ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ ماسەلەسىن بۇگىنگى كۇننىڭ قاجەتتىلىگى تۇرعىسىنان قاراستىراتىن بولساق, ونى قازاقستاننىڭ وركەنيەتارالىق جانە كونفەسسياارالىق ديالوگقا قوسقان ۇلەسى كونتەكسىندە قاراستىرۋ وزەكتى ءارى ماڭىزدى. بۇل جايلى قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا تياناقتى وي-تۇجىرىمدار كەلتىرەدى.
تاۋەلسىزدىك تاريحىنا ازداعان شەگىنىس جاساساق, قوعامدىق ساناداعى وزگەرىستەرگە كۋا بولامىز. ەلباسىنىڭ ءھام ساياسي بيلىكتىڭ بۇقارا حالىقپەن قارىم-قاتىناسىندا سوڭعى كەزدە ءبىر جاراسىمدى ءداستۇر ومىرگە ەنىپ كەلە جاتىر. بۇل, اسىرەسە, ەلدىڭ رۋحاني ومىرىنە ۇلكەن ىقپال ەتۋدە. مىسالى, قازىر ءداستۇرلى تۇردە تاعدىرلى, تۇجىرىمدامالىق ماسەلەلەر قاراستىرىلعان بەلگىلى ءبىر ماقالا نەمەسە ارنايى قۇجات حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنىلۋدا.
«ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ». العاش رەت بۇل ءسوز تىركەسى ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا كورىنىس تاپتى. وندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلگەن: «ۇلتتىق جاڭعىرۋ دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋىن بىلدىرەدى. ونىڭ ەكى قىرى بار. بىرىنشىدەن, ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ. ەكىنشىدەن, ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگىن ساقتاي وتىرىپ, ونىڭ بىرقاتار سيپاتتارىن وزگەرتۋ». ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا, بۇگىنگى قوعامنىڭ دامۋىنداعى نەگىزگى يدەولوگيالىق دىڭگەك ءدال وسى قاعيداتتىڭ نەگىزىندە قابىلدانىپ, وربىسە, قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋ ماقساتى ءوز ناتيجەسىن بەرەرى انىق.
بۇگىنگى كۇنى رەسمي اينالىمعا «ۇلتتىق بىرەگەيلىك» اتالاتىن جاڭا تۇسىنىك (ۇعىم, تەرمين) كەلىپ قوسىلدى. ن.نازارباەۆتىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋدىڭ التى باعىتىنىڭ ىشىندە ءۇشىنشىسى ەتىپ وسى «ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ» ماسەلەسىن العانى, ونىڭ سالماعىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدىلىعىنان حابار بەرسە كەرەك. نەگىزگى مىندەت – رۋحاني بىرەگەيلىكتى, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن وزىق ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ قالۋ جانە ونى جاڭعىرتۋ.
«قازاقستاندىق بىرەگەيلىك» تۇسىنىگى, اسىرەسە, الەمدىك دەڭگەيدە قازاق قوعامىنىڭ سوڭعى جىلدارى جەتكەن جەتىستىكتەرى, ونىڭ قازاقستاننىڭ وركەنيەتارالىق جانە كونفەسسياارالىق ديالوگقا قوسقان ۇلەسى تۇرعىسىنان قابىلدانۋىنا قاتىستى ماسەلەلەردى انىقتاۋعا قولدانىلىپ كەلەدى. بۇل – ورىندى دا. بۇعان كورنەكى دالەل: قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جانە «مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ» حالىقارالىق ورتالىعى مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتى.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءوزىنىڭ 20 جىلدان اسا تاريحىندا دەربەس زاڭدى تۇلعا, الەۋمەتتىك-ساياسي ينستيتۋت بولىپ قالىپتاستى. ول – ءوزىنىڭ ىشكى دامۋ زاڭدىلىقتارى مەن ەرەجەلەرىنە سايكەس ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن قالىپتى دامىتۋلارىنا ۇلكەن مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىرعان قۇرىلىم. قازىرگى قوعامدا اسسامبلەيانىڭ ۇلگىسىمەن وزگە دە ەلدەردە وسىعان ۇقساس ۇلتتار مەن ەتنوستاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ورتالىقتاندىرىلعان قۇرىلىمداردىڭ اشىلۋى – ونىڭ قوعامدا وزىندىك ورنى بار الەۋمەتتىك قاجەتتىلىك ەكەنىنىڭ ايعاعى. مۇنىڭ باستاۋىندا, ارينە, قازاقستاندىق قوعامنىڭ ۇلتارالىق قاتىناستارداعى برەندى – «قازاقستاندىق بىرەگەيلىك» تۇر.
«مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ» حالىقارالىق ورتالىعى ءوزىنىڭ 10 جىلدىق قىزمەتىندە الەمدىك دىندەر مەن كونفەسسيالاردىڭ سىيلاسىمدىلىقتا, ءبىر كەڭىستىكتە, كورشىلىك قارىم-قاتىناس جاعدايىندا ءومىر سۇرە الاتىنىن ءىس جۇزىندە دالەلدەپ كەلەدى. بۇعان قوسا, اتالمىش ورتالىق بۇكىل الەمدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان قۇبىلىس – الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىن قازاقستاندا وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ وتىر. سەزد الاڭىندا بۇكىل الەم حالىقتارى ءۇشىن تاعدىرلى دەپ تانىلعان ماسەلەلەر تالقىعا سالىنىپ, ولاردى شەشۋ جولدارى قاراستىرىلادى. دىندەر مەن مادەنيەتتەردىڭ بەيبىتسۇيگىش الەۋەتىن ادامنىڭ مۇددەسىنە باعىتتاۋدىڭ الەمدە جوق ۇلگىلەرى قازاق ەلىنىڭ توپىراعىندا دۇنيەگە كەلۋدە. وعان قاتىسۋشىلار قازاقستان قوعامىنداعى ءدىني ۇيىمدار جانە ەتنوستار مەن كونفەسسيالاردىڭ ورتاق مۇددەگە, بەيبىتشىلىك پەن جاسامپازدىققا باعىتتالعان تىرلىگىنە قىزىعاتىندارىن, وسى ەلگە ەرەكشە ىقىلاس تانىتاتىندارىن مويىنداپ وتىر.
قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا «ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ» ماسەلەسى ءوزىنىڭ تاجىريبەلىك تۇستارىمەن كورىنىس تابادى. ماقالانىڭ نەگىزگى لەيتموتيۆى – ۇلت رۋحانياتى جەتىستىكتەرىمەن ماقتانۋ, ونى دارىپتەۋ جانە ەسەلەپ ارتتىرۋ دەسەك, اۆتوردىڭ ماقساتى دا سول – ۇلى دالانىڭ ۇلىلىعىن كورسەتۋ, ونى ماقتان ەتۋ.
ۇلى دالانىڭ بۇگىنگى مۇراگەرى قازاق ەلى ەكەندىگىن بۇكىل الەم مويىنداپ وتىر. ۇلى دالادا بۇگىنگى وركەنيەتتىڭ تالاي ۇلگىلەرى العاش رەت پايدا بولىپ, كەيىننەن وسى جەردەن بارلىق وزگە ەلدەر مەن قۇرىلىقتارعا تارادى. XVI عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق ءتىلى
بولىپ كەلگەن قىپشاق (كونە تۇرىك) ءتىلىنىڭ قارا شاڭىراعىن قازاق ءتىلى يەمدەنىپ قالدى.
تاريحي سانانى جاڭعىرتۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى جولدارىنىڭ ءبىرى – قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ. قازاقستان قوعامىن جەتە تانۋدا, ونىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن بىلۋدە, ۇلت تامىرىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ, ودان ءنار الۋ جانە ونى بۇگىنگى ومىرىنە ازىق ەتۋدە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل قاعيدا «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىندا «ۇلتتىق كود» تۇسىنىگى ارقىلى نەگىزگى شارتتاردىڭ ءبىرى بولىپ قاراستىرىلعان. ونىڭ شەڭبەرىندە «نامىس», «ۇلتتىق سانا», «ۇلتجاندىلىق», «اروجدان» سياقتى تۇسىنىكتەردى يگەرۋ, ولاردى تاربيەنىڭ نەگىزى ەتىپ الۋ ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارعان ءجون.
تاريحي سانانى جاڭعىرتۋدىڭ جانە ءبىر جولى – تاريحتى قاستەرلەۋ, ونداعى ۇلى تۇلعالاردى ماقتان ەتۋ ءھام ولاردى دارىپتەۋ. مۇنداي تۇلعالار ءبىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىمىزدا دا, بۇگىنگى ورتامىزدا جۇرگەن زامانداستارىمىز اراسىندا دا جەتكىلىكتى. ولار وزدەرىنىڭ ءبىلىمى مەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا وركەنيەت تاريحىن كەزىندە ءدۇر سىلكىندىرگەن, الەمدىك دەڭگەيدە تاريحي سانانى جاڭعىرتقان تۇلعالار, الەمدىك وركەنيەت تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ورىن العان وتانداستارىمىز.
الەمدىك وركەنيەتتە وشپەيتىن ءىز قالدىرعان تۇلعالارىمىزدى ماقتان تۇتۋدىڭ ءوزى ۇلتتىق سانانى تاربيەلەۋدىڭ, ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋدىڭ وزىندىك جولى ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى.
بۇل تاراپتا اكادەميك, تەحنيكا سالاسىنىڭ عالىمى اقجان ماشانوۆتىڭ وركەنيەت تاريحىنا قوسقان ۇلەسى ەسكە تۇسەدى. ول ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە كەزىندە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ءال-فارابيدىڭ فاراب (قازىرگى وتىرار) قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ, ءومىر ءسۇرىپ, عىلىمدى دامىتىپ, ارتىندا باي عىلىمي كىتاپحانا قالدىرىپ, قالايشا مىسىر ەلىندە جەرلەنگەنىن جانە دە ول قاي ەتنيكالىق قۇرىلىمنان شىققانىن, قالايشا ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگى ونى ءوزىنىڭ ۇلتىنا تەليتىندىگىن زەرتتەدى. ناتيجەسىندە ءال-ءفارابيدىڭ شىققان تەگىندەگى تايپا-رۋلاردىڭ XV عاسىردا قازاق ەتنونيمىن قۇراپ, قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامىنا ەنگەنىن دالەلدەپ شىققان. وسىلايشا داۋلى ماسەلە شەشىلدى, قوعامدىق سانا جاڭعىردى. قازىر قازاقستانداعى بايىرعى بەدەلدى جوعارى وقۋ ورنى – قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ اتى بەرىلگەن.
ايتا كەتەتىن ماسەلە, اكادەميك ا.ماشانوۆقا 50 جاستان اسقان شاعىندا ماسكەۋدە بىرنەشە جىل ارنايى اراب ءتىلىن ۇيرەنۋىنە, ودان ۇلىبريتانيا, كاير كىتاپحانالارى مەن مۇراعاتتارىندا بىرنەشە جىل زەرتتەۋمەن اينالىسۋىنا ءتيىستى قولداۋ كورسەتىپ, جاعداي جاساعان جانە ونى ءوزى تىكەلەي باقىلاۋدا ۇستاعان دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆ بولاتىن. تالانتتاردى قولداۋدىڭ وسىنداي تاماشا ۇلگىلەرىن قازىر دە ءبىز دارىپتەۋىمىز, كەڭىنەن ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك.
تاريحي سانانىڭ دامۋى مەن جاڭعىرۋىن قارقىندى جۇرگىزۋدىڭ جولى – جەكەلەگەن تالانتتار مەن بىلىكتى مامانداردى, زيالى قاۋىم وكىلدەرىن مەملەكەت تاراپىنان جۇيەلى تۇردە الەۋمەتتىك-قارجىلىق قولداۋ جانە ىنتالاندىرۋ.
ءبىلىمدى دارىپتەۋدىڭ تاريحي سانانى جاڭعىرتۋداعى رولىنە ن.نازارباەۆ ۇلكەن ءمان بەرەدى. وسىعان بايلانىستى جوعارىدا جازىلعان بەلگىلى مەجەلەرگە جەتۋدىڭ ءتيىمدى امالدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە مىناداي ۇسىنىس ايتۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايىندا ءبىلىم جۇيەسىنىڭ اعىمداعى تارتىبىنە تۇبەگەيلى وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى جانە ونى باستى نازاردا ۇستاعان ءتيىمدى بولماق. ناقتىراق ايتقاندا, عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىن قارجىلىق قامتاماسىز ەتۋدىڭ قوسىمشا جولدارىن قاراستىرۋ قاجەت. تاريحي سانانى جاڭعىرتۋدىڭ نەگىزگى سەبەپكەرلەرى عالىمدارعا, عىلىمي-پەداگوگيكالىق قىزمەتتەگى ماماندارعا, ونەر سالاسى قىزمەتكەرلەرىنە, عىلىمي-زەرتتەۋ سالاسىنا, تاريح جانە باسقا گۋمانيتارلىق عىلىمدار باعىتىنداعى قىزمەتكەرلەرگە ەڭبەكاقىلارىن كوتەرۋ, ولارعا ءتۇرلى قوسىمشا ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتۋ مەحانيزمدەرىن ىسكە اسىرۋ ماڭىزدى.
قاماجان جۇماقاسوۆا,
«ۇلاعات» مادەنيەت جانە
دامۋ قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى
