بيىل ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا وتىز جىل تولىپ وتىر. رەسپۋبليكا باسپاسوزىندە مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ كەڭەيگەنى, قازاق ەلىن مەكەندەگەن ەتنوستاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنە جاسالعان قامقورلىق تۋرالى دەرەكتەردەن كوز سۇرىنەدى. ءتىل مەرەكەسىنە ارنالعان الەم-جالەم ءىس-شارالارعا بارۋدان شارشايسىڭ. ءتىل فەستيۆالدارىنىڭ وتكىزىلۋىنە قارسىلىعىم جوق, بىراق وسى وتىز جىل بويى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەدەلىن ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىندا جازىلعانداي دارەجەگە جەتكىزدىك پە, حالىقتىڭ قالتاسىنان تيىنداپ جينالعان بيۋدجەتتەن بولىنگەن ميلليارد قاراجات اقتالدى ما دەگەن سۇراق ۇلتجاندى جۇرتشىلىقتى مازالايدى. نەگە قازاقتىڭ ءتىلى ءوز جۇرتىندا جات جۇرت ءتىلىنىڭ كۇيىن كەشەدى؟ وسى ماسەلەلەر جونىندە وي قوزعاعىم كەلەدى.
وتپەلى نارىقتىق ەكونوميكا قۇرۋ كەزىندە ءبىز انا ءتىلىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن ورىنداۋ جولىندا ۋاقىتتى وتكىزىپ الدىق. «ەڭ الدىمەن ەكونوميكا, سودان كەيىن ساياسات» دەگەن قاعيداعا باس يدىك. جابايى نارىقتىق ەكونوميكادان ءوتىپ, باتىس ۇلگىسىندەگى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ نەگىزىن قالادىق. شەتەل ينۆەستيتسياسىن تارتۋ تاجىريبەسىن يگەردىك. دۇنيەجۇزىلىك كەڭىستىككە شىعىپ, قازاق ەلى, قازاق ۇلتىنىڭ ومىردە بار ەكەندىگىن بەكىتۋگە ارنالعان اسا ماڭىزدى شارالار جۇرگىزدىك. نەشە ءتۇرلى حالىقارالىق فورۋمدار, مەملەكەتارالىق ەكونوميكالىق جانە ءدىني كونفەرەنتسيالاردى وتكىزۋدە كوزگە ءتۇسىپ, بۇرىنعى تمد ەلدەرىنىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىقتىق. ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىنىڭ ماڭىزىن ايتپاسا دا بولادى. وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جۇمىستارى, مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋدىڭ ارناۋلى باعدارلامالارى قاعاز جۇزىندە قابىلداندى. مەملەكەتتىك تىلگە جانە باسقا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ءتىلىن دامىتۋعا بايلانىستى ءىس-شارالار مولىنان وتكىزىلدى. قانشاما ميللياردتاعان قارجى مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە جۇمسالدى. اتقارىلعان يگى شارالاردىڭ ءبىرىن دە جوققا شىعارا المايمىز, بىراق تا وسى شيرەك عاسىر ۋاقىتىندا ۇلتتىق رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ ساقتالۋ قاۋىپسىزدىگىنە, ونىڭ ىشىندە انا ءتىلىمىزدىڭ بەدەلىنە نۇسقان بولعانىن كەش تۇسىنۋدەمىز. اتتەگەن-ايى – مۇنداي ءىس-شارالار مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دارەجەسىن كوتەرە العان جوق. تاۋەلسىزدىك الىپ, جاھاندانۋ شەڭبەرىنە كىرگەننەن كەيىن باتىس مادەنيەتىنىڭ جاقسى جاقتارىن الساق تا, ونىڭ كەرتارتپا, مادەنيەت دەۋگە كەلمەيتىن, لاس-لايلى قويىرتپاق, جات يدەولوگياسى ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ بويىنا ەنە باستادى.
وسى ولقىلىقتاردى جويۋ ماقساتىندا كەشتەتىپ قابىلدانسا دا, ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» جانە «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى تاريحي ماقالالارى ۇلتىمىزدىڭ قايتا تۇلەپ, جاڭارۋىنا باعىت بەردى. ماقالادا ايتىلعان تىڭ وي-پىكىرلەر مەن ناقتى باعدارلامالار ۇمىتىلا باستاعان ۇلتتىق جادىمىزدى قالپىنا كەلتىرىپ, ۇلتىمىزدىڭ وي-ساناسىن جاڭارتۋعا, ەلىمىزدىڭ بولاشاعى – جاس بۋىندى ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە جاڭا سەرپىن بەرۋدە.
«تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى», «تاربيە تال بەسىكتەن باستالادى» دەگەن عۇلامالارىمىزدىڭ ەسكەرتپەسىن اۋىز قۇرعاتپاي ايتقانمەن, ىسكە كەلگەندە ۇلتتىق تاربيەمىز, ونىڭ ىشىندە انا ءتىلدى قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋدە كوپ ولقىلىق بارىن مويىنداۋ كەرەك. ال وسى تاربيەنىڭ باستاۋى جانۇيا مەن ءبىلىم مەكەمەلەرىندەگى كەمشىن تۇسى بۇگىنگى جاعدايعا, انا ءتىلىمىزدىڭ اياققا تاپتالۋىنا اكەلە جاتىر. قازاق جانۇياسىندا, قازاق داستارقانىندا اللا تاعالانىڭ بىزگە بەرگەن انا تىلىمىزدە عانا سويلەسۋدى ۇيىمداستىرۋ, «مەن قازاقپىن, ءوز ۇلتىمدى سۇيەمىن, ونىڭ بولاشاعىن ويلايمىن» دەيتىن اتا-انا ۇنەمى بالاسى مەن نەمەرەسىنە ۇيدە تەك قانا تۋعان تىلدە سويلەۋىن قاتاڭ قاداعالاپ وتىرسا, جاعداي تەز تۇزەلەر ەدى.
مەن ءوزىمدى ماقتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن, بىراق ءوز تاجىريبەمنەن ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. قولىمداعى ەكى نەمەرەمدى بالا كۇنىنەن باستاپ انا تىلىندە سويلەۋىن قاتاڭ باقىلادىم. قازاقتىڭ اتاقتى جازۋشى, ەتنوگراف-تاريحشىسى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ انا ءتىلى ماسەلەسى تۋرالى بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «نەمەرەلەرىمدى انا تىلىندە سويلەۋگە ۇيرەتۋ ءۇشىن ولاردى ۇيدە ورىسشا سويلەپ قويعاندا, ۋنيتازعا بارىپ تۇكىرىپ كەل دەپ ايتاتىنمىن» دەگەنى وسى كۇنگە دەيىن ويىمدا. مەن دە نەمەرەلەرىمە وسى ءادىستى قولدانام. ورىس جانە باسقا تىلدەردى مەڭگەرۋلەرىنە شەك قويعانىم جوق, ورىس ءتىلىن ءبىل, ونى جاقسى كور دەيمىن. اعىلشىن, فرانتسۋز, تۇرىك, قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە دە كەڭەس بەرە وتىرسام دا, باستى ورىنعا انا ءتىلىن ءبىلۋ تالابى قاتاڭ قويىلادى. ۇيدە, قازاقتىڭ داستارقانى باسىندا تەك انا تىلىندە سويلەۋگە داعدىلاندىردىم. ولار ەكى ءتىلدى تازا قاتار مەڭگەرگەن, سونىمەن قاتار اعىلشىن, تۇرىك تىلدەرىنە اجەپتاۋىر بەيىمدەلىپ كەلەدى. ورىس ءتىلىن ۇيرەتپەسەك تە, ونى كوشە مەن مەكتەپتە وزىنەن-ءوزى ۇيرەنەدى. بىرەۋلەر بۇعان كەلىسپەۋى مۇمكىن, بىراق تا ءدال بۇگىنگى جاعدايدا بۇكىل حالىق بولىپ تىلدىك ورتا جاساماساق, انا ءتىلىمىز مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى ەكىتالاي. مەن سياقتى اتا-اجەلەر بار ەكەنىن بىلەم, بىراق نەمەرەسىمەن شۇلدىرلەپ رەسمي تىلدە سايراعان اتا-اجەلەردى كورگەندە كوڭىلىم جابىرقايدى. سوندىقتان تىلدىك ورتا جاساۋدىڭ كۇرەس جولىنا تۇسكەندەر ازداۋ ما دەپ قالاسىڭ. وعان دالەل – ءىرى قالالارداعى كۇننەن-كۇنگە مەملەكەتتىك تىلدەن بەزىپ بارا جاتقان جاستار, بالا ارباسىنا سالعان سابيىمەن, قولىنا جەتەكتەگەن ءبۇلدىرشىندى شۇلدىرلەتكەن جاس انالاردى كورگەندە جۇرەگىڭ شانشىپ اۋىرادى. بولاشاقتا ءوز انا تىلىمەن سۋسىنداماعان بۇل بالالار وتان-انامىزعا قىزمەت جاساي الار ما ەكەن دەپ اۋىر ويعا شوماسىڭ.
انا ءتىلىمىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىن قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە قوتەرىلە الماۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرىن ەرەكشە اتاعىم كەلىپ تۇر. ول – قازاق ەلىندە مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتى تىلدىك ورتانىڭ بولماۋى. ونىڭ سەبەبى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ جانە ونىڭ ىشىندە بالاباقشادان باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قاستەرلەۋگە تاربيەلەۋ جۇمىسى ءوز دارەجەسىندە ەمەس. بۇل جۇمىستار تەرەڭ جۇرگىزىلمەي, ءۇستىرتىن, سىرتى جىلتىراعان ءمان-ماعىناسى جاس بۋىننىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الاتىنداي ۇيىمداستىرىلماۋى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن باستاپ مەكتەپ ديرەكتورلارى مەن بالاباقشا مەڭگەرۋشىلەرى ءوز ءبىلىم مەكەمەلەرىندە قازاقتىلدى ورتانى وسى كۇنگە دەيىن قالىپتاستىرماي وتىر. اسىرەسە, قازاق مەكتەپتەرىندە تىلدىك ورتا جارتىلاي, ءپىسىپ جەتىلمەگەن دەۋگە بولادى. رەسپۋبليكا بويىنشا جانە نۇر-سۇلتان, الماتى سياقتى ءىرى قالالاردا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى كوبەيىپ, ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەر ازايۋدا دەپ ماقتانامىز. ەگەر تەكسەرىپ قاراساڭىزدار, سول تازا قازاق مەكتەبىندەگى وقيتىن بالالاردىڭ 90-95 پايىزى ۇزىلىسكە شىققاندا, كوشەدە تەك رەسمي تىلدە سويلەيدى. قازاق مەكتەپتەرى ۇستازدارىنىڭ ءوزى مەكتەپ باسشىسىنان باستاپ تاربيە ءىسى جونىندەگى ورىنباسارلارىنا دەيىن رەسمي ءتىلدى ۇزىلىستە, كوشەدە كوپ قولداناتىن بولسا, بۇعان نە ايتۋعا بولادى؟ مەكتەپ عيماراتىندا, ءۇزىلىس كەزىندە, مەكتەپ اۋلاسىندا وقۋشىلاردىڭ انا تىلىندە سويلەۋىن باقىلاۋشىلاردى نەگە ۇيىمداستىرمايمىز؟ ال ارالاس مەكتەپتەر مەن تازا ورىس مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قاتىناسىن, ونى ۇيرەنۋگە دەگەن قۇلشىنىسى وتە تومەن ەكەندىگىن ايتپاي-اق قويايىن.
سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەيشارا كۇيىنە ءبىلىم مەكەمەلەرى جاۋاپتى ەكەنىن, ءبىلىم مەكەمەلەرىنە باعا بەرگەندە جالاڭ ۇبت بويىنشا ەمەس, مەملەكەتتىك ءتىلدى جاپپاي ءبىلۋ كورسەتكىشىمەن جانە ۇلتتىق تاربيەنىڭ دەڭگەيىنە سايكەس باعالاۋ قاجەت. وسى تالاپ ورىندالماسا, ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەدەلىن كوتەرە المايمىز. ءاربىر ۇلتجاندى قازاق ءتىل ءۇشىن كۇرەستىڭ بارلىق بەيبىت تاسىلدەرىن مەڭگەرۋ ارقىلى ۇزدىكسىز جۇمىس جۇرگىزگەندە عانا تابىسقا جەتەمىز.
تاعى ءبىر ايتارىم, قازاقستاندىقتاردىڭ بىرلىگىن نىعايتۋ ماقساتىندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇردىق. بۇل ءبىزدىڭ تاريحي قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى دۇرىس شەشىم دەدىك, بىراق وسى قۇرىلىم مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتقا قانشالىقتى ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ كومەكتەسىپ كەلەدى؟ ماسەلە وسىندا! ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز, اسسامبلەيا ءوز ەتنوبىرلەستىكتەرىنىڭ مادەني ءىس-شارالارىن وتكىزۋدەن باسقا جۇمىسپەن اينالىسپايتىن سياقتى. ءتىل فەستيۆالى كەزىندە ءبىرلى-جارىمدى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن وكىلدەرىن قاتىستىرادى, اعا بۋىندى ايتپاي-اق قويايىن, تاۋەلسىزدىك جىلدارى ومىرگە كەلگەن بارلىق جاس بۋىن مەملەكەتتىك تىلدە نەگە سايراپ تۇرماسقا؟! سەبەبى ولار مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنبەي-اق, رەسمي ءتىلدى ءبىلۋ ارقىلى مەملەكەتتىك بيلىككە دە, ونىڭ بارلىق يگىلىگىنە قول جەتكىزۋگە بولاتىندىعىن جاقسى بىلەدى. تالاي رەت ءوزىمىزدىڭ ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە, اسىرەسە مەكتەپ جاسىنداعى وقۋشىلار مەن 16-18-دەگى جاستارىمەن كەزدەسىپ, ولاردى قازاقشا قاراپايىم سوزدەرمەن تىلدەسۋگە شاقىرساڭ, جاۋاپ قايتارمايدى. «سەندەر مەكتەپتە مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن وقيسىڭدار, نەگە بىلمەيسىڭ؟» دەسەڭ, ءۇن قاتپايدى. نەمەسە ءۇش-ءتورت قازاق بالاسى ارالارىنداعى ءبىر ورىس بالاسىمەن تەك ورىس تىلىندە سويلەسىپ تۇرعانىن ۇنەمى كورەمىز. سول ورىس بالاسىنا: «مىنا قازاق بالالارى سەنىڭ انا تىلىڭدە سويلەيدى, ولار سەنىڭ ءتىلىڭدى قۇرمەتتەيدى, سەن نەگە جولداستارىڭدى (قازاق بالالارى) سىيلاپ, مەملەكەتتىك تىلدە سويلەسپەيسىڭ؟» دەپ رەنىش بىلدىرە باستاسام, ول ماعان قازاق ءتىلىنىڭ كەرەگى قانشا دەگەن كەيىپتە سازارىپ, ءۇن قاتپايدى.
مەن ءوزىم انا ءتىلىنىڭ جاناشىرى, ۇستاز بولعاندىقتان تۇرعىلىقتى جەرىمدە, كوشەدە, اۆتوبۋستاردا, قوعامدىق ورىنداردا تەك مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانىپ, باسقا جۇرتتان تالاپ ەتەمىن. تۇرعىلىقتى جەردەگى اۋلا بالالارىن ۇيرەتۋدىڭ ارقاسىندا ولار مەنىمەن «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ قازاقشا سويلەسەدى. تالاي رەت كەيبىر جاس اتا-انالارعا جەككورىنىشتى بولسام دا, ەگدە جاسىما قاراماستان, مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاۋدى توقتاتپاي جۇرگىزىپ كەلەم. قازاق جاستارى ورىسشا سويلەسىپ تۇرسا, ولارعا «مەنىڭ قۇلاعىمنىڭ ورىس تىلىنە دەگەن اللەرگياسى بار, اۋىرىپ قالامىن, ورىسشا سويلەمەي, قازاقشا سويلەڭدەرشى, مەن قالىڭ ورىسى بار, ماڭگۇرتتەنىپ كەتكەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان قاشىپ كەلىپ, باس قالاداعى قازاقي ورتادا ءومىر سۇرگىم كەلدى» دەپ قالجىڭ ارالاس شىندىعىمدى ايتامىن. بۇل قالجىڭىم – ۇلتشىلدىقتان نەمەسە ورىس ءتىلىن جەك كورگەننەن ەمەس, ۇلتجاندىلىقتان تۋعان, انا ءتىلىمنىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە باعىتتالعان ءوز ادىستەرىمنىڭ ءبىرى. نەمەرەلەرىمەن شۇلدىرلەيتىن وزىممەن شامالاس اتا-اجەلەردى دە مازالاپ ايتاتىنىم: «ءبىزدى اللا تاعالا قازاق قىلىپ جاراتتى ما, دۇنيەدەگى ەڭ باي تىلدەردىڭ ءبىرى قازاق تىلىنە بەيىمدەدى مە, ەندى وسى قاسيەتتى تىلىمىزدەن ايىرىلمايىق» دەيمىن. تىلدەن ايىرىلساق, تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلامىز!
قاجىمۇرات ناسيەۆ,
مۇعالىم, ەڭبەك ارداگەرى
