«تاعامنىڭ اسىلى – قارا نان, ادامنىڭ اسىلى – كارى اناڭ». قيامەتتىڭ ەڭ قۇندى عاجايىبىن ەڭ قۇرىعاندا باسىنا ەمەس, تابانىنا جاسىرعان انا اتاۋلىنىڭ قادىرى مەن قاسيەتى جايىندا قانشا تولعاپ, جىرلاساق تا ارتىقتىق ەتپەيدى. استانالىق باتىر انا قادەن سادۋاقاسوۆانىڭ دا توقسان جىلدىق عۇمىر جولى عانا ەمەس, قانىنداعى تەكتىلىك, سوزىندەگى ونەگە كوكىرەگى وياۋ, تۇيسىگى تەرەڭ جاندى كوپ-كورىم ويعا جەتەلەيدى. عاسىرعا جۋىق جاساسا دا, قادەن اپا ايتار ويىنان جاڭىلماعان. ول از دەسەڭىز, ون بەس قۇرساق كوتەرىپ, قازىرگى ۋاقىتتا ون بالاسىنان وربىگەن نەمەرە-شوبەرەلەرىن باعىپ وتىر. ارقايسىسىنا باتاسىن جاۋدىرىپ, ماسايراپ وتىرعان اجەنى كورگەندە, ءومىرىن بوس وتكىزبەگەن, ارمانسىز, باقىتتى جان وسىنداي بولاتىنىن تاعى تۇسىندىك.
بازارى كەم بالالىق شاق
ءسوز باسىندا قادەن اپا تۋرالى ءتۇيىندى تىركەستەردى بەكەر ايتپاعان ەدىك. ناقتى دايەكتەر مەن دەرەكتەردى تىزبەلەسەك, يمانى بەرىك, يباسى بەكەم اجەي سوڭعى وتىز جىلدان بەرى بەس ۋاقىت نامازىن ۇزگەن ەمەس. تاسپيىحىن تارتىپ, تاڭىرىنە جالبارىنىپ, اۋلەتىنىڭ عانا ەمەس, مۇقىم الەمنىڭ اماندىعىن تىلەپ جۇرگەنى. ءاجىم تورلاعان جۇزىنەن, قايتا-قايتا جاساۋرايتىن جانارىنان تالاي تاۋقىمەتتى شەگىپ, ماشاقاتتى باسىنان وتكەرگەنىن اڭعارۋ استە قيىن ەمەس. اڭگىمەلەرىن تىڭداپ وتىرىپ, الدەبىر ويلارعا شوما بەرەسىز. سودان كەيىن ىشىڭىزدەن «ول كىسىلەردە بالالىق شاق بولماعان عوي» دەيسىز دە, تەرەڭ كۇرسىنەسىز.
قادەن اجە 1927 جىلى سارىارقانىڭ توسىندەگى ەرەيمەنتاۋ توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. بازارى شالقىعان باردى دا كوردى. كۇرمەۋى كەم جوقتىڭ دا ءدامىن تاتتى. ەسىن ەندى عانا تانىعان بالا كەزىندە-اق 1933-تەگى اشارشىلىق پەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سۇراپىل سوعىستىڭ اۋىرتپالىعىن ءبىر كىسىدەي سەزىندى. «وڭىردەگى ەلتاي دەگەن اۋىلدا تۋدىم. اكەم ساۋداگەر بولعان كىسى. اشتىق ەندى باستالعان 1930 جىلى «بالالارىمدى قايتسەم امان الىپ قالامىن» دەپ باۋىرلارى ءابىل, قاسەيىن ۇشەۋى اقىلداسىپ, ومبىعا قونىس اۋدارعان ەكەن. ول كەزدە مەن نەبارى ءۇش جاستامىن. قازاق «يت تويعان جەرىنە, ەر تۋعان جەرىنە» دەگەن عوي, ەلگە قايتايىق» دەپ ومبىدان 1937 جىلى تۋعان جەرگە كەلگەنبىز. بىراق مۇنداعى حالىقتىڭ احۋالى ءالى تۇزەلە قويماعان ەكەن. سول كوپپەن بىرگە تىرلىك كەشىپ, تىرشىلىك ەتتىك. شەشەم بەرتىنگە – 1964 جىلعا دەيىن كولحوزدا ساۋىنشى بولىپ ىستەگەن. 25-30 سيىردى قولىمەن ءوزى ساۋاتىن ەدى, جارىقتىق. ءوزى تۋىستارىمنان ەكى ءىنىم بار ەدى. ءبىرى اۋىرىپ, ءبىرى اۋىرماي باقيعا اتتاندى» دەيدى بالالىق شاعىن ەسىنە العان انا.
ءبۇلدىرشىن شاعىنداعى زوبالاڭ عوي, اشتىق جىلدارىنىڭ زاردابىن ونشا سەزىنە قويماعانىن ايتادى. الدە, ەسىندە ەشتەڭە قالماعان. بىراق قانقۇيلى سوعىستىڭ كەساپاتىن ۇمىتپاعان. ون ءتورت جاسقا اياق باسقان بويجەتكەن ەمەس پە. «اۋىلدىڭ ەركەك كىندىكتىلەرىن جاس دەمەي, كارى دەمەي اسكەرگە اكەتتى. ءبىز جۇمىسقا جەگىلدىك. سوقالى وگىزبەن جەر جىرتتىق, شالعىمەن ءشوپ وردىق. قىرماننىڭ قىم-قۋىت تىرشىلىگى تىم مازاسىز ەدى. سوعىستىڭ ورتا كەزىندە 15-16 جاسىمدا كىرە تارتۋعا شىقتىق. بيدايدى ەلەۆاتورعا اتپەن نەمەسە وگىزبەن تاسيمىز. اكەم مايدان دالاسىنا اتتانىپ, اۋىرىپ قايتا ورالدى» دەيدى توقسانداعى قاريا.
«بالالاردىڭ كوپ بولعانى جاقسى…»
ەتەگىنەن ۇستاپ, ارقا سۇيەگەن جارى ءبىر شاڭىراقتىڭ جالعىزى ەكەن. قانجىعالى رۋىنان تاراعان اۋلەت. اجەيدىڭ ءوز ءتۇبى ايگىلى ءبوگەنباي باتىردان تامىر تارقاتسا, ءوز اتاسى اتان دا تاريحتاعى بەلگىلى باتىرلاردىڭ ءبىرى ەدى. ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا ەسكەرتكىشى ورناتىلعان. ون سەگىزىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتان مامبەتۇلى بوگەنبايدىڭ كەڭەسشىسى بولعان دەگەن دەرەكتەر دە كەزدەسەدى. جوڭعارلارمەن بولعان شايقاس كەزىندە كوزگە ءتۇسىپ, باتىر اتانىپتى. ەرەيمەنتاۋ تاۋىنداعى ءبىر شىڭعا ەسىمى بەكەر بەرىلمەگەنى انىق.
«بالالارىمنىڭ اكەسىمەن كىرە تارتىپ جۇرگەندە تانىستىق. ءبىر اۋداننان ەكەنبىز. جاڭاتۇرمىس كولحوزىندا 1945 جىلى شاڭىراق كوتەردىك. بالالى-شاعالى بولدىق. تۋعان قىزىم بۇگىندە جەتپىس جاسقا تولىپ وتىر» دەيدى قادەن اجە. ايەل باقىتى انا اتانۋ دەسەك, كەيىپكەرىمىز ون بەس قۇرساق كوتەرگەن ەكەن. ونىڭ بەسەۋىن بەرگەن اللا قايتىپ الىپ ۇلگەرىپتى. التى قىز, ءتورت ۇلى – قازىرگى قىزىقتارى. ولاردان تاراعان 17 نەمەرە, 23 شوبەرەسىنىڭ جەر باسىپ, كوز قۋانىشى بولىپ جۇرگەنىنە ءتاۋبا دەيدى. قانداي قيىندىقتاردى باستارىنان كەشىرىپ, سوقتىقپالى سوقپاقتاردان وتكەن وتباسى سونشا بالا-شاعاسىن وزدەرى باعىپ-قاعىپ, وقىتقان ەكەن.
شۇكىر, بۇگىندە بالالارىنىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ ءار سالاسىندا ەڭبەك ەتۋدە. شوبەرەلەرىنىڭ الدى شەتەلدە وقىپ, ەڭ كىشكەنتايى ءتاي-ءتاي باسىپ كەلەدى.«شالىم جيىرما بەس جىل مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ جۇمىس ىستەدى. سودان كەيىن پارتورگ, اۋىلدىق كەڭەستىڭ باسشىسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. 2005 جىلى قايتتى عوي, جارىقتىق. اۋەلى اللا, ەكىنشى بالالاردىڭ ارقاسىندا مەن امان-ەسەن كەلە جاتىرمىن» دەگەن اجە بابالار ەرلىگىنە باس يەتىنىن ايتتى. «ولار بىزگە قاسىقتاي جانىن پيدا قىلىپ بايتاق دالانى, ۇلانعايىر جەردى اماناتتادى. ال ءبىز مىناداي اسەم قالا سالدىق. وسىنداي جاقسىلىققا بولەگەن جاراتقانعا شۇكىرشىلىكتەن باسقا ايتارىم جوق». قارت انانىڭ سوزىنەن كوڭىل توقتىعىن, ۇرپاعىنا ىرزاشىلىعىن سەزىندىك. «بالالاردىڭ كوپ بولعانى جاقسى. ءبىر-بىرىنە كومەكتەسىپ تۇرادى» دەيدى اجە. مۇنى قاريانىڭ وسيەتى دەپ ۇققانىمىز راس. كوبەيگەنىمىزدىڭ پايداسى كوپ قوي…
ەسكىرمەيتىن ەستەلىكتەر
وتكەن عاسىردىڭ ءون بويىن كورگەن جاننىڭ اڭگىمەلەرى تارتىمدى-اق. «ەڭ العاش دۇكەنگە راديو تۇسكەندە, ءبىز ساتىپ الدىق, – دەيدى سوناۋ جىلداردى ەسىنە الىپ. – سول اسپاپتى سويلەتىپ قويعاندا اۋىلداعىلاردىڭ ءبارى «سويلەپ تۇراتىن ساندىق الىپتى» دەپ كورۋگە كەلدى ۇيگە. قازانعا ەت سالىپ, قوناق قىلعانىم ەسىمدە. راديودان روزا باعلانوۆا, كۇلاش بايسەيىتوۆا, جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەر ءان شىرقاپ جاتىر. كورشى-قولاڭدار «كىسىسى قايدا مىنانىڭ؟» دەپ سامبىرلاپ تۇرعان قۇرىلعىنىڭ الدىنان, ارتىنان ۇستاپ قارايدى. بالالاردىڭ اكەسى وتىر: «تاۋىپ الىڭىزدار» دەپ كۇلىپ. ءۇيدىڭ ءىشىن اقتارىپ-توڭكەرىپ شىققان اۋىلدىقتار ءبىر كەزدە سىرتتى ىزدەپ كەتسە بولا ما؟ «سەندەر انشىلەردى اكەپ, بىزگە كورسەتپەي وتىرسىڭدار» دەيدى وكپەلەپ».
قادەن اجە قاراوتكەل ءجارمەڭكەسىن دە ءسوز ەتتى: «اكەم جىلقى فەرماسىندا دا جۇمىس ىستەگەن ەدى. 1974 جىلى قايتىس بولدى عوي. سول جىلى 300 بيە اكەپ ساتقانى بار. ءۇش اي بازاردا قىمىز ساتتى. سول جىلعى جارمەڭكەدەن اۋىرىپ كەلدى. «وسى اۋرۋدان قالمايمىن-اۋ, تۇسىمدە اكەم كەلىپ باسىمنان شاباقتاپ قان الىپ جاتىر ەكەن» دەپ ايتقان ەكەن اينالاسىنا. سەزگەن عوي. ايتقانىنداي, جىلقىلارىنىڭ ءبارىن امان-ەسەن اپارىپ, اقشاسىن كولحوزعا تاپسىرىپ, جاتىپ قالىپتى. ەكى جارىم ايدان كەيىن سوڭعى دەمى ءۇزىلدى».
***
عاسىرعا جۋىق جىلدارعا كۋا بولعان انانىڭ اڭگىمەسى مۇنىمەن بىتپەك ەمەس. ونەگەسى عانيبەت, وسيەتى بويتۇمار بولارلىق كوپتەگەن ۋاقيعالاردى باياندايدى. توقسانعا كەلسە دە, ءسوزى ءتۇزۋ. كوپ جايدى ۇمىتپاعان. كوزى ءتىرى شەجىرە دەرسىز. شەجىرەمىز تاۋسىلماسىنشى…
گۇلميرا ايماعانبەت
