ءار پەندەنىڭ تىرلىگى ومىرگە كەلگەن شاڭىراعىندا قالىپتاساتىندىقتان, وتباسى قۇندىلىعىنىڭ قوعامداعى ورنى ەرەكشە. وزگەنىڭ وتارى بولعان 70 جىلدا اتا-بابادان جالعاسقان سانامىزداعى سول ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدىڭ كوبىن تابانىمىزعا سالىپ, ۇلتاراققا اينالدىرعانىمىزدى ەندى عانا تۇسىنە باستاعاندايمىز. ءتۇسىنۋىن تۇسىنسەك تە, جاعادان العان جاھاندانۋ ءداۋىرى سول قۇندىلىقتى قايتا جانداندىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەي بۇرا تارتىپ, تەرىس اينالدىرىپ بارادى.
قازاعۋار عالىم گريگوري پوتانين «مەيلى دالا قۇنارىنىڭ اڭقاسى كەۋىپ قالسا دا, مەيلى تابيعات شولەيتكە تونگەن قاتەرگە قارسى كۇرەستە دارمەنسىز بولسا دا, قازاق ءومىرى ءۇشىن حالىقتىڭ رۋحاني قان-تامىرىندا كۇش-جىگەردىڭ كول-كوسىر قاينار كوزى بار, تەك قازاقتاردىڭ وزدەرى وسى قايناردان تەرىس اينالماسا بولعانى» («ۆ يۋرتە پوسلەدنەگو كيرگيزسكوگو تسارەۆيچا») دەگەن ەكەن.
كوكىرەك كوزى وتكىر ۇلى عالام كەلەر زاماننىڭ قازاقتاردى دا پيعىلىن زامان مەن قوعام تەرىس اينالدىراتىنىن ەرتە بىلگەن ەكەن. بۇل كۇندەرى, وزگەنى بىلاي قويعاندا, رۋحاني قۇندىلىعىمىزدىڭ بىرەگەيى – وتباسى قۇندىلىعىنىڭ بەرەكەسى قاشتى. وتباسى قۇندىلىعىنىڭ ۇيىتقىسى – ەر-ازاماتتارىمىز اكە-شەشەسىن قارتتار ۇيىنە وتكىزىپ, جارىن جەسىر, بالاسىن جەتىم قالدىرۋ قاراپايىم كورىنىسكە اينالدى.
وتباسى قۇندىلىعى دەگەن ۇعىمنىڭ ەڭ قىسقا انىقتاماسى – اكە, شەشە, بالا اراسىنداعى مەتىن ماحاببات, مەسەلدە مەيىرىم. بۇل ءۇش تۇلعانى قازاق «وشاقتىڭ ءۇش بۇتى» دەپ اتاعان. قارا شاڭىراقتىڭ قارا قازانىنا, وتباسىنا جىلۋدى تەڭ تارتىپ تۇرعان وشاقتىڭ ءۇش بۇتى بولسا, ءبىر باسپانادا ءومىر كەشكەن اكە, انا, بالا – قوعامنىڭ اسىل ازاماتى بولۋعا ىقپال ەتەتىن ءۇش تىرەك. قازاق بۇل ۇشتىكتىڭ ارقايسىسىنىڭ الاتىن ورنىن پايىمداپ, «اكە – اسقار تاۋ, انا – باۋىرىنداعى بۇلاق, بالا – جاعاسىنداعى قۇراق» دەيدى. بۇلاقتىڭ قاينارى – اسقار تاۋ, قۇراقتىڭ ءنارى – بۇلاق. اكەنىڭ اسقار تاۋداي زاڭعار, ايبىندى, تەكتى, انانىڭ سايالى دا ايالى, جايساڭ, مەيىرىمدى بولۋى – بالا تاربيەسىنە مىزعىماس نەگىز. بۇل جەردە اكەنىڭ ءرولى ءبىرىنشى ورىندا. سوندىقتان بابالارىمىز الىمساقتان بەرى زايىبىنا ەرىن سىيلاۋدى, بالاسىنا اكەسىن سىيلاۋدى ۇلاعات ەتىپ كەلگەن. بۇگىن اتا زاڭدا جازىلماسا دا, عاسىرلار بويى قازاق اۋلەتىندە قاعيدا بولىپ قالىپتاسقان, وسى ءۇردىستىڭ ارقاننىڭ ءۇش تىنىندەي ءبىر-بىرىمەن بەكەم ۇشتاسقان بىرلىكتىڭ شيرىعى جازىلىپ, ەرشىمى بوسادى. بۇعان اسەر ەتىپ وتىرعان كۇش – اۋەلى قوعامدىق بولمىس, قالا بەردى الەمدىك وركەنيەتتىڭ جاعىمسىز تۇستارىنىڭ ىقپالى.
وتباسىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ەكىنشى ءبىر التىن دىڭگەگى ءتىل ەكەنىندە داۋ جوق. ۇلتىنىڭ ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ, سول ۇلتتىڭ باسقا قۇندىلىعىن بويىنا ءسىڭىرۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋا. ۇلتى قازاق ءار وتباسىندا, مەملەكەتتىڭ ءار ورگاندا قازاق ءتىلى نەگىزگى ءتىل رەتىندە ۇستەمدىككە يە بولماسا, ءبارى بەكەر ەكەنىن رۋح تۋرالى ءسوز بولا قالسا, جۋرناليستەردەن باستاپ ساياساتكەرلەرىمىزگە دەيىن تاڭدايىمىز تاقىلداعانىمىزبەن, قولدان كەلەر ءىس شامالى
قوعامدىق بولمىس دەيتىنىمىز, كوپتەگەن اتا-انانىڭ نارىق زامانىندا وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن تىزە بۇكپەي ەكى-ءۇش جەردە ەڭبەك ەتىپ, ءۇي بەتىن كورمەيتىن تىنىمسىز ەڭبەگى بالا تاربيەسىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتىپ جاتقانىن جوققا شىعارا المايمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, بۇگىنگى اتا-انانىڭ كوبى بالا تاربيەسىنە نازار اۋدارۋعا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. اسىرەسە اكەنىڭ بالا تاربيەسىندەگى ءرولىن كەمىتىپ الدىق.
بۇگىنگى اعا ۇرپاق كەشەگى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وزىندە وتباسىندا ءبىر كەلەڭسىزدىك بولا قالسا, انالارىمىز بىزگە «اكەڭ ەستىمەسىن» دەپ ەسكەرتەتىنىن, «ءبىز اكەمىزدەن ەرەكشە قايمىعاتىنبىز» دەپ اكەنىڭ وتباسىنداعى قۇرمەتىن, قۇدىرەتىن ەستەلىك رەتىندە ايتىپ جاتادى. مۇنى ءبىز بايىرعى داستۇرىمىزدەگى ۇرپاققا ۇلتتىق رۋح قالىپتاستىرۋداعى اكە ءرولىن اڭساۋ دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. سول سياقتى ۇلتتىق تەلەارنانىڭ «ءازىل الەمى» باعدارلاماسىنداعى تۇرسىنبەك قاباتوۆتىڭ وتكەن قوعامداعى اكەنىڭ وتباسىنداعى بەدەلى جونىندەگى ءازىلىنىڭ دە استارىندا «بۇگىنگى اكە نەگە ولاي ەمەس؟!» دەگەن سىن جاتقانىن كورەرمەن دە مويىندايدى. وكىنىشتىسى, قىران-توپان كۇلەمىز دە, ارتىنشا ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز. كۇلمەۋىمىز, ويلانۋىمىز, ءتىپتى, جىلاۋىمىز كەرەك. بىراق قوعامداعى بۇگىنگى احۋال اكەلەردىڭ اسقاق بولۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي وتىرعانى وتباسى قۇندىلىعىنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋمەن بىردەي.
ارينە, بالانىڭ اناعا دەگەن قۇرمەتى كەمىدى نەمەسە انالار بالا تاربيەسىنەن تىس قالدى دەي المايمىز. يسلام ءدىنىن دارىپتەۋشىلەردەن باستاپ وتباسى قۇندىلىعىنا, بالا تاربيەسىنە قاتىستى اڭگىمە ايتۋشىلار انانىڭ اسىل قاسيەتتەرىن بارىنشا دارىپتەيدى دە, اكەنىڭ قادىرى, بالا تاربيەسىندەگى اكەنىڭ ورنى كومەسكى قالىپ جاتادى. بۇل بالا تاربيەسىنە عانا ەمەس, جار سىيلاستىعىنىڭ وزىنە اسەر ەتىپ جاتقانىن اڭعارا بەرمەيمىز. بۇل كۇندەرى انالارىمىزدىڭ وتباسى تاربيەسىندەگى كەمشىن تۇسى جاس كەلىنگە دەگەن كوزقاراسىنان كوبىرەك اڭعارىلاتىنىن دا جاسىرۋدىڭ رەتى جوق. الەۋمەتتىك جەلىگە ۇڭىلسەڭىز, تالاي جاس كەلىننىڭ ەنەگە دەگەن رەنىشىنە كوزىڭىز جەتەدى. بۇل – قىزدارىمىزدىڭ تاربيەسى كەلىسىپ تۇرماسا دا, وتباسىنا كەلگەن كۇننەن باستاپ ايالاپ, ۇلىمەن بىردەي كورۋ, جاڭا ورتاعا بەيىمدەۋ تۇرعىسىنداعى انانىڭ پارىزى مەن مىندەتىنە قاتىستى سىننىڭ دا نەگىزدى ەكەنىنىڭ ايعاعى. ارينە, مۇنى دا مويىنداۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قازاق دانالىعى بويىنشا بالا بۇلاقتىڭ (انانىڭ) باۋرايىنداعى قۇراق بولسا, كەلىن – سول قۇراقتىڭ كەنجەلەپ بۇرشىك جايعان ءبىر تالى.
وتباسىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ەكىنشى ءبىر التىن دىڭگەگى ءتىل ەكەنىندە داۋ جوق. ۇلتىنىڭ ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ, سول ۇلتتىڭ باسقا قۇندىلىعىن بويىنا ءسىڭىرۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋا. ۇلتى قازاق ءار وتباسىندا, مەملەكەتتىڭ ءار ورگاندا قازاق ءتىلى نەگىزگى ءتىل رەتىندە ۇستەمدىككە يە بولماسا, ءبارى بەكەر ەكەنىن رۋح تۋرالى ءسوز بولا قالسا, جۋرناليستەردەن باستاپ ساياساتكەرلەرىمىزگە دەيىن تاڭدايىمىز تاقىلداعانىمىزبەن, قولدان كەلەر ءىس شامالى. شىنايى ومىردە قازاق ءتىلى ونداي باسىمدىققا يە بولا الماي وتىرعانى – ءومىر شىندىعى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ۇلتىمىزدى ۇيىستىراتىن انا ءتىلىمىز قازاق ءتىلىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل» اتتى قۇدىرەتتى مارتەبەسى ءسوز جۇزىندە قالىپ, ءار وتباسى بالالارىنىڭ انا تىلىندە سويلەۋىنە ءمان بەرمەيتىن بولدىق. قازاقى ءتىل جوق جەردە قازاقى رۋح بولمايتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتەتىن تەورەما ەمەس, اكسيوما ەكەنىن تالاي مارعاسقا قوعام قايراتكەرى, ءتىل مايتالمانى ايتىپ كەتكەن. بۇل – مەملەكەتتىڭ ءتىل ساياساتىن جوققا شىعارۋ ەمەس, وسى سالاداعى ءىستىڭ پارمەنى تومەن باقا اياڭىنا دەگەن سىن. مەملەكەتتەن پارمەن بولعانمەن, مۇنى ىسكە اسىراتىن قىزمەتشىلەرىمىزدە دارمەن جوق. مۇمكىن دارمەن ەمەس نيەت, ىنتا جوق شىعار.
بۇگىنگى وتباسىن اتام زامانىنداعى وتباسىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. باياعى قازاق سالتىندا بالانىڭ ءتىلى وتباسىندا, بەسىگىندە شىقسا, بۇگىنگى بالانىڭ ءتىلى ەمىزىك ءرولىن اتقاراتىن تەلەفوننىڭ شۇلدىرىمەن شىعاتىن بولدى. باسقاشا ايتساق, بۇرىن بالا تاربيەسىنە, كۇللى قوعامعا وتباسى قۇندىلىعىنىڭ ىقپالى زور بولسا, بۇگىنگى قوعامدا وتباسىنا دۇرەگەي ورتانىڭ اسەرى كۇشتى ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, قوعامدا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى ورنىقپاسا, وتباسى تاربيەسىنە قوعامدىق دۇرەگەي ورتا ۇستەمدىك ەتە بەرەدى.
بوداۋحان توقانۇلى,
جۋرناليست
