىكتەي دۇرىلدەيتىن, قارا قازانى وتتان تۇسپەيتىن, ءوزى اتتان تۇسپەيتىن, ءومىر قازانىندا قايناپ پىسكەن قايراتكەر عاريفوللا ەسىمنىڭ سۇيكىمدى داۋسى ويشىل ابايدىڭ 150 جىلدىعى يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتالىپ وتەتىن, ياعني 1994-1995 جىلداردا جىل بويى ءار سەنبى سايىن ءاربىر قارا ءسوزىنىڭ دارالىق, دانالىق مىڭ قىرلى الەمىن قازاق راديوسىندا سونشالىقتى اڭگىمەشىلدىك شەبەرلىكپەن ۇعىندىرىپ جەتكىزەتىنى ەلدىڭ جادىندا, ۇلتتىڭ ساناسىندا مىقتاپ ۇيالاعانى حاق.
ول ابايدىڭ دانالىق ءدارىستەرىن, ءومىر جولىنداعى, تىرشىلىك تىزبەگىندەگى تاجىريبەلەرىن تىڭداۋشىلاردىڭ ساناسىنا, كوڭىلىنە, قيالىنا اسەر-سەرپىن بەرۋ ماقساتىندا مەيىرلەنىپ سويلەۋشى ەدى, قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن كەڭىنەن كوسىلىپ بايانداۋشى ەدى, ءسويتىپ, ار ءبىلىمىڭدى ۇستەمەلەپ بايىتۋشى ەدى, ءاربىر نارسەنى, ءاربىر ءجايتتى ابايشا قابىلداۋعا ۇيرەتۋشى ەدى. راسىندا, بۇ دا سول ءبىر ۋاقىتتىڭ عاجايىپ ءبىر داستانى, سۋرەتى ەكەن-اۋ! اباي مۇحيتىنا مۇقيات ۇڭىلگەن, ءتۇپسىز, تۇڭعيىق پايىمداۋلارىن تەكسەرگەن, «قازاقتىڭ جالعىزىنا» جۇگىنگەن عاريفوللا ەسىم 1994 جىلى «اباي دۇنيەتانىمىنداعى اللا مەن ادام بولمىسى» دەيتىن تاقىرىپتا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىن الۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. 1995 جىلى ۇعا-نىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداندى.
عاريفوللا ەسىم «حاكىم اباي» دەيتىن فيلوسوفيالىق ەڭبەگىندە ۇلى دالانىڭ كۇمىس كومەي شەشەنى, ويشىلى اناحارسيستەن (اناقارىس) باستاپ, ابايدىڭ مەتافيزيكالىق لەكسيكاسى مەن ءسوز فيلوسوفياسىنىڭ تەرەڭ قاتپارلى استارلارىن, وي ورامى قىلدان بەتەر جىڭىشكە, نازىك قىرلارىن اشۋعا تاۋەكەلدەيدى. ءسوز فيلوسوفياسى مەن ماگياسىن شىعارماشىلىق جولىنىڭ مۇراتى, قازىعى ەتكەن فيلوسوف ع.ەسىم «دانىشپان شاكارىم» كىتابىندا ابايدىڭ ءىزباسار شاكىرتىنىڭ ونەرناماسىنا گەرمەنەۆتيكالىق تالداۋ جاسايدى ءارى دانالىقتى دۇنيەتانۋ كوزقاراسىن عىلىمي-تەوريالىق تۇرعىدان باجايلاپ بايىپتايدى.
اعاشتىڭ جاپىراعى دا جىل سايىن جاڭارىپ تۇراتىنى سياقتى شالقار ءبىلىم يەسىنىڭ ارقاشاندا رۋحاني جاعىنان جەتىلىپ, تۇيعىنداي تۇلەپ قىزىقتىرار وي جۇيەسى بار. بۇعان ايعاق – بىلگىرلىكپەن, شىعارماشىلىق قابىلەتتەن, ۇلتتىق فيلوسوفيالىق كوزقاراستان تۋىنداعان «ادام-زات» اتتى ايتۋلى ەڭبەگى. بۇل – فيلوسوفيالىق پروزا ۇلگىسىندە جازىلعان. ءارى وي ەركىندىگىنە, وزىندىك تۇجىرىم-توپشىلاۋلارعا نەگىزدەلگەن. اۆتوردىڭ ادام بولمىسىنا قاتىستى تۇيىندەۋلەرى – اقىل, وي, پاراسات بيىگىنەن قاراستىرىلعان. ادام تابيعاتى – كۇردەلىنىڭ كۇردەلىسى. ءتىپتى, كوڭىلدەگى كوركەم پيعىل مەن بۇزىق پيعىلدىڭ سانى دا ولشەۋسىز.
ال ع.ەسىم ادام بولمىسىندا ءتان جۇيەسى, جان جۇيەسى, ءناپسى جۇيەسى, اقىل جۇيەسى, كوڭىل جۇيەسى, رۋح جۇيەسى دەپ التى جىكتەمەگە ءبولىپ, ارقايسىسىنا مۇمكىندىگىنشە تولىق سىپاتتاما بەرەدى. سوندا ادام دەگەن ءبىر جاعىنان يدەيا, ەكىنشى جاعىنان زات, ءۇشىنشى جاعىنان رۋح دەيدى. ياعني, ادام – تازا زاتتىق جانە رۋحاني قاسيەتتەردىڭ تۇتاس ءبىر الەمى. اكادەميك ع.ەسىم ادامنىڭ دەنە قۇرىلىمىن, زاتتىق سيپاتىن اڭگىمەلەۋدە «ءتان قۇرامىندا دۇنيەدە بار حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ ءبارى بار» دەيدى. بۇل ورايدا الۋان-الۋان وي-پىكىرلەرگە ورتاقتاستىرادى. ەستى كىسى ءوز ءتانى مەن جانىنىڭ سىرلارىنا دەن قويادى. بۇل ورايدا ءماشھۇر ءجۇسىپ «ادامنىڭ تانىندە تەمىر, كومىر, تۇز, كۇكىرت ۋا ماي بار ءدۇر. ورتاشا عانا ءبىر كىسىنىڭ تانىندە قىرىق بەس قارا تاقتا, ياكي ءۇش ءجۇز التى قارىنداش جاسارلىق كومىر بار. جەتى تاعاعا قاعارعا جەتەرلىك شەگە جاسارلىق تەمىر بار. ەكى ءجۇز مىڭ شىرپى جاسارلىق كۇكىرت بار. التى ءجۇز دانا شامعا قۇيارلىق ماي بار. جيىرما قاسىق تۇز بار» دەيدى. عاريفوللا ەسىم شىعارماشىلىعىندا ءتان جۇيەسى تەرەڭىرەك تارازىلانادى.
جاراتۋشى شەبەرلىگى مەن قۇدىرەتى, تابيعي ۇيلەسىمدىلىك پەن گارمونيا, اقىل مەن پاراسات, دانالىق پەن پايىم, زەيىن مەن زەردە, رۋح پەن سانا, پەرىشتە مەن شايتان, جومارتتىق پەن عاشىقتىق, جاراتىلىس پەن تاعدىر, ىزگىلىك پەن سۇلۋلىق – «ادام-زات» كىتابىنىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى, كوكەيكەستى تاراۋلارى.وي مەن ءسوز زەرگەرىنىڭ «جار جاعاسى» كىتابىنا «تاڭسۇلۋ», «ادام اتا مەن حاۋا انا حيكايالارى», (كوسەم كوكجالدىڭ ماڭگىلىككە ساپارى», «بابا جۇرت», «دالا زاڭى», «قىرىق قىز», «مۇسىلمان قىز», «ءيسىنۋ», «گولوششەكينگە كورىمدىك» دەيتىن ۇزىن-ىرعاسى 38 نوۆەللالارى مەن 20 ەسسەسى توپتاستىرىلعان. جازۋشىنىڭ نوۆەللا-ەسسەلەرىنە فيلوسوفيالىق-كوركەمدىك ناقىش, تاريحي زەردەلىلىك, ينتۋيتيۆتىك تانىم, تۇيسىك, سىرشىلدىق, سيمۆوليكالىق ماعىنا, وي, ءتىل, سەزىم بايلىعى ءتان. ع.ەسىم نوۆەللالارىنىڭ سيۋجەتى شاعىن, وقيعاسى ءبىر-بىرىمەن بەرىك ساباقتاسا, تۇتاسا بايلانىسقان. وڭگەسى نەگىزگى وقيعاعا تاۋەلدى. لوگيكالىق جۇيەلىلىك, اڭگىمەشىلدىك بار. جانە دە وقيعانىڭ ديناميكالىق جاندىلىعى, كوركەمدىك شەشىمنىڭ توسىندىعى, وبرازدى ءمان ءتان.
وبال, زاۋال, تاعدىر, زامان – ع.ەسىم نوۆەللا-ەسسەلەرىنىڭ ارقاۋلارى. اۆتور تۇلعاسى, تانىم-كوزقاراسى, ۇلتتىڭ تاريحى مەن الەۋمەتتىك جايلاردى اقىل سۇزگىسىنەن, وي ەلەگىنەن سارالاپ وتكىزەتىندىگى, فيلوسوفيالىق ءتۇيىن جاسايتىندىعى, كوركەمدىك ويلاۋ جۇيەسى, ينتەللەكتۋالدىق مادەنيەتى جارقىن كورىنىس بەرەدى.«اق ولەڭ – اققۋلى مەكەن» رومان-ەسسەسىندە ۇلت تراگەدياسى مەن وتارشىلدىق ساياسات, اتاپ ايتقاندا, قازاقتىڭ جەرىنەن, داستۇرىنەن, تىلىنەن, دىنىنەن ايىرىلۋى, كامپەسكە, اشارشىلىق, ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن, وزبىرلىق, ازعىندىق, ارامزالىق, وپاسىزدىق, باي مەن كەدەي دەيتىن تاپتارعا بولىنۋشىلىك, كەكشىلدىك ءتارىزدى جەكسۇرىن ءىس-ارەكەتتەر بارىنشا سيپاتتالعان.
ال ع.ەسىم ادام بولمىسىندا ءتان جۇيەسى, جان جۇيەسى, ءناپسى جۇيەسى, اقىل جۇيەسى, كوڭىل جۇيەسى, رۋح جۇيەسى دەپ التى جىكتەمەگە ءبولىپ, ارقايسىسىنا مۇمكىندىگىنشە تولىق سىپاتتاما بەرەدى. سوندا ادام دەگەن ءبىر جاعىنان يدەيا, ەكىنشى جاعىنان زات, ءۇشىنشى جاعىنان رۋح دەيدى. ياعني, ادام تازا زاتتىق جانە رۋحاني قاسيەتتەردىڭ تۇتاس ءبىر الەمى
روماننىڭ كوركەمدىك قۋاتىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا «زامان, زامان, زاماندا, ەلدىڭ باسى اماندا» دەي وتىرىپ, «ادام مەن تابيعات ۇيلەسكەن ەرتەگى زاماندى» شەبەرلىكپەن كەلىستىرە سويلەتەدى. قورقىت اتا, بابا تۇكتى شاشتى ءازىز, ەر ەدىگە, قارا قاسقا اتتى قامبار, اسان قايعى, باتىر بايان تۇلعالارى مەن ەل اڭىزدارى ۇلتتىڭ تاريحي ساناسىن تەرەڭدەتەدى. كوركەمدىك مازمۇنىن كەمەلدەندىرەدى. سايىپ كەلگەندە, اق ولەڭ – اققۋلى مەكەن – قامقالى كول تاعدىرى – زامان احۋالى, حالىق تاعدىرى, تۇرمىس-تىرشىلىك تالقىسىنداعى ادام بولمىسى دەگەن ءسوز.
اكادەميك ع.ەسىمنىڭ رۋحاني كەڭىستىگى باي ءارى بايتاق ەكەندىگىنە «تۇلعالار – قالامگەرلەر» كىتابى دالەل. ءبىلىمداردىڭ تۇركى دۇنيەسىنىڭ شامشىراقتارى يوللىع-تەگىن, ياساۋي, قورقىت, فارابي, ماحمۇت قاشعاري, ءجۇسىپ بالاساعۇن, مۇحاممەد حايدار دۋلاتي, شىعىس جۇلدىزدارى ومار حايام, رۋمي, حافيز, يبن سينا, اراب وقىمىستىلارى ءال-كيندي, يبن بادجا, ءال-مااركي, ءال-عازالي, يبن رۋشد, يبن ارابي, الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى ونورە دە بالزاك, لەۆ تولستوي, مۇحاممەد يكبال, اكۋتاگاۆا, ۋيليام فولكنەر, ەرنەست حەمينگۋەي, ميگەل انحەل استۋرناس, تەودور درايزەر, البەر كاميۋ, دجون ستەينبەك, سونداي-اق, قازاق جىراۋلارى مەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعى حاقىنداعى قاداۋ-قاداۋ وي-تولعامدارى ءوز الدىنا وزگەشە ءبىر الەم.
عىلىمي-شىعارماشىلىق الەۋەتى كەمەل عاريفوللا ەسىم «قازاق فيلوسوفياسىنىڭ تاريحى», «زايىرلىلىق جانە ءدىنتانۋ نەگىزدەرى», «ساياسي فيلوسوفيا» وقۋلىقتارىن, «ءفالسافا تاريحى» وقۋلىق-حرەستوماتياسىن, «سوتسياليزم» رومانىن, «جۇلدىزدى جۇمەكەن», ساياسات پەن مادەنيەت تاقىرىبىنا ارنالعان 1994-2017 جىلداردا جاريالانعان «سانا بولمىسى» اتتى 15 كىتابىن تۋىنداتتى. وندىرتە جازۋدىڭ ۇستىنە شاكىرت تاربيەلەۋ ىسىندە دە ەرەسەن ەڭبەكتەنگەنىن مىنادان كورۋگە بولادى. ءبىر ءوزى 22 عىلىم دوكتورىن, 30 عىلىم كانديداتىن, 2 Ph.d دوكتورىن باۋلىپ شىعاردى.
اكادەميك عاريفوللا ەسىمنىڭ تۋعان جەرگە دەگەن تازا, شىنايى ءىلتيپاتى, داريا سەزىمى, دارحان كوڭىلى قانداي ەكەنىنە 2014 جىلى ءۇش رەت كۋا بولعانىمىز بار. دەلەگاتسيا قۇرامىندا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى, جازۋشى, تاريحشى قويشىعارا سالعارا, الەمگە ايگىلى گەنەتيك راحمەتقاجى بەرسىمباي, اكادەميك بولات كومەكوۆ, مەملەكەتتىك ەلتاڭبا اۆتورى جانداربەك مالىبەكوۆ, قوعام قايراتكەرى, ساياساتتانۋشى ناۋبەت قاليەۆ, پروفەسسور, قايراتكەر مىرزاگەلدى كەمەل, الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتباي, دوتسەنت سەرىكزات دۇيسەنعازى جانە دەلەگاتسيا جەتەكشىسى
2017 جىلى 5 مامىردا ساعات 14:00-دە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى اۋديتورياسىندا اكادەميك ع.ەسىمنىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي, باۋىرىم دەپ…» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-شىعارماشىلىق كەزدەسۋ وتەدى.
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ رەكتورى, اكادەميك ەرلان سىدىقوۆ اۋدان ورتالىعى اققۋلىداعى مەكتەپتىڭ الدىنداعى ءوز قاراجاتىنا تۇرعىزعان اباي ەسكەرتكىشىنە ات باسىن تىرەدىك. سارشۇناق اياز ءارى كۇن جەكسەنبى بولسا دا ساپقا تىزىلگەن وقۋشىلارمەن مەكتەپ ۇستازدارى القىزىل گۇلدەرىمەن, جايدارمان جۇزبەن قارسى الدى. تابيعات كاۋسار تازالىققا تۇنىپ تۇر. ويشىل اباي ەسكەرتكىشىنىڭ قاسىندا «قۇدايلىق قۇدىرەت»
جاراتقان زەڭگىر كوكتەن عاجايىپ ءبىر اۋەز جەتكەندەي. جاپ-جاس, كوك ءورىم, بالاۋسا جەتكىنشەكتەرىنە «قۇپيا سىبىرلاپ»: «حارەكەت قىلماق, جۇگىرمەك, اقىلمەن ويلاپ سويلەمەك» دەگەندەي, اباي رۋحى مەن وي-پاراساتىنا بولەنگەندەي كەرەمەت كۇي كەشتىك. قاناتتاندىق, عاجاپتاندىق. سول ءبىر ساۋلەلى, قاس-قاعىم مەزەتتەن كەيىن سۇڭقارداي سەرگەك عاريفوللا ەسىم «بيجامال-انا» دەگەن جازۋى ەڭسەلى عيمارات-سارايعا ەنگىزىپ, داريا داستارحانىنان ءدام تاتقىزدى. بۇل – تەگى تازا, حازىرەتتىڭ بالاسى عاريفوللا ەسىمنىڭ مەيىربان اناسىنىڭ قۇرمەتىنە جاساعان سىيلىعى ەكەن. عارەكەڭە اللانىڭ نۇرى جاۋسىن دەپ تىلەك ايتتىق.
وقۋ, جازۋ, ويلاۋ ونەرىنىڭ دارابوزى ع.ەسىم بولمىسىن, تۇلعاسىن ويشا بارلاعاندا ۇلى بابامىز ماحمۇت قاشعاريدىڭ:وي مەنەن كوك تەڭىزگە تۇگەل باتار, جاقۇت پەن ءىنجۋ-مارجان جارقىراتار, – دەيتىن لەبىزى لايىق.
سەرىك نەگيموۆ,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك
سىڭىرگەن قايراتكەرى,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
