جاقىندا جوعارعى سوت رەفورمالار جونىندەگى جوعارعى كەڭەسكە باستى سوت تالقىلاۋىن وزگەرتۋ بويىنشا ۇسىنىس ەنگىزدى. تۇسىنە بىلگەن ادامعا مۇنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. سۋديا ءوز جۇمىسىندا كىنالىگە جازا كەسكەنگە دەيىن ءىستى جان-جاقتى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ, ساراپتايدى, سارالايدى. مىنە, وسى نەگىزدە ونىڭ ءوز تۇجىرىمىنا قالاي كەلگەنىن كورۋگە مۇمكىندىك بەرىلۋى كەرەك دەگەن وي-پىكىرلەر ايتىلدى.
ماسەلە سوتتاعى ايىپتاۋ مەن قورعاۋ اراسىنداعى شىنايى جارىسپالىلىقتىڭ توڭىرەگىندە بولىپ وتىر. نەگىزىندە, تەك سوت زالىندا جانە جاريالى تۇردە ءاربىر تاراپ ءوز ۇستانىمىن قورعاپ, سوتتى سوعان سەندىرۋى كەرەك.
بىراق كوبىنە ومىردە ولاي بولا بەرمەيدى. سودان كەلىپ, بىتپەيتىن داۋ, باس-اياعى ۇزاققا سوزىلعان سوت ۇدەرىستەرى ورىن الىپ جاتادى. كەيىنگى ستاتيستيكا مالىمەتتەرى بويىنشا ەلدە سوتتاسۋشىلار سانى ارتىپ وتىر.
اسىرەسە, سالىق ورگاندارى كاسىپكەرلەردى سوت زالىنا كوبىرەك سۇيرەيدى. بيزنەس وكىلدەرى مۇنى «ءبىزدىڭ يميدجىمىزگە مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتى تاراپىنان جاسالعان اشىق شابۋىل» دەپ نارازىلىق ءبىلدىرىپ كەلەدى.
ولاردىڭ ايتۋىنشا, بۇل بۇگىن عانا قالىپتاسىپ وتىرعان جاعداي ەمەس. جىلدار بويى قوردالانىپ قالعان ءتۇيىندى تۇيتكىل. وسى ءتۇيىندى شەشۋدىڭ ورنىنا جۇمىس ىستەپ تۇرعان بيزنەستى اقشالاي سانكتسيا سالىپ, ودان سايىن تۇنشىقتىرۋدا. كوپتەگەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس كۇنىن كورە الماي بانكروتقا ۇشىراۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر.
مويىنداۋ كەرەك, كوبىنە مۇنداي كەلەڭسىزدىككە سالىعىن ۋاقىتىندا تولەپ, زاڭنىڭ جولىمەن جۇرگەن كاسىپكەرلەر مەن ولاردىڭ تاۋار جەتكىزۋشىلەرى تاپ بولىپ جاتادى.
«مۇنىڭ ءوزى جالپاق جۇرتقا بۇرىننان بەلگىلى قاراپايىم نارسە, سالىق ورگانى بولار-بولماس ماردىمسىز كەمشىلىك تابادى دا بارلىق تاپسىرىس بەرۋشىلەر مەن كونتراگەنتتەردى اياقتارىنان تىك تۇرعىزادى. ءسويتىپ, ولار جاساعان مامىلەنىڭ كۇشىن جويۋعا بار مۇمكىندىكتەرىن سالادى. ال شىندىعىندا, ەكى تاراپتىڭ اراسىنداعى ناقتى مامىلەلەر زاڭدى تۇردە جاسالعان. تاۋارلار مەن قىزمەتتەر كەلىسىمگە سايكەس تولىق ورىندالعان. تاراپتاردىڭ ءبىر-بىرىنە قوياتىن تالاپتارى دا جوق. بىراق سوتتا بيزنەس وكىلدەرى قايتكەن كۇندە دە جەڭىلىس تابادى. شەشىم سالىق ورگاندارىنىڭ پايداسىنا شىعارىلادى. كاسىپكەر بارلىق دالەلدەرىن ۇسىنسا دا ساراپتاما جۇرگىزىلمەگەسىن, سوت تالقىلاۋىندا شىنايى جارىسپالىلىق بولماعاسىن باياعى جارتاس سول جارتاس بولادى دا قالادى» دەيدى كاسىپكەر ەرسايىن سارىباەۆ.
ال قىلمىستىق ىستەردى قاراۋ ۇدەرىسىندە دە مۇنداي ولقىلىقتار از كەزدەسپەيدى. وندا ماسەلە ءسال كۇردەلىرەك. ادام تاعدىرى شەشىلەر سىن ساتتەردە سۋديانىڭ ادىلەتتىلىگى, پاراساتى مەن پايىمى ۇلكەن ماڭىزعا يە. راسى كەرەك, ءىستىڭ ءمان-جايىنا تۇپكىلىكتى نازار اۋدارماي, كەيبىر اسىرا سىلتەۋشىلىكتەردەن تۋىندايتىن اتتەگەن-ايلار كوپ جاعدايدا وپىق جەگىزىپ جاتادى.
«قازىرگى تاڭدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوتتاردىڭ جۇمىسىندا ەسكىنىڭ سارىنىنان ارىلا الماي بىرجاقتى ايىپتاۋ جاعىنا كوپ باسىمدىق بەرىلۋدە. ناتيجەسىندە, ادامداردىڭ قۇقىقتارى بۇزىلىپ, نەگىزسىز قىلمىستىق قۋدالاۋعا ءتۇسىپ, سوت ءىسىن جۇرگىزۋدە تاراپتاردىڭ جارىسپالىلىعى مەن تەڭ قۇقىقتىعى قامتاماسىز ەتىلمەي وتىر» دەگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا.
وسىعان وراي بايقوڭىر اۋدانى № 2 سوتىنىڭ سۋدياسى باعلان ىدرىسوۆ بىلاي دەيدى:
«سوت جۇيەسىنىڭ ەڭ نەگىزگى ماقساتى – ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارىن, بوستاندىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋدى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ, وزگە دە زاڭدارىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى.
بۇل بارلىق ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا, زاڭدى مۇددەلەرىنە نۇقسان كەلتىرەتىن نەمەسە كەز كەلگەن ورگاننىڭ زاڭسىز شەشىمدەرى مەن ءىس-قيمىلدارىنا سوت ارقىلى قورعاۋعا كەپىلدىك بەرەتىن ورگان ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.
قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوتتاردىڭ اراسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان بىرجاقتى ايىپتاۋ جاعىنا كوپ باسىمدىق بەرىلەدى دەگەن الىپ-قاشپا اڭگىمە. شىندىققا جاناسپايدى. شىن مانىسىندە, سوت تاجىريبەسىندە جاعداي ولاي ەمەس.
سۋديا سوت تورەلىگىن ىسكە اسىرۋ كەزiندە تاۋەلسiز بولادى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى مەن زاڭعا عانا باعىنادى.
سوندىقتان بارلىعى زاڭ الدىندا تەڭ, مۇنداي جاعدايدا, سوت تەك ايىپتاۋدى قولداپ, قورعاۋ تاراپىن قولدامايدى دەگەن نەگىزسىز تۇجىرىم.
بۇل رەتتە, سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋدا سۋديا بەيتاراپ بولۋىمەن بىرگە تاراپتاردىڭ جارىسپالىلىعى مەن تەڭ قۇقىلىعى ءپرينتسيپىن قاتاڭ ساقتايدى.
سوتتىڭ نەگىزگى مىندەتى – ازاماتتى نەگiزسiز ايىپتاۋ مەن سوتتاۋدان, ونىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن زاڭسىز شەكتەۋدەن قورعاۋدى, ال كiناسiز ادام زاڭسىز ايىپتالعان نەمەسە سوتتالعان جاعدايدا ونى دەرەۋ جانە تولىق اقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ.
دەمەك, قىلمىستىق ىستە بار دالەلدەمەلەر ايىپتاۋ تاراپىنا قانداي دا ءبىر باسىمدىق بەرمەيدى. ءاربىر دالەلدەمە ايىپتاۋ جانە قورعانۋ تاراپىنىڭ قاتىسۋىمەن جانە ولاردىڭ جارىسپالىعىنىڭ نەگىزىندە زەرتتەلەدى».
نەگىزى, سوت iسiن جۇرگiزۋدە تاراپتاردىڭ جارىسپالىلىعى مەن تەڭ قۇقىلىعى – ەڭ ماڭىزدى نارسە. ويتكەنى سول ۇدەرىسكە باستان-اياق قاتىساتىن پروكۋرور مەن قورعاۋشى – ءبىر-بىرىنە باسەكەلەس تاراپتار. وسىدان كەلىپ قۇقىقتىق باسەكەلەستىك, جارىسپالىلىق تۋىندايدى.
ال بۇعان نۇر-سۇلتان قالاسى سوتىنىڭ سۋدياسى اباي كوكجالوۆ بىلاي دەپ پىكىر بىلدىرەدى:
«ءوز كەزەگىندە, اركىم ءوزىنىڭ قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساۋداعى كiنالiلiگi دالەلدەنگەنگە جانە سوتتىڭ زاڭدى كۇشiنە ەنگەن ۇكiمiمەن بەلگiلەنگەنگە دەيiن كiناسiز بولىپ سانالادى. ەشكiم دە ءوزiنiڭ كiناسiزدiگiن دالەلدەۋگە مiندەتتi ەمەس. بۇل زاڭدىلىق اتا زاڭىمىزبەن جانە قىلمىستىق پروتسەستىك كودەكسىمەن بەكىتىلگەن.
ايتا كەتەتىن ءجايت, سوتتالۋشىنىڭ كiنالiلiگiنە سەيiلمەگەن كۇمان ولاردىڭ پايداسىنا تۇسiندiرiلەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. قىلمىستىق جانە قىلمىستىق-پروتسەستىك زاڭداردى قولدانۋ كەزiندە تۋىنداعان كۇماندار دا سوتتالۋشىنىڭ پايداسىنا شەشiلۋگە تيiس.
سەبەبى ايىپتاۋ ۇكiمi بولجامدارعا نەگiزدەلە المايدى جانە ول جول بەرىلەتىن جانە انىق دالەلدەمەلەردiڭ جەتكiلiكتi جيىنتىعىمەن راستالۋعا تيiس.
سوندىقتان بولار, بۇرىنعى جىلدارمەن قاراعاندا, اقتاۋ ۇكىمدەرىنىڭ سانى كوپتەپ ارتىپ كەلە جاتىر. سونىڭ ىشىندە اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىستار تۋرالى ىستەر بويىنشا كوبەيگەن. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ايىپتاۋ ۇكىمدەرنىڭ سانى بىرتىندەپ قىسقارىپ كەلەدى. ءوز كەزەگىندە, قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارى بۇگىندە ساپاسىز, ايىپتاۋى كۇماندى ءىستى سوتقا جىبەرمەۋگە تىرىسادى.
قپك-ءنىڭ 23-بابىنا سايكەس, قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ ايىپتاۋشى جانە قورعاۋشى تاراپتاردىڭ جارىسپالىلىعى مەن تەڭ قۇقىلىعى قاعيداتى نەگiزiندە جۇزەگە اسىرىلادى.
بۇل قاعيداعا سايكەس, سوت وبەكتيۆتiلiك پەن بەيتاراپتىلىقتى ساقتاي وتىرىپ, ايىپتاۋشى جانە قورعاۋشى تاراپتارعا ولاردىڭ ءiستىڭ ءمان-جايلارىن جان-جاقتى جانە تولىق زەرتتەۋگە دەگەن قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋى ءۇشiن قاجەتتi جاعداي جاسايدى.
سوت تاجيرەبەسىندە بۇل قاعيدا سوتپەن بۇلجىتپاي ورىندالادى. ادامنىڭ قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جاساۋداعى كiنالiلiگiن دالەلدەۋ مەملەكەتتىك ايىپتاۋشىعا جۇكتەلگەن.
ال قورعانۋ تاراپى بارلىق قورعانۋ تاسىلدەرىن قولدانىپ, ءوزىنىڭ قورعانۋ شەگىن بەلگىلەيدى. قورعانۋ تاراپىنىڭدا, ياعني قورعاۋشىنىڭ سوتتالۋشىنىڭ كىناسىزدىگى جونىندەگى اقيقاتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىرشاما وكىلەتتىلىگى بار. قورعاۋشىنىڭ قىزمەتىنە ارالاسۋعا بولمايدى».
«قىلمىستىق پروتسەسكە قاتىساتىن تاراپتار تەڭ قۇقىلى, ياعني ولارعا كونستيتۋتسياعا جانە قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكسىنە سايكەس ءوز ۇستانىمىن قورعاۋعا بiردەي مۇمكiندiكتەر بەرىلۋى اسا قاجەت. سوت پروتسەستىك شەشiمدى تەك تاراپتاردىڭ ارقايسىسىنا بiردەي نەگiزدە زەرتتەلۋىنە قاتىسۋ قامتاماسىز ەتiلگەن دالەلدەمەلەرگە عانا نەگiزدەيدi.
ال تۇپتەپ كەلگەندە, سوت ۇدەرىسىنىڭ جارىسپالىلىعى تاراپتاردىڭ ادىلەتتىلىگىنە, پاراساتتىلىعىنا, بۇدان بولەك, سۋديالاردىڭ عانا ەمەس, باسقا دا قاتىسۋشىلاردىڭ ادەپتەرى مەن مادەنيەتىنە, مىنەز-قۇلىقتارىنا دا بايلانىستى. ەڭ باستىسى, قوعامنىڭ سەنىمە يە بولعان قورعاۋشىلاردىڭ نيەت-پيعىلدارىنا دا تىكەلەي قاتىستى» دەگەن قۇقىق, سوت سالاسىندا جۇرگەن مامان-ساراپشىلاردىڭ وي-پىكىرىمەن تولىق كەلىسۋگە بولادى.
