بيىل ءتاۋ ەتەر كيەمىز – تاۋەلسىزدىگىمىزگە 28 جىل تولادى. ءتاڭىردىڭ ءوزى تارتۋ ەتكەن ەركىندىك ءار قازاققا قانداي باقىت اپەردى؟ تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ وسىنداي ساۋالداردى كوپ جىلدار شەتەلدەردە قىزمەت اتقارعان تانىمال ديپلومات, سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى ەلشىسى قايرات لاما شاريفكە قويدىق.
كەۋدەمىزدى شاتتىق كەرنەيتىن كۇن
– قايرات قايىربەكۇلى, قازاق ەلى بيىل ازاتتىعىنىڭ 28 جىلدىعىن اتاپ وتەدى. سىزدىڭشە, تاۋەلسىزدىك كۇنى قانداي مەرەكە؟ شاتتاناتىن كۇن بە, ازا تۇتاتىن كۇن بە, الدە جاي رەسمي مەرەكە مە؟
– بۇل – كەۋدەنى شاتتىق سەزىمى كەرنەيتىن كۇن! 28 جىل بۇرىن قولىمىز جەتكەن تاۋەلسىزدىك ءار قازاقتىڭ باسىنا قونعان باقىت دەر ەدىم. ماسەلەن, ەگەمەندىك ماعان نە بەردى دەگەنگە كەلەيىك. تاۋەلسىزدىككە دەيىن ءوزىمدى تەك ارابتانۋشى مامان بولىپ ءومىر بويى جۇمىس ىستەيمىن دەپ ويلادىم. كەڭەس داۋىرىندە ديپلومات بولامىن دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەپتى. ول كەزدە بۇل ارمان عانا بولاتىن. 90-جىلداردىڭ باسىندا ەلىمىز ەركىندىك الىپ, ەلشىلىكتەر اشىلا باستادى. 28 جىل ىشىندە ديپلوماتيالىق قىزمەتىمدە 3-ءىنشى حاتشىدان ەلشى دارەجەسىنە دەيىن ءوز ەڭبەگىممەن كوتەرىلدىم. قازاقستان ءوزىن الەمگە بەيبىتسۇيگىش, دوستىق قارىم-قاتىناستى جوعارى باعالايتىن ەل رەتىندە مويىنداتتى. سول سەبەپتەن تاۋەلسىزدىك كۇنى مەرەكەسىن اسىعا كۇتەمىن. مەن ءار جىل سايىن تاۋەلسىزدىك كۇنىنە دەيىن ەلىمىزدى قالاي كوركەيتەمىز دەپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ۇلتجاندى ازاماتتىڭ ءبىرىمىن.
– نەگە ءبىز 28 جىلدا ساياسي تاۋەلسىزدىك الساق تا, رۋحاني تاۋەلسىزدىك الا الماي وتىرمىز؟ ءالى كۇنگە دەيىن كەڭەستىك سانادان تاۋەلسىز ساناعا وتە الماي كەلۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟ مەملەكەتشىلدىك, تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمداردى سانامىزعا سىڭىرە المادىق. قازاقستاندا سانانى وتارسىزداندىرۋ پروتسەسى قاشان جۇرگىزىلەدى؟
– ءوز باسىم «ءبىز رۋحاني جاعىنان كەنجەلەپ قالدىق» دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. ادامنىڭ رۋحاني جان دۇنيەسى زاڭدارمەن, تالاپتارمەن شەكتەلمەيدى. رۋحاني دامۋىمىزعا ەشتەڭە كەدەرگى بولا المايدى. ال ەكى قازاقتىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنە ورىسشا شۇلدىرلەپ سويلەپ وتىرسا, ءتاۋەلسىزدىك جىلدارى مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە نەمقۇرايلىق تانىتسا, ول – رۋحاني تايازدىعىنىڭ كورىنىسى. رۋحاني ازىقتى ءار ادام ءوزى ىزدەپ تابادى. بىرەۋ قۇراننان, ەكىنشى بىرەۋ باتىرلار جىرىنان, ءۇشىنشى بىرەۋ ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىنەن ىزدەيدى. رۋح تا, يمان دا ءار ادامنىڭ جۇرەگىندە.
تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاننان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاڭا بۋىن ۇرپاقتى رۋحاني جەتىلدىرۋ ءۇشىن «مادەني مۇرا», «رۋحاني جاڭعىرۋ», «ۇلى دالا ەلى» سەكىلدى كوپتەگەن يگى باستامالار كوتەردى. رۋحاني قازىق دەگەنىمىز وسى.
– قازاقستاندا لەنين اتىنداعى 352 كوشە بار. كەڭەستەن قالعان اتاۋ, تاڭبادان تازالاۋدى وزگە ۇلتتاردان نەگە ۇيرەنبەيمىز؟ مىسالى, ۋكرايناداعى لەنين ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بارلىعى قۇلاتىلدى. ال بىزدەگى كومپارتيا, قىزىل اسكەر قۇرمەتىنە قويىلعان ەلدى مەكەن اتاۋلارى ءالى سول قالپىندا تۇر. وسى ماسەلەنى شەشەتىن كەز كەلدى ەمەس پە؟
– بۇل ماسەلە ەگەمەندىك العان كۇننەن باستاپ تۇراقتى تۇردە شەشىمىن تاۋىپ كەلەدى. ماسەلەن, ءوزىم تۋىپ-وسكەن ەرتىس اۋىلىندا لەنين اتىنداعى كوشەگە – استانا, كارل ماركس اتىنداعى كوشەگە – بوگەنباي باتىر, گەرتسەن كوشەسىنە – جەلتوقسان, كالينين كوشەسىنە يسا بايزاقوۆ ەسىمدەرى بەرىلدى. بۇل ءۇردىس تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءورىس الۋدا.
تاۋەلسىز ەلدى ءبىلىمدى ازاماتتار قۇرادى
– جەلتوقساننىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟ ءسىز جەلتوقسانعا قاتىستىڭىز با؟ جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى قانداي دا ءبىر تىڭ دەرەكتەر, ماعلۇماتتار كەلتىرە الاسىز با؟
– كەيبىر حالىقتار, ەلدەر ازاتتىعىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن جىلدار, عاسىرلار بويى كۇرەسەدى. ءبىر عاسىر بۇرىن الاش ارىستارى ازاتتىعىمىز ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ارپالىستى. سول كۇرەستە قانشاما زيالىلارىمىز قۇربان بولدى. ودان بەرىدە تاۋەلسىزدىكتى ارمانداعان اقىن-جازۋشىلارىمىز دا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بولعان كەزدە مەن يەمەندە اۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەنمىن. جەلتوقساننىڭ قازاق جاستارىنا, حالقىمىزعا اكەلگەن قاسىرەتىن ەستىپ-ءبىلىپ, قابىرعامىز قايىستى. الايدا ۇلتتىق نامىستى تۋ ەتكەن قاھارماندار توتاليتارلىق جۇيەنىڭ شىنجىرىن بىت-شىت قىلىپ ءۇزدى. جەلتوقساننىڭ ءتاۋەلسىزدىك ءۇشىن ماڭىزى اسا زور. ونىڭ ايعاعى – ەلباسىمىز 16 جەلتوقساندى تاۋەلسىزدىك كۇنى دەپ جاريالادى. ۇلىق مەيرامدى وسى كۇنى اتاپ ءوتۋىمىزدىڭ ءوزى ازاتتىعىمىزدى اپەرگەن جەلتوقسان ەكەنىن ايعاقتاپ تۇر. كوشەلەرگە جەلتوقسان اتاۋى بەرىلۋدە, جەلتوقسانشىلارعا دەگەن قۇرمەت تە بار. مەنىڭشە, جەلتوقسانعا لايىقتى باعا بەرىلدى.
– قايرات قايىربەكۇلى, جۋىردا عانا بار قازاق 80 جىلدىعىن اتاپ وتكەن زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى ءابىش كەكىلبايۇلى اعامىزدىڭ «ءتاۋەلسىزدىككە جەتكەنگە دەيىن ونى كوكسەۋمەن وتسە, تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى عۇمىر ونى باياندى ەتۋدى باستى مۇرات ەتەدى» دەگەن اتالى ءسوزى بار. تاۋەلسىزدىكتى ارقايسىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ورنىقتىرۋ ءۇشىن ءار قازاق ءتاۋەلسىزدىككە ادال قىزمەت ەتىپ, ونى باياندى قىلۋ ءۇشىن نە ءىستەۋىمىز كەرەك؟
– ءبىزدىڭ الدىمىزداعى ەڭ باستى ماقسات – بابادان اتاعا, اتادان بالاعا, ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەن ەڭ كيەلى, قاستەرلى ۇعىمدى ۇلىقتاپ, كوك بايراعىمىزدى بيىك ۇستاۋ. تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگىلىك بولۋى ءۇشىن ۇلتتىق سانامىز بەن نامىسىمىز جوعارى تۇرۋى شارت. بۇرىن اتەيستەر ادامدى ادام ەتكەن مايمىل دەگەن تەوريانى ميىمىزعا ەنگىزۋمەن ارپالىستى. كەيىن ونى جۇمسارتىپ: «ادامدى ادام ەتكەن – ەڭبەك» دەدىك. بىراق ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىز وسىدان 11 عاسىر بۇرىن: «ادامدى ادام ەتكەن – اقىل» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز قالدىردى. تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن تەرەڭ ءبىلىم كەرەك. ءار قازاق بالاسى كوپ شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەنى ابزال. قازاق – كوپ ءتىلدى ۇيرەنۋگە اسا قابىلەتتى حالىق. ديپلومات, ەلشى رەتىندە جاس ۇرپاققا ايتار كەڭەسىم, كوپ ءتىلدى مەڭگەرىڭدەر. مىسالى, اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلسەڭدەر, ايداي الەمدەگى جاڭالىقتاردى وقىپ وتىراسىڭدار. سول ارقىلى ءوزىڭدى, ەلىڭدى دامىتاسىڭ. ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز الەمنىڭ جەتەكشى تىلدەرىندە ەركىن سويلەسە ەكەن دەپ ارماندايمىن! بىراق:
«انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل,
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە.
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل,
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!» دەپ قادىر مىرزا ءالى اقىنىمىز وسيەت ءسوز قالدىرعانداي, ەڭ اۋەلى انا تىلىڭدە سويلەپ, قۇرمەت كورسەت. ەلباسىمىز ءوزى ايتقانداي, لاتىنعا كوشۋدى قۇپتاپ, دارىپتەسەك, الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ ىشىندە بولامىز. ءتاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى, ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى جارقىن بولسىن!
