ەلوردالىق تاريحشى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ PhD دوكتورانتى جازيرا حاسەنوۆا – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتالۋى ماسەلەلەرىنىڭ زەرتتەۋشىسى. ول جاقىندا قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مۇراجايىندا اتىلىپ كەتكەن ارىستاردىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن قىلمىستىق ءىس-تەرگەۋ قاعازدارىمەن كوپشىلىكتىڭ تانىسۋىنا مۇرىندىق بولدى. بۇل كورمەدە احمەت بايتۇرسىنۇلى, وراز جاندوسوۆ, ساكەن سەيفۋللين, بەيىمبەت مايلين, مولدالار مەن ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ, سوعىس تۇتقىندارىنىڭ تەرگەۋ بارىسىنداعى ماتەريالدارى ىرىكتەلىپ, جيناقتالعان ەدى.
– «تەك قانا ساكەن سەيفۋلليننىڭ تەرگەۋ ىسىنە قاتىستى سەگىز ءىس بار, باسقا ارىستارىمىزدىڭ دا قاعازدارى تولىق قولىمىزعا تۇسكەن جوق. ودان باسقا الاش تۇلعالارىن تۇتقىنداۋ كەزىندە كوپتەگەن جەكە قۇجاتتارىن, زاتتارى مەن كىتاپتارىن تاركىلەگەن. ولار تابىلسا كوپ نارسەگە قانىعار ەدىك» دەيدى ىزدەنۋشى.
مەن قازىر احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ساياسي قۋعىنعا ۇشىراۋى مەن ونىڭ اقتالۋىنىڭ تاريحي دايەكتەرىن زەرتتەۋگە كىرىستىم. ەڭ سوڭعى رەت 1937 جىلى 13 تامىزىندا تۇتقىندالىپ, سول جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا اتىلىپ كەتكەن ۇلت ۇستازىنىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋاپتارىنا قاراپ تاڭ قالامىن. وسىنداي كەمەڭگەر ادام, ءار جاۋابىندا ءومىرىن حالىقتىڭ جارقىن بولاشاعىنا بايلاعانىنان باس تارتپاي, ءومىرى قىلعا بايلانىپ تۇرسا دا, جان الۋشىدان بيىك تۇرعانىنا ريزا بولامىن.
– ىزدەنىس بارىسىندا «كۇننەن كۇنگە احمەت بايتۇرسىنۇلىنا عاشىق بولىپ بارا جاتىرمىن» دەۋىڭىزدىڭ سىرى دا وسىندا ەكەن عوي.
– مۇنداي جايتتى ماعان دەيىن ارىستىڭ ەكى جاقىن ادامى باسىنان كەشىرگەن ەكەن. ولار دا احمەت بايتۇرسىنۇلىنا جاعىلعان قارا كۇيەگە سەنبەي وتكەن. ءستاليننىڭ ولىمىنەن كەيىن, 1930-1940 جج. تەررور قۇرباندارىن اقتاۋ باستالعاندا احمەتتىڭ قارىنداسى – بەكتەمىسوۆا ساۋلە حاليەۆنا, اعاسىنىڭ ادال ەسىمىن قايتارۋ ۇمىتىمەن 1959 جىلى 15 اقپاندا ەكىنشى مارتە كسرو باس پروكۋرورى اتىنا ارىز جازادى. «مەنىڭ سىزگە جولدانعان ءبىرىنشى ارىزىم قازاق كسر پروكۋراتۋراسىنا ءتۇستى. الايدا ارىز قارالمادى. مەن اعامدى قازاق حالقىنىڭ جاۋى بولدى دەگەنگە سەنبەيمىن. ول مۇمكىن ەمەس» دەپ جازادى.
ا.بايتۇرسىنۇلى ەسىمى كەڭەستىك جۇيەگە قورقىنىشتى بولعاندىعى سونشالىقتى, شىندىقتى اشىپ كورسەتۋگە قاۋقارسىزدىق تانىتتى. شىندىقتىڭ سالدارىنان, حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىنەن قورىقتى. سول سەبەپتى دە ازاماتتىڭ ادال اتىن اقتاۋ تۋرالى ءسوز بولعان جوق. ساۋلە حاليەۆناعا: «اعاڭىز ا.بايتۇرسىنۇلى 1937 جىلى تۇتقىندالىپ, دۇرىس جازالانعان» دەگەن جاۋاپ بەرەدى.
– ارىستىڭ جاقسى اتىن قايتارۋعا تاريحشىلار نەمەسە سول كەزدەگى ەل باسشىلارى ەمەس, ءوز تۋعاندارى كىرىسكەن ەكەن عوي.
– ستالين ولسە دە, جۇيە قۇلاعان جوق. كەنەسارىنىڭ اتىن اقتاعانى ءۇشىن جازالانعان ەرماحان بەكماحانوۆتىڭ تاعدىرىن بىلەسىز. ەدىگەنى, مۇرات, دۋلات, شورتانباي جىراۋدى, ماحامبەت-يساتاي جىرلارىن ادەبيەت تاريحىنا كىرگىزىپ, ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىعانى ءۇشىن سول كەزدە قاجىم جۇماليەۆ تۇرمەگە توعىتىلدى. ودان كەيىن كىمنىڭ باتىلى جەتسىن؟
احاڭدى اقتاۋدىڭ مۇمكىندىگى قازاقستانداعى كەڭەستىك ءتارتىپتىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ پروتسەسىنىڭ كەلەسى كەزەڭى, قايتا قۇرۋ جىلدارىندا احمەتتىڭ قىزىنىڭ ارىزىنا سايكەس ىسكە استى. شولپان احمەتقىزى بايسالوۆا 1988 جىلى مامىر ايىندا كوكپ وك ساياسي بيۋروسى اتىنا, زاڭسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار ءىسىن قاراستىرۋ بويىنشا كوميسسياعا ارىز تۇسىرەدى.
– مۇنداي دەرەكتى بىلمەيدى ەكەنبىز.
– ونىڭ «احمەت بايتۇرسىنۇلى ءىسى بويىنشا» №909-59 قۇجاتىندا تىگۋلى تۇرعان حاتىندا ول ءوزى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «مەنىڭ ءوزىم جەر اۋدارىلۋدان 1933 جىلى الماتىعا قايتىپ ورالدىم, بايسالوۆقا تۇرمىسقا شىقتىم, الايدا 1950 جىلى اكەم ءۇشىن تۇرمەگە قامالىپ, قازاق سسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابى بويىنشا 10 جىلعا سوتتالدىم. كەسىمدى مەرزىمدى شامالعاندا وتەدىم جانە 1953 جىلى بوستاندىققا شىقتىم, سودان كەيىن تولىق اقتالدىم» دەپ جازادى. ءستاليننىڭ «بالاسى اكەسى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيدى» دەگەن قاعيداتى ورىندالمادى. توتاليتارلىق ءتارتىپ «حالىق جاۋىنىڭ» تۋعاندارى مەن جاقىندارىن مۇقيات باقىلادى. شولپان احمەتقىزى وعان «مەنىڭ اكەم احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جاساپ كەتكەن قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن وسى ۋاقىتقا دەيىن قولدانىپ كەلەدى, ال ونىڭ اۆتورىنىڭ ەسىمى ءالى دە جابىق كۇيىندە قالىپ وتىر. سوندىقتان دا, احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ادەبي جانە عىلىمي ەڭبەكتەرىنە قويعان شەكتەۋدى الىپ تاستاۋلارىڭىزدى جانە ونىڭ اۆتورلىق قۇقىن قالپىنا كەلتىرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن» دەپ كوكپ-نىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ كوميسسياسىنا جازعان حاتى دالەل بولادى. وسى ارىزدىڭ نەگىزىندە شولپان احمەتقىزىنا 1988 جىلى 10 قاراشادا اكەسىنىڭ اقتالعانى تۋرالى انىقتاما بەرىلەدى. ا.بايتۇرسىنۇلى اقتالعاننان كەيىن ونىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرى عالىمنىڭ اتىنداعى قوعامدىق قور قۇرىپ, عالىمنىڭ وتباسى تۇرعان ءۇيىن مۋزەيگە اينالدىردى. 2000 جىلى قوستانايدا ەسكەرتكىش ورناتىلدى.
ەلى ءۇشىن اتىلىپ كەتكەن الاش ارىستارىنىڭ تاعدىرى ەل زيالىلارىنىڭ جۇرەگىندە ءجۇردى دەسە بولادى. وعان نەگىز رەتىندە مىنا قۇجاتتى ايتار ەدىم. وندا بەكتەمىس اشىمبەك 1976 جىلى (قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءحىV سەزىنە) اشىق حات جازادى.
ول دا ارىستاردى اقتاۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارتىپ, الماتىنىڭ تۇبىندەگى بۇرىنعى وجەت كولحوزىنىڭ اۋماعىندا قارا-ساي دەپ اتالاتىن, حالىق قاندى ساي دەپ اتاپ كەتكەن جەردە اتىلىپ كەتكەن ساكەن سەيفۋللين, يلياس جانسۇگىروۆ, بەيىمبەت ءمايليننىڭ سۇيەگى جاتىر. جەرمەن-جەكسەن بولىپ كەتكەن باۋىرلاستار زيراتىن قازىپ, حالىقتىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ تىرناعىنا دەيىن قالدىرماي جيناپ الىپ, قايتا جەرلەۋ كەرەگىن ايتادى.
– ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە قاراساق, قازاقستاندا تەك قانا ساياسي ايىپ تاعىلىپ سوتتالعان 105 000 ادامنىڭ 25 000-ى اتىلعان ەكەن. وسىلاردىڭ ءبارى اقتالىپ بولدى ما؟
– ءتۇبىرى لاتىننان شىعاتىن رەابيليتاتسيا دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن اقتاۋ, ءوز اتىن قالپىنا كەلتىرۋ دەپ ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز عوي. ونىڭ زاڭدى, ساياسي, كوپشىلىك (پۋبليچنىي) الەۋمەتتىك اقتالۋ سياقتى ءتۇرى بار. جالپى العاندا, قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولعان جازىقسىز جاننىڭ ادال ەسىمىن قايتارۋ. العاشقى تولقىن ستالين ولگەننەن كەيىن 1953 جىلدىڭ ناۋرىزىندا امنيستيادان باستالىپ, 1957-58 جج. تىنىشتالدى. 1960-1978 جىلدارى ەلىمىزدە 7112 ازامات سوت پروتسەسى ارقىلى اقتالدى. بىراق 1970 جىلدىڭ سوڭىندا بۇل ءۇردىس توقتاتىلدى. تەك ون جىل وتكەن سوڭ بارىپ, توتاليتارلىق قوعامنىڭ بەت پەردەسىن اشۋعا مۇمكىندىك تۋدى. 1989 جىلى سوتتا قاراماي-اق ۇكىمنىڭ كۇشىن جويۋ تۋرالى شەشىمدى پروكۋراتۋرا قابىلدايتىن بولدى. 1993 جىلعا دەيىن قازاقستان پروكۋراتۋراسى 75 مىڭ ازاماتتى اقتادى.
– اتىلىپ كەتكەندەردىڭ ءىستەرىندە قانداي مالىمەتتەر بار جانە ولارمەن كىمدەر جانە قالاي تانىسا الادى؟
– اقتالعان ازاماتتاردىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى, كۇشى جويىلعان قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك ىستەرمەن تانىسۋىنا بولادى. وندا ساقتالعان قولجازبالارى مەن سۋرەتتەرى جانە باسقا جەكە قۇجاتتارىن كورۋگە بولادى. مۇنداي ىستەردە جەرگىلىكتى ورگاندار بەرگەن ءتۇرلى انىقتاما, جۇمىس ىستەگەن جەرىنەن الىنعان مىنەزدەمەسى, ۇكىم مەن ايىپتاۋ قورىتىندىلارىمەن تانىسادى. سونداي-اق تۋىستارى اتىلعان ادامنىڭ قاشان, قاي جەردە اتىلىپ, قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى ءمالىمەتتەردى بىلە الادى. بىراق ءىس-قاعازدارداعى دەرەكتەردى قىلمىستىق ىسكە قاتىستى تۇلعالاردىڭ جانە ولاردىڭ ۇرپاعىنىڭ زاڭدى مۇددەسى مەن قۇقىعىنا قارسى پايدالانۋعا تىيىم سالىنادى.
– اتىلىپ كەتكەن نەمەسە وتىزىنشى جىلدارى سىبىرگە ايدالعان تۋىستارىنىڭ ءىس-قاعازدارىمەن تانىسۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتتىق ساراپتاۋ ورتالىعىنا ءوتىنىش جازاسىز. وتكەنىنە ءۇڭىلىپ, تاريحتىڭ اقتاڭداق تۇستارىن قالپىنا كەلتىرۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ الدىنداعى ماڭىزدى ءىس دەپ ويلايمىن.
