ءبىز بۇگىن, ءبىر توپ ازاماتتار, انا تىلىمىزگە قاتىستى الاڭداپ, رەداكتسياعا ماقالا بەرۋدى ءجون دەپ تاپتىق.
وكىنىشكە قاراي, ەلىمىزدە تىلىمىزگە قارسى وسىنداي ءۇردىس جۇرۋدە دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. ويتكەنى باق-تارىمىزدىڭ ءتىلىمىزدى دالدىكتەن, ناقتىلىقتان, تۇسىنىلىكتەن, ۇعىنىلىقتان ايىرۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەرىن, ىستەرىن, ياعني ماتەريالدارىن تىڭداپ نەمەسە وقىپ وتىرعاندا وسىلاي ويلاۋعا تۋرا كەلەدى. سونىڭ كەسىرىنەن كوپتەگەن سوزدەردى, ءتىپتى سويلەمدەردى تۇسىنۋدەن قالىپ بارامىز.
دالەل رەتىندە بىرنەشە سويلەمدەردى مىسالعا كەلتىرەيىك. ءسىز ماسەلەن: «مەن ساعان ايالداما دەدىم. ەڭ الدىمەن اڭداتپا. انىقتاما دەيمىن. دالالدەمە دەپ تۇرمىن عوي. بۇل – ەسكەرتپە. ساعان جيناقتاما دەپ قانشا ايتامىن؟! سەن كەپىلدەمە. قالاي ۇقپايسىڭ, كوشىرمە! ول – قۇتىرما. مولشەرلەمە دەيمىن. بۇل – نۇسقاما».
وسى سويلەمدەردى قالاي ۇعۋعا بولادى؟ قازاق ءتىلىن قانشا جاقسى بىلسەڭىز دە بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. ويتكەنى بۇرىنعى بىرنەشە جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان ءدال, تۋرا, ناقتى ماعىناسىندا نەمەسە قازىرگى كەيبىر فيلولوگ «عالىمدار» مەن باق قىزمەتكەرلەرى تىلىمىزگە ەنگىزگەن تۇردە, ياعني «ايالدامانى» – ايالداۋ, «اڭداتپانى» – اڭداتۋ, «ەسكەرتپەنى» – ەسكەرتۋ, ت.ب. دەپ كەرىسىنشە تۇسىنۋگە بولادى. قايتەمىز, قازاق ءتىلى وسىنداي جاعدايعا جەتتى!
وكىنىشتىسى, ءبىز مىسالعا كەلتىرگەن ونشاقتى عانا ەمەس, جۇزدەگەن سوزدەرىمىز وسىلاي ەكىۇشتى ماعىنادا بولىپ كەتتى. ءتىپتى, ءار دىبىس—تان (ارىپتەن) باستالاتىن بارلىق اتاۋلار مەن تەرميندەردەن تابۋعا بولادى. ماسەلەن, «بالقىما» (بالقىتىندى), «بولجاما» (بولجام, بولجاۋ), «گۋىلدەمە» (گۋىل), «زەرتتەمە» (زەرتتەۋ), «يتەرمە» (يتەرگى, يتەرگىش), «قاپتاما» (قاپتاۋ, قابى, سىرتى), «وراما» (وراۋ), «وتپە» (وتكەل), «ولشەمە» (ولشەۋ), «پىشىندەمە» ء(پىشىن, پىشىندەۋ, سۋرەت), «پىسىرمە» ء(پىسىرۋ), «راستاما» (راستاۋ), «ساراپتاما» (ساراپتاۋ, ەكسپەرتيزا), «سەكىرمە» (سەكىرۋ, سەكىرگىش), «توپتاما» (توپ, توپتاۋ), «تۇيىندەمە» ء(تۇيىن, تۇيىندەۋ), «ۇڭعىما» (ۇڭعى), «ۇيمە» ء(ۇيىندى), «حابارلاما» (حابار, حابارلاندىرۋ), «شانشىما» (شانىشقى), «شەكتەمە» (شەك, شەكتەۋ), «ىلەسپە» (ىلەسۋ, ىلەسە), «ىرىكتەمە» (ىرىكتەۋ), ت.ب. دەپ كەتە بەرەدى, تەك كەرى ماعىنا بەرۋى كەرەك.
ءتىلىمىزدى دالدىكتەن, ناقتىلىقتان ايىرىپ, ءارى-ءسارى, ولاي دا, بىلاي دا ۇعاتىنداي ەتۋ «جاڭالىعى» ءاۋ باستا جاقسى ويدان تۋىنداعانى ەستە. ول ءۇردىس حرۋششەۆتىڭ زامانىندا 50-جىلداردىڭ ورتاسى مەن 60-جىلداردىڭ باسىنان باستالدى دەۋگە بولادى. سول جىلدارى ورىسشا قولدانىلىپ كەلگەن «ۆىستاۆكا», «وستانوۆكا» دەگەندەر قازاقشالاندى. بىراق «ۆىستاۆكا», «كورۋشىلىك» نەمەسە باسقاشا ۇعىنىقتى ەتىلىپ ەمەس – «كورمە», «وستانوۆكا», «ايالداۋ» نەمەسە «توقتاۋ» دەپ ەمەس – «ايالداما» دەپ اۋدارىلدى. (وسى جەردە تۇركى تىلدەس تاتارلار «وستانوۆكانى» «تۋقتالىش», تۇرىكتەر «دۇراك» دەيتىنىن ايتا كەتەيىك). كەيىن كەرى ماعىنالى سوزدەر (تەرميندەر) كوبەيە بەردى. بۇرىنعى «تولايىم ساۋدا», «كوپتەپ ساتۋ» ەمەس – «كوتەرمە ساتۋعا», «قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇسىندىرۋ سوزدىگى» «تۇسىندىرمەگە» اينالدى.
دەگەنمەن ءتىلىمىزدى ازدىرۋدىڭ, ياعني ءارتۇرلى ۇعىناتىنداي ەتۋدىڭ مىقتاپ قولعا الىنۋى تاۋەلسىزدىك العان 90-جىلداردىڭ باسىنداعى ونشاقتى جىلدا جۇزەگە استى. حالقىمىز تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ قۋانىشقا بولەنىپ جۇرگەندە ءتىل زيانكەستەرى شەتەل سوزدەرىنەن قۇتىلۋىمىز كەرەك دەگەن جەلەۋمەن ء(تىپتى ۇرانمەن دەسەك تە بولادى) بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ دامىعان ەلدەرى تۇگەل دەرلىك قابىلداپ قولداناتىن, بىزدە دە قالىپتاسقان تەرميندەردى كەلسىن, كەلمەسىن «قازاقشالادى». جانە كوپشىلىگى, ەلباسىمىز بىرنەشە دۇركىن ايتقانداي, مازمۇنىنا ساي كەلمەيتىندەي ەتىپ. وسىلايشا «پيانينو» – كۇيساندىق, «مۋزىكا» – ساز, «مۋزىكانت» – سازگەر, «كلاسس» – سىنىپ دەگەندەر پايدا بولدى. ولار مازمۇندى قويىپ قارسى, كەرىسىنشە, تەرىس ۇعىم بەرەتىن «تەرميندەردى» كوپتەپ ويلاپ شىعاردى. وسىلايشا مەديتسينالىق تەرمين – «ينفەكتسيا» – جۇقپا دەپ اۋدارىلدى. ال «مەتود», «مەتوديكا» – ادىستەمە, «پروگرامما» – باعدارلاما, «كوپيا» – كوشىرمە, «كونتسەپتسيا» – تۇجىرىمداما, تۇعىرلاما, «چەرتيوج» – سىزبا, «ەكسپەرتيزا» – ساراپتاما, ت.ب. دەلىندى.
ءتىلىمىزدى ازدىرۋشىلار بۇل ارەكەتتەرىن سوزدەردى (تەرميندەر مەن اتاۋلاردى) كەرى ماعىنا بەرەتىندەي دە ەتىپ قولدانعاندا ولاردىڭ رەسمي دارەجەسى مەن ماڭىزى ارتادى دەپ اقتالدى.ماسەلەن, «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ قىز مەتكەرى س.شۇكىرۇلى سول گازەتتىڭ 2003 جىلعى №13 سانىنداعى «سىرىن بىلمەي سىرتتامايىق» دەگەن ماقالاسىندا: «تۇجىرىمداما – عىلىمي قورىتىندى, تۇجىرىم – جەكە ادامنىڭ ءتۇيىندى پىكىرى; ساراپتاما – جاسالعان تالداۋ ناتيجەسى, ساراپتاۋ – تالداۋ; تۇسىنىكتەمە بەرۋ – بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىك شەشىم, ەرەكشە قۇبىلىس, وقيعالارعا قاتىستى ناسيحاتتى تۇسىندىرمە ءسوز, تۇسىنىك بەرۋ – جەكە ادامنىڭ ءوزىنىڭ وعاش ءىس-ارەكەتىنە بايلانىستى تۇسىنىك جاساۋى; حابارلاما جاساۋ – ۇلكەن ساياسي وقيعالارعا بايلانىستى جاريالانعان رەسمي اقپارات, حابار جاساۋ – جەكە ادامداردىڭ بەلگىلى ءىس تۋرالى حابارلاۋى, حابار بەرۋى» دەپ جازدى.
بىراق نەگە جانە كىمنىڭ بۇيرىعىمەن ءبىر ءسوزدى كەرىسىنشە, ياعني بولمايتىندىقتى بىلدىرەتىندەي ەتىپ ايتساق, جازساق ونىڭ دارەجەسى ارتىپ كەتپەك؟ ءتىلىمىزدى ۇعىنىقسىز, تۇسىنىكسىز ەتەتىندىكتەن بە؟! بۇل لوگيكاعا كەلمەيدى عوي.
وسى جەردە جالپى تەرمين تۋرالى ايتا كەتكەن ءجون سەكىلدى. ول تۋرالى قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا: «تەرمين, اتاۋ – عىلىم تەحنيكا, سول سياقتى تۇرمىستىڭ بەلگىلى سالاسىنداعى ۇعىمداردى ءدال اتاۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى» دەپ جازىلىپتى. ال تەرميندەردىڭ ەرەكشەلىگى جانە ولارعا قويىلاتىن باستى تالاپ – دارا, ياعني تەك ءبىر ماعىنالى بولۋى دەلىنگەن. بۇل تۇجىرىم ءبىزدىڭ عالىمداردىكى عانا ەمەس, ا.ا.رەفورماتسكي, د.ە.روزەنتال, د.س.لوتتە, م.ا.تەلەنكوۆا, ت.ب. اتاقتى عالىمداردىكى دە, ءتىپتى دۇنيە جۇزىندە سولاي. ەندەشە نەگە الەم مويىنداعان قاعيدالاردان ءبىز باس تارتامىز؟! «جۇقپا», «تۇجىرىمداما», «باعدارلاما», «ايالداما», ت.ب. دەگەن سەكىلدى قارسى ماعىنا بەرەتىن سوزدەردى «تەرمين» دەپ قولدانىسقا ەنگىزەمىز؟! سولار ارقىلى ءتىلىمىزدىڭ دالدىگىنە, ناقتىلىعىنا, تۇسىنىكتىلىگىنە, ۇعىنىقتىلىعىنا قاستاندىق جاسايمىز؟! الدە ءبىر كەزدە دانىشپان اتامىز احمەت بايتۇرسىنۇلى جازعانداي: «ءوز ۇلتىنا جۇرتتى قوسامىن دەگەندەر اۋەلى سول جۇرتتىڭ ءتىلىن ازدىرۋعا تىرىسادى» دەگەندەي حالقىمىزدى جويىپ, وزىنە قوسىپ العىسى كەلەتىن جاسىرىن ءبىر كۇش بار ما, مىنا زياندى ءۇردىس سونىڭ كەسىرىنەن بولىپ وتىر ما دەگەن وي دا كەلەدى ەكەن. ايتەۋىر, تۇسىنىكسىز؟!
جوعارىدا كەلتىرىلگەن قاتە تەرميندەر مەن اتاۋ سوزدەر قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك دارەجەدە قولدانىلۋىنا دا كەدەرگى كەلتىرۋدە دەۋگە بولادى. سوندىقتان «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ وتكەن جىلعى 18-24 قاڭتارداعى سانىندا «مەملەكەتتىك ءتىل» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى, ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە شەتەلدەردە ديپلوماتتىق قىزمەتتەر اتقارعان سايلاۋ باتىرشاۇلى: «جاڭا تەرميندەردى تۇسىنبەۋدىڭ سالدارىنان قازاق ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن ادامداردىڭ وزدەرى ورىسشا وقۋعا ءماجبۇر بولۋدا. ماسەلەن, مەن مينيسترلىكتە, اكىمدىكتە جۇمىس ىستەيتىن تانىستارىمنان «سىزدەر زاڭ, قاۋلى, جارعى, ەرەجەلەردى قاي تىلدە وقيسىزدار؟» دەپ سۇراعانىمدا: «ارينە, بۇرىن قازاق تىلىندە وقيتىنبىز. بىراق ورىسشادان كوپ سوزدەردىڭ اۋدارماسى تۇسىنىكسىز بولعان سوڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن وقيتىن بولدىق» دەيدى. ءبۇل ساپاسىز اۋدارمادان, ويدان شىعارىلعان تەرميندەردىڭ سەبەبىنەن ورىن الدى» دەپ جازىپتى.
تەرميندەگى مۇنداي بىلىقتار مەن قويىرتپاقتاردىڭ قازاقستانداعى دياسپورا وكىلدەرى مەن قالادا تۋىپ وسكەن قازاق بالالارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋىنە بۇدان دا زور زيانىن تيگىزىپ وتىرعانى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. ويتكەنى ولارعا كەيبىر سوزدەردى ايتىلىپ, جازىلعانىنداي ەمەس, كەرىسىنشە, قارسى ماعىنادا ۇعىنۋ كەرەكتىگىن, نە سەبەپتەن سولاي بولاتىنىن قالاي تۇسىندىرەمىز؟!
بىراق وكىنىشكە قاراي, بۇل ورىن العان ولقىلىقتاردى تۇزەتۋدىڭ وڭاي ەمەستىگى دە بەلگىلى. ويتكەنى «جاڭا تەرمين» جاساۋشىلار كوپتەگەن سىلتاۋلار مەن «دالەلدەر» ايتىپ, ءوز پىكىرلەرىن بارىنشا قورعاپ باعاتىندارى انىق. ماسەلەن, ولار: «ەگەر ءارتۇرلى ماعىنا بەرەتىن ومونيم سوزدەر تەرمين جاساۋعا كەلمەيتىن بولسا, قازاق زيالىلارى (الاش ورداشىلار) 1920-1930 جىلدارى نەگە ورىس تىلىندەگى «ۋپراۆلەنيە», «دوكلاد», «وبيازاتەلستۆو», «زادانيە» دەگەندەردى «باسقارما», «بايانداما», «مىندەتتەمە», «تاپسىرما» دەپ اۋدارعان؟» دەۋلەرى ابدەن مۇمكىن.
راسىندا, نەگە؟ تىلىمىزدە ا.بايتۇرسىنۇلى جازعانداي 19 ءتۇرلى جۇرناقتار توبى بار عوي. سولاردىڭ ىشىنەن نە سەبەپتەن سيرەك قولدانىلاتىن جانە قارسى ماعىنانى دا بەرەتىن «ما» جۇرناعىن تاڭداعان؟ بىزدىڭشە, بولشەۆيكتەردىڭ قىلمىستى ساياساتى مەن ىستەرىنە ىشتەي قارسىلىق رەتىندە دەگەن وي كەلەدى. مۇمكىن قاتەلەسەرمىز, سويتسە دە, ول بولجامىمىزدى باستاپقىدا «تاپسىرىس» دەپ اۋدارعان «زادانيەنىڭ» كەيىن «تاپسىرما» بولىپ وزگەرتىلۋى دە دالەلدەي تۇسەدى. پسەۆدوپاتريوتتار (ولاردىڭ ىشىندە كەيبىر ءتىل ماماندارى مەن لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر دە بار) باسقا دا «دالەلدەر» ايتار. مىسالى, بيىلعى جىلعى وتكەن پارلامەنت ماجىلىسىندە: «قازىرگى جاڭا تەرميندەردىڭ ىشىندە ساتسىزدەرىنىڭ بارى راس بولار. الايدا ونداي تەرميندەر باسپادان شىققان سوزدىكتەرگە, زاڭدارعا, قۇجاتتارعا كىرىپ كەتتى. سوندىقتان ءوزگەرتىلمەي قالا بەرگەندەرى ءجون. جالپى بەكىتىلگەن تەرميندەردى وزگەرتە بەرۋگە بولمايدى» دەپ جانتالاسقان ءتىل مامانىن دا كورىپ قالدىق. تاڭعالارلىق ءۋاج. سوندا قاتە ءسوز وزگەرتىلمەسە, تىلىمىزدەن قۇجاتتاردىڭ قىمبات تا باعالى بولعانى ما؟! وسىنداي وكىنىشتەردى ايتا بەرۋىمىزگە بولادى.
سونىمەن قىسقارتىپ ايتقاندا, ءبىز, قاراپايىم حالىق, ءتىلىمىزدى دالدىكتەن, ناقتىلىقتان ايىرىپ, ءتۇسىنىكسىز جاساۋ ءۇردىسىنىڭ توقتاتىلۋىن, ءسويتىپ قايتادان بۇرىنعى ادەبي نورماسىنا كەلتىرىلۋىن قالايمىز جانە تالاپ ەتەمىز. تۇركى تىلدەرىنىڭ قارا شاڭىراعى, ەڭ تازاسى, ەڭ ورالىمدىسى, ەڭ بايى بولىپ ەسەپتەلەتىن قازاق ءتىلى ەشبىر بوتەن ءتىلدىڭ تەرميندەرى مەن اتاۋ سوزدەرىنىڭ كوشىرىندىسى, ديالەكتىسى بولۋعا ءتيىستى ەمەس. جانە ول ەلىمىز بەن مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىنا سول بۇرىنعىداي قالىپتاسقان ۇعىنىقتى بولعاندا عانا ءمىنسىز قىزمەت ەتە الادى. بۇل – دالەلدى قاجەت ەتپەيتىن شىندىق.
P.S. ءبىزدىڭ, قاراپايىم حالىقتىڭ كوپشىلىك ويىن, تىلەگىن بىلگەندەي مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ا.رايىمقۇلوۆا حانىمنىڭ حالىقارالىق جانە كەرى ماعىنا بەرەتىن جاڭا اتاۋلار مەن ۇعىمداردى بۇرىنعى مىڭداعان, جۇزدەگەن جىلدارداعىداي تۇسىنىكتى ادەبي نورماسىنا كەلتىرۋ تۋرالى پارمەك شىعارۋى وتە دۇرىس بولعان. وسى قۇجات ارقىلى ءتىلىمىز قايتادان ناقتى, ءدال, ۇعىنىقتى ماعىناسىنا ورالىپ, دامي, وركەندەي باستايتىنىنا سەنىمدىمىز.
ولجاس ءجۇنىس,
نۇرلان ساماتۇلى,
ەرماحان بەلعوجاۇلى جانە تاعى 13 ادام قول قويعان.
