كەيدە ءبىر ساپتا جۇرگەن ارىپتەستەر اراسىندا جۋرناليستيكا تۋرالى ءسوز بولا قالعاندا, كەيبىرەۋلەر شەتەلدەگى الدەبىر اتاقتى ءجۋرناليستى مىسالعا الىپ, سونىڭ تۋىندىلارىن ۇلگى ەتىپ, ماقتاپ جاتادى. ءجون-اق دەيسىز! ءبىر جاعىنان, اركىمنىڭ تانىم-تۇسىنىگى, تالعامى باسقاشا, سوندىقتان وعان ارتىق پىكىر ايتۋ قيسىنسىز. الايدا سول اياعىن جەرگە تيگىزبەي ماقتاعان تۇلعادان ەش كەم ەمەس, قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ توپ جارعان تارلاندارى دا بارشىلىق. ارىگە بارماي-اق, كەشەگى قىراعى كەڭەستىك زاماندا مەرزىمدى باسپاسوزدە ۇلت ءسوزىن ايتا بىلگەن كاكىمجان قازىباەۆ, شەرحان مۇرتازا, كامال سمايىلوۆ, سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ سەكىلدى ارداقتىلارىمىز نەگە تۇرادى؟! وسى اسىلداردىڭ ءىزىن باسىپ, ءوزى دە جۋرناليستيكانىڭ كورنەكتى وكىلىنە اينالعان جۋرناليست-جازۋشى, حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جانات ەلشىبەك اعامىزدىڭ دا سان قىرلى تالانتى مەن ەڭبەگىن ۇلگى دەسەك بولادى.
كەز كەلگەن تالانتتىڭ ۇشقىنى ادام بويىنان بالا كۇنىنەن بايقالادى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز جاسىنان كىتاپپەن دوس بولىپ, جازۋعا دەگەن ىنتاسى ەرتە قالىپتاستى. وعان اناسىنىڭ ىقپالى دا بولىپ, «بالام, سەن قاراپ جۇرمەي, جان-جاعىنداعى كورگەن-بىلگەنىڭدى قاعازعا ءتۇسىرىپ, كۇندەلىك جازىپ ۇيرەن. سوسىن مەكتەبىڭ تۋرالى, اۋىلداعى جاعىمدى جاڭالىقتار جايىندا گازەت-جۋرنالعا حابار-وشار جازىپ جىبەر…» دەپ اقىل-كەڭەسىن بەرەدى. وسى ءسوز قامشى بولدى ما, جاس ورەن ەندى اۋىلداعى جاڭالىقتاردى ماقالا ەتىپ, اۋداندىق, وبلىستىق, رەسپۋبليكالىق باسىلىمدارعا جولدايدى. ءسويتىپ, جانات اعامىزدىڭ العاشقى ماقالاسى 6-سىنىپتا سول كەزدەگى «قازاقستان پيونەرى» («ۇلان») گازەتىندە جارىق كوردى. باسىلىمدا تۇڭعىش جاريالانعان دۇنيەسى تالاپتى جەتكىنشەككە شابىت سىيلاپ, ودان سايىن مولتەك اڭگىمە, ەتيۋد, سۋرەتتەمە جازىپ, قالامى ۇشتالا ءتۇستى. ەندى ونىڭ ەسىمى تۋعان اۋىلىنا عانا ەمەس, بالالار باسىلىمىن جازدىرىپ وقيتىن وقىرماندارعا تانىس بولدى. ساباقتى دا ەشكىمنەن كەم وقىمادى. ورتا مەكتەپتى كۇمىس مەدالمەن ءتامامداپ, قازىرگى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇستى. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ سوڭعى كۋرسىندا «لەنينشىل جاس» («جاس الاش») گازەتىنە قىزمەتكە قابىلدانىپ, تالاي جاس ءجۋرناليستىڭ قاناتىن قاتايتقان باس رەداكتور شەرحان مۇرتازانىڭ مەكتەبىنەن ءوتتى. وسى باسىلىمدا ادەبي قىزمەتكەر, ءبولىم مەڭگەرۋشى, جاۋاپتى حاتشىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قانا قويماي, مايتالمان ەڭبەك ادامدارى مەن تابيعات تۋرالى كوركەم وچەركتەرىمەن, ەسسەلەرىمەن ەلگە تانىلدى. ءسويتىپ, ون جىل ماڭداي تەرىن توگىپ, ەڭبەك ەتكەن جاستار گازەتىنەن تالانتتى ءجۋرناليستى سول داۋىردەگى «سوتسياليستىك قازاقستان» («ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنىڭ باس رەداكتورى, بەلگىلى پۋبليتسيست ساپار بايجانوۆ اتتاي قالاپ شاقىرىپ الدى. وسى باسىلىمدا قىرىق جىلعا جۋىق قىزمەت ىستەپ, ايشىقتى ءىزىن قالدىردى. ونىڭ كوبىندە گازەتتىڭ «جارىم ىرىسى» دەيتىن جاۋاپتى حاتشى قىزمەتىن اتقاردى. بەينەلەپ ايتقاندا, رەداكتسياداعى جاۋاپتى حاتشىنىڭ بولمەسى – باسىلىمنىڭ باس شتابى. وسى شتابتان جۋرناليستەردىڭ جازعان دۇنيەلەرى قورىتىلىپ, باسپاحاناعا جول تارتادى. قازىرگى كۇنى جاۋاپتى حاتشىلاردىڭ جۇمىسى كوپ وزگەرگەن, جەڭىلدەدى دەسە بولادى. ەرتەدەگىدەي قارىنداشپەن قاعاز بوياپ وتىرمايدى. گازەت شىعاتىن كۇنى ءتۇنى بويى باسپاحانادا سابىلىپ جۇرمەيدى. ۋاقىت تالابىنا ساي ءبارى دە كومپيۋتەرمەن اتقارىلادى. باسىلىمدى بەزەندىرۋمەن ديزاينەر-ۆەرستالششيك اينالىسادى. ال جانات اعانىڭ كەزىندەگى جاۋاپتى حاتشىلاردىڭ مىندەتىن جانكەشتىلىككە جاتقىزۋعا بولادى. گازەتتى كوركەمدەۋ دە ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى, وعان شەبەرلىك قانا ەمەس, سۋرەتشىلىك قابىلەت تە كەرەك. وسى قاسيەتتىڭ ءبارى ول كىسىنىڭ بويىنان تابىلدى. ونىڭ گازەتتەگى ماكەتتەرى مازمۇندىلىعىمەن عانا ەمەس, كوركەمدىگىمەن ەرەكشەلەندى. سوندىقتان باس رەداكتورلار جانات اعا سەكىلدى بەساسپاپ ماماننىڭ قادىرىن ءبىلدى. سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ ءوزى ونى: «يۋنكورىم – وڭ قولىم» دەسە, شەرحان مۇرتازا: «جانات – جاۋاپتى حاتشى عانا ەمەس, جاۋاپتى ازامات» دەپ باعالادى. ءباسپاسوز مايدانىندا اۋزى دۋالى اعالارىمەن قاتار ءجۇرىپ, ونەگەسىن الدى. باس باسىلىمدى باسقارعان ساپار بايجانوۆ, بالعابەك قىدىربەكۇلى, ءابىش كەكىلبايۇلى سەكىلدى تۇعىرلى تۇلعالاردان تاعىلىم ءتۇيدى.
جانات ەلشىبەكتىڭ ۇلتتىق جۋرناليستيكاداعى تانىمدىق جانردى قالىپتاستىرعان قالامگەر رەتىندە دە ورنى بولەك. ۋاقىتىندا «ەگەمەن قازاقستان», «جاس الاش», «ۇلان», «ءبىلىم جانە ەڭبەك», «اقجەلكەن» گازەت-جۋرنالدارىندا تۇراقتى ايدار اشىپ, تانىم بۇرىشىن جۇرگىزىپ, ءار باسىلىم وقىرماندارىنىڭ زەردەسىن بايىتتى
1976 جىلى جارىق كورگەن «جاۋقازىن» اتتى العاشقى دەرەكتى حيكاياتى جاراسىمدى جالعاسىن تاۋىپ, ءارتۇرلى باسپالاردان «ستۋدەنتتىك مەريدياندار», «التىن ۇيا», «اتامەكەن», «قارلىعاش», «جوعالعان تەڭىز», «زەرەك», «شاعالالار جىلاي ما وسى؟», «مىڭ ءبىر قىزىق», «قوش بول, تەڭىز», «تانىم», «ۋاقىت – سىناپ», «تاعدىر جەلى» ءتارىزدى پۋبليتسيستيكالىق-تانىمدىق كوركەم ادەبي كىتاپتارى وقىرمان ولجاسىنا اينالدى. ايتپاقشى, «جالىن» باسپاسىنان شىققان ادەمى ءبىر جيناققا «شاعالالار جىلاي ما وسى؟» اتتى ەسسەسى «شاعالالار جىرلاي ما وسى؟» دەپ قىزىل يمپەريانىڭ ساقتىعىنان كوپە-كورىنەۋ وزگەرتىلدى. سونداي-اق گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ زايىبى قۇرالاي ناتۋللاەۆا تۋرالى وچەركىندە گەنەرالدىڭ ۇلتىن ادەيى اشىق ايتپاي, وڭتۇستىك وڭىردە تۋعان دەپ جازعانى ءۇشىن قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنە تۇسىنىك جازۋعا تۋرا كەلدى.
جانات ەلشىبەكتىڭ ۇلتتىق جۋرناليستيكاداعى تانىمدىق جانردى قالىپتاستىرعان قالامگەر رەتىندە دە ورنى بولەك. ۋاقىتىندا «ەگەمەن قازاقستان», «جاس الاش», «ۇلان», «ءبىلىم جانە ەڭبەك», «اقجەلكەن» گازەت-جۋرنالدارىندا تۇراقتى ايدار اشىپ, تانىم بۇرىشىن جۇرگىزىپ, ءار باسىلىم وقىرماندارىنىڭ زەردەسىن بايىتتى. جازۋشى جاقاۋ داۋرەنبەك قاتارلاس دوسىنىڭ وسى قىرىنا ەرەكشە توقتالا كەلىپ: «جاناتتىڭ جۋرناليستيكاداعى وسى ءبىر جۇمباعى جايلى ايتىلىپ تا, جازىلىپ تا جۇرمەگەنى وزىمە ءمالىم-ءدى. وسى جولى شىعارماشىلىق شابىتتىڭ جولىندا كوزگە ونشا شالىنباي كەلگەن ونىڭ وسى جۇمباعىن العا تارتۋدىڭ رەتى كەلگەندەي. ول جۇمباق جاناتتىڭ ءومىر بويى جۋرناليستىك جولىندا جاراسىم تاۋىپ كەلەدى. ونىڭ اتى دا, زاتى دا – «تانىم» اتتى ونىڭ قىزىقتى قورى. قور بولعاندا, بارشانى قىزىقتىراتىن, ەلىكتىرەتىن, ويلاندىراتىن قور. «سەن بىلەسىڭ بە؟» دەگەننەن باستاپ, «وقى, قىزىقتا» دەيىنگى وراسان زور ماعلۇمات, دەرەك پەن دايەك قورى ءومىر بويى تىنىمسىز تىرنەكتىڭ تولاعاي تابىسى دەۋگە بولادى» دەسە, جۋرناليست-عالىم جەتپىسباي بەكبولاتۇلى «جانات ەلشىبەك – قازاقتىڭ تاربيەتانۋ عىلىمىندا سوزجۇمباقتىڭ تاريحىن, ولاردى قۇراستىرۋ تاسىلدەرىن تانۋمەن تۇبەگەيلى اينالىسقان زەرتتەۋشى-جۋرناليست قانا ەمەس, ول قازاق تىلىندە قۇراستىرىلعان تۇڭعىش الىپ كروسسۆوردتىڭ اۆتورى دا. سوزجۇمباق قۇراستىرۋ ۇزدىكسىز ىزدەنۋدى, كوپ ويلانۋدى, جان-جاقتى بىلىمدىلىكتى, تىنىمسىز ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. اسىرەسە تانىمدىق وي-جۇمباقتاردىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى مەن جاستاردىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتۋگە, ءبىلىم اياسىنىڭ ارتۋىنا ۇلكەن ىقپال جاسايتىنى ايان» دەپتى.
***
قازاق جىرىنىڭ ورەن جۇيرىگى عافاڭ, كادىمگى عافۋ قايىربەكوۆ: «جازۋشىعا كەرەگى ەكى نارسە – سۋرەتشىلىك تالانت, ەكىنشىسى – ادەمى كوركەم ءتىل. ءبىرى بولماسا, ءبىرى جوق. كوپ جاعدايدا سونىڭ بىرەۋىنىڭ جوقتىعىن مويىنداماي, قانشامىز ۇزاق اۋرە بولامىز. جاناتتا, قۇدايعا شۇكىر, ەكەۋى دە بار» دەپ جازىپتى قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى جازعان ماقالاسىندا.
جالپى كەيىپكەرىمىز جازۋشىلىق شەبەرلىككە جەتۋ ءۇشىن جۋرناليستىك ۇزاق جولدان ءوتتى. بۇل ماماندىقتىڭ جازۋشى بولامىن دەگەنگە بەرەرى دە مول. گازەتتە قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ, ەلىمىزدىڭ ءار ولكەسىن ارالاپ, بولمىسى, مىنەز-قۇلقى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن قانشاما ادامدارمەن تىلدەستى. سولاردىڭ قايعى-قاسىرەتىن كوزبەن كورىپ, ارمان-مۇڭىن قۇلاعىمەن ەستىدى. جۇمباق جانىنا ءۇڭىلدى. نەگىزىنەن, قالامگەر شىعارماشىلىعى تەڭىزدەن تامىر تارتادى. ورىستىڭ تاماشا جازۋشىسى ك.پاۋستوۆسكيدىڭ «تەڭىزدە تۋعانداردىڭ اقىن بولماسقا حاقىسى جوق» دەگەن ءسوزى وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. ونىڭ جۇرتشىلىق جىلى قابىلداعان «جەتىم جۇرت», «قوش بول, تەڭىز…» پوۆەستەرىندە تۋعان جەر تاعدىرى, بۇگىنگى اۋىل بەينەسى ايشىقتى بەينەلەنگەن. «قوش بول, تەڭىز…» تۋرالى كورنەكتى اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا: «جاناتتىڭ قالامىنان تەڭىز بويىنىڭ قۇمدى اۋىلىندا بالالىعىمىز وتكەن ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدان كەشكەن ءومىرىمىز قاز-قالپىندا, اينا-قاتەسىز قىلقالام شەبەرىنىڭ سۋرەتىندەي ورنەكتەلەدى. الەمدىك پروبلەماعا اينالىپ بارا جاتقان ەلىمىزدىڭ بايلىعى – ارال مەن بالقاشتىڭ كوزى سۋالا باستاعان قۇدىقتاي كوز الدىمىزدا تارتىلىپ بارا جاتقانىن, باياعى تۇياعىنان جەل ەسكەن ءجاۋدىر جانار جانۋار – كيىك توبىنىڭ دا بۇل كۇندە كارى قويدىڭ تىسىندەي سيرەگەنىن جانات ءوز شىعارمالارىندا قاراپايىم تىلمەن نانىمدى دا شەبەر سۋرەتتەيدى» دەيدى.
تالانت يەسى «سىرلى الەم» اتتى جيناعىندا دا ەلىمىزگە بەلگىلى ءسوز زەرگەرلەرى مەن ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ جان دۇنيەسى مەن شىعارماشىلىق الەمىنە تەرەڭ بويلاپ, شىنايى سىر تولعايدى. اسىرەسە اۆتوردىڭ دارا قولتاڭباسىن تانىتقان بۇل تۋىندىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك جازۋ مانەرىمەن, تانىمدىق-قىزىقتى دەرەگىمەن, سەزىم پەرنەسىن شەرتەر سيپاتىمەن كوڭىلدى, جىلى اسەرگە بولەيدى. وسى كىتاپقا العى ءسوز جازعان كورنەكتى عالىم, ادەبيەت سىنشىسى سەرىك قيراباەۆ: «حالىق جازۋشىلارى شەرحان مۇرتازا, قالتاي مۇحامەدجانوۆ, مۇزافار الىمباەۆ, قادىر مىرزا ءالى, مۇحتار ماعاۋين, قازاق ءسوز ونەرىنىڭ مايتالماندارى مەن ماڭماڭگەرلەرى بالعابەك قىدىروبەكۇلى, سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ, مارفۋعا ايتقوجينا, تەمىرحان مەدەتبەك, جاقاۋ داۋرەنبەكوۆ, ماعريا قوجاحمەتوۆا, قاستەك بايانباي, ەسەنعالي راۋشانوۆ, اتاقتى قىلقالام شەبەرلەرى ايشا عالىمباەۆا, گۇلفايرۋس يسمايلوۆا, راۋشان مومبەكوۆا جايىندا جازىلعان دۇنيەلەردىڭ ءبارى دە كوركەم اڭگىمەدەي عاجايىپ اسەرگە بولەيدى. ماعان ءسوز قاسيەتىن جاقسى تانيتىن جاناتتىڭ سىنشىلىق, زەرتتەۋشىلىك, قىرى قاتتى ۇنادى. سونداي-اق جيناققا ەنگەن وزگە دە ونەر يەلەرىنىڭ شىعارماشىلىق الەمىن اڭگىمەلەگەن ەسسەلەرى ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرماسى انىق» دەپ لايىقتى باعاسىن بەرگەن.
وسى كىتاپتاعى شەرحان مۇرتازا تۋرالى «جەبە-قالام» اتتى ەسسەسىندە مىنەزدى تۇلعانىڭ بولمىسىن, تەكتىلىگىن, پاراساتتىلىعىن ۇزىك-ۇزىك شتريحتار ارقىلى اشادى. مىنا ءبىر شتريحقا ءۇڭىلىپ كورەيىكشى: «1991 جىلعى 15 مامىر. سارسەنبى. گازەتتىڭ سوڭعى بەتىندەگى باس رەداكتوردىڭ فاميلياسىنان باستاپ, رەداكتسيا القاسى مۇشەلەرىنىڭ اتى-جوندەرى تۇگەل تۇڭعىش رەت «وۆ», «ەۆ» جۇرناقتارىن الىپ تاستاپ شىقتى. وسى ءنومىردى بەكىتۋ ۇستىندە ءتورتىنشى بەتتىڭ ماكەتىنىڭ وڭ جاق بۇرىشىنا شەراعاڭ قارا سيامەن بادىرايتىپ اتى-ءجونىن جازا باستادى.
– مىرزالار, سارسەنبىنىڭ ساتىنەن باستاپ مەن شەرحان مۇرتازامىن, – دەدى توڭىرەگىنە نازار اۋدارىپ. – «وۆ», «ەۆ» قامىتىنان قۇتىلاتىن كەز جەتتى. وسى يدەيانى كوپتەن قولداپ, ءارى ۇدايى قۋزاپ جۇرگەن وزگەلەرىمىز دە ماكەتتىڭ شەتىنە جارىسا قول قويدىق. ايتپاقشى, ءبىز ءۇشىن ۇلكەن وقيعا سانالعان سول كۇننىڭ كۋاسىندەي ءتورتىنشى بەتتىڭ ماكەتى مەندە ساقتاۋلى, – دەيدى اۆتور.
جانات اعا مەرزىمدى ءباسپاسوز سالاسىندا ون ءبىر رەداكتورمەن قىزمەت ىستەپتى. ون ءبىر رەداكتور دەگەنىمىز – ۇلكەن مەكتەپ. وسى جيناقتا سول تۋرالى پاراساتتى وي وربىتەدى. «ءار باستىقتىڭ, ءار رەداكتوردىڭ گازەت جاساۋداعى ءوز جۇمىس ءستيلى بار. ولاردى ءبىر-بىرىنەن وزگەشەلەپ, دارالاپ تۇراتىن قابىلەت-قاسيەتتەرى دە وسى كۇندەلىكتى گازەتتى شىعارۋدان اپ-انىق بايقالسا كەرەك. ءوزىم بىرگە قىزمەت ىستەگەن ون ءبىر رەداكتوردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ءتۇرلى-ءتۇرلى تەمىرقازىق ەتكەن تالاپتارى ءا دەگەننەن باسىلىمنىڭ كەسكىن-كەلبەتىنەن كورىنىپ شىعا كەلەتىنىنە كۋاگەرمىن. ءبىرى ماتەريالداردىڭ تاقىرىبى مەن جانرىنا كوڭىل بولسە, ءبىرى كەز كەلگەن ماقالانىڭ ورنالاسۋىنا, ياعني گازەتتىڭ ماكەتى مەن اجار-الپەتىنە كوبىرەك نازار اۋدارسا, ەندى ءبىرى حاباردان باستاپ, ۇلكەندى-كىشىلى دۇنيەلەردىڭ ىشكى مازمۇنى مەن سالماعىن قاتتى قاداعالايتىن» دەيدى اۆتور. قىسقاسى, اتالعان كىتاپتان جاس جۋرناليستەردىڭ ءوز كاسىبىنىڭ قىر-سىرىن ءبىلىپ, وي تۇيەتىن, ۇيرەنەتىن ۇلگىسى كوپ ەكەندىگىن تۇسىندىك.
***
قارىمدى قالامگەردىڭ وسىدان ەكى جىل بۇرىن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ قوس سانىندا كورنەكتى جازۋشى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى مۇحتار ماعاۋين جايىنداعى «سۇڭعىلا» اتتى رومان-ەسسەسىنىڭ ءۇزىندىسى جاريالاندى.
جانات اعانىڭ كىتاپتارىن بالا كۇنىمنەن وقىپ وسكەنىممەن, ول كىسىنى العاش استانادا كوردىم. ءبىر قاراعاندا, تۇيىقتاۋ, ويلى كەيىپتە جۇرەدى. كىسىگە كوپ اشىلا قويمايدى. بويىنان بەكزاتتىعى بايقالادى. قالامگەرمەن تەلەفون ارقىلى ءبىر-ەكى رەت تىلدەسكەنىم بولماسا, جاقىن اڭگىمەلەسكەن ەمەسپىن. بىراق گازەت-جۋرنالدان كەيىنگى جاس جۋرناليستەردىڭ اياق الىسىنا زەر سالىپ, قىراعى كوز جىبەرىپ وتىراتىنىن بىلەمىن. جەتپىس بەس جاسقا جەلىپ جەتكەن سىرشىل سەزىم سۋرەتكەرىنىڭ قولىنان قالامى ءالى تۇسكەن جوق, تاعى ءبىر سوقتالى دۇنيە جازىپ ءجۇر دەپ ويلايمىن. ونى مەن عانا ەمەس, تالعامپاز وقىرماندارى دا كۇتەدى. ويتكەنى ءاردايىم وقىرماندار ۇدەسىنەن شىعۋدى ويلايتىن قالامگەر ەلەڭ ەتكىزەر كوركەم دۇنيەلەرىمەن عانا قۋانتقاندى ءجون كورەدى. سول قۋانىشتى كۇندەرى كوپ بولسىن!
ازامات ەسەنجول
