استانا قالاسىنىڭ توڭىرەگىن قورشاي ورنالاسقان ون شاقتى ەلدى مەكەن (اۋىل, اۋدان, قالا) بار. سولاردىڭ اراسىندا قالا مارتەبەسىن العانىنا بىرنەشە جىل عانا بولعان قوسشى قالاسىنىڭ ىرگەسى تەز كەڭەيىپ, حالىق سانى ارتىپ كەلەدى. باس قالا ىرگەسىندەگى وڭىرلەردىڭ دامۋى ەلوردانىڭ سان-سالالى شارۋاشىلىعىنىڭ وركەندەۋىنە وڭ سەرپىن بەرەدى. ويتكەنى وڭىرلەر وركەندەمەي, باس قالانىڭ دا باستى ماسەلەسى شەشىلمەيدى.
دامۋى قارقىندى قالا
سوڭعى جىلدارى كوپتىڭ نازارى قوسشىعا اۋدى. وعان قوسشىنىڭ ەلىمىزدىڭ ەڭ ءىرى قالاسى استانامەن ىرگەلەس جاتۋى, ودان بولەك, 2021 جىلى پرەزيدەنت جارلىعىمەن وبلىستىق ماڭىزى بار قالا مارتەبەسى بەرىلۋى سەبەپ بولدى. قوسشى قالاسىنا 290 شاقىرىم قاشىقتا جاتقان وبلىس ورتالىعىنان گورى ىرگەسى ءتيىپ تۇرعان استانا جاقىن. حالىق سانى 54 مىڭنان اساتىن بۇل قالا تۇرعىندارىنىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى استاناعا قاتىناپ جۇمىس ىستەيدى. قوسشىدا كوكونىس ءوسىرىپ, ونى استانا بازارلارىنا اكەلىپ ساتاتىن كاسىپكەرلەر دە بار. قوسشىدان ءۇي العان استانالىقتار دا از ەمەس. دەمەك, قوسشى اقمولا وبلىسىنا قاراستى بولعانمەن, ونىڭ تىنىس-تىرشىلىگى باس قالامەن دە تىعىز بايلانىستى.
قوسشى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىش بويىنشا دا وبلىستا ۇزدىكتەر قاتارىنان ورىن العان. 2023 جىلدىڭ جارتىجىلدىعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ونەركاسىپ ءونىمىنىڭ كولەمى 3,8 ملرد تەڭگەنى قۇراپ, نەگىزگى كاپيتالعا 26 ملرد تەڭگە ينۆەستيتسيا تارتىلعان, بولشەك ساۋدا اينالىمى 3,6 ملرد تەڭگەگە جەتكەن, قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ كولەمى 10 ملرد تەڭگەدەن اسقان, 42 مىڭ شارشى مەتر باسپانا قولدانىسقا بەرىلگەن. حالىقتىڭ كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋىنا جاقسى جاعداي جاسالعان. شاھاردا 3070 شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرى جۇمىس ىستەيدى. اۋىلدان ەندى عانا قالاعا اينالعان ءوڭىردىڭ مۇنداي ناتيجەگە قول جەتكىزۋىن, ارينە, ونىڭ استاناعا جاقىن ورنالاسۋ ەكەنى انىق.
قالا مارتەبەسىن الۋدان بۇرىن قوسشى اۋىلىنىڭ ماسەلەلەرى دە از بولعان جوق. جول, اۋىز سۋ, جىلۋ, الەۋمەتتىك جاعداي بويىنشا جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءجيى شاعىمدانىپ, باس قالاداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن دا ەمىس-ەمىس نەگىزگى تاقىرىبى بولدى. مەكتەپ, ەمحانا ماسەلەسى دە وزەكتى ءتۇيىن رەتىندە ءجيى ايتىلاتىن ەدى. اۋىلعا قالا مارتەبەسى بەرىلگەننەن كەيىن, وسى ماسەلەلەردىڭ قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە وڭ شەشىم تاپقانى قۋانتادى. قالا اكىمى گايدار قابدوللاۇلىنىڭ ايتۋىنشا, قالا مارتەبەسىن العاننان كەيىن قوسشىدا جۇمىس, نەگىزىنەن, مەكتەپ, اۋىز سۋ, جول, قوقىس, قۇرىلىس سىندى 5 باعىت بويىنشا وربىگەن.
– 2021 جىلى قالادا 3 مەكتەپ بولدى. تۇرعىندار سانىنىڭ جەدەل وسۋىنە بايلانىستى مەكتەپ تاپشىلىعى تۋىنداپ, بالالاردى ءۇش اۋىسىممەن وقىتۋعا تۋرا كەلدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن 2022 جىلى 1200 ورىندىق ءبىر مەكتەپتىڭ, 2023 جىلى تاعى ەكى مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى اياقتالىپ, پايدالانۋعا بەرىلدى. جاڭا مەكتەپتەردىڭ اشىلۋى شامادان تىس جۇكتەمەنى ازايتىپ, ءۇش اۋىسىمدىق وقۋ جۇيەسى تولىعىمەن شەشتى. كەلەسى جىلى اباي كوشەسىندە 1200 ورىندىق تاعى ءبىر مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى اياقتالادى. «جايلى مەكتەپ» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا 2024-2025 جىلدارى 4700 ورىندىق 3 مەكتەپ سالۋ جوسپارلانعان, – دەيدى قالا اكىمى.
اششى تۇتىننەن ارىلامىز دەسەك…
كۇن سۋىتسا ەلوردانىڭ اسپانىن قارا ءتۇتىن باسىپ, قارا مۇرجادان شىققان كوك ءتۇتىننىڭ قولقانى قابار ىسى قالا بۋىپ كەتەدى. ءتىپتى ەلوردانىڭ كوك اينەكتى جىلتىراعان ءزاۋلىم عيماراتتارىن دا ىس باسىپ قالادى. سوڭعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, اتموسفەرانىڭ لاستانۋ يندەكسى 4,78 بىرلىكتى قۇرايتىن استانا ەلىمىزدەگى اۋاسى لاستانعان قالالار قاتارىنا قوسىلعان. سوسىن دا قالانى كوك تۇتىننەن قۇتقارىپ, ەكولوگيا احۋالىن جاقسارتۋ ءۇشىن باس قالانى گازداندىرۋ جۇمىسى سوڭعى جىلدارى ايرىقشا قارقىن الدى. الايدا استانا توڭىرەگىندەگى ەلدى مەكەندەردىڭ كومىر جاعۋ ماسەلەسى شەشىلمەسە, باس قالانىڭ تۇتىننەن ارىلۋى قيىن. دەمەك, قازىر استانا ماڭىنداعى اۋىل, قالالاردى گازداندىرۋ ءىسى دە باس قالانىڭ بولاشاعىمەن تىكەلەي قاتىستى بولىپ وتىر. بۇل رەتتە قوسشى, قوياندى, قىزىلسۋات, جىبەك جولى سىندى وڭىرلەردى گازداندىرۋ ماسەلەسى ەڭ الدىمەن ەسكەرىلۋى كەرەك بولاتىن. قالا اكىمىنىڭ ايتۋىنشا, قوسشى قالاسى بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسىپ تە كەتكەن.
قوسشى قالاسىنا 290 شاقىرىم قاشىقتا جاتقان وبلىس ورتالىعىنان گورى ىرگەسى ءتيىپ تۇرعان استانا جاقىن. حالىق سانى 54 مىڭنان اسادى
– قالانى گازبەن جابدىقتاۋدىڭ تەحنيكالىق شارتىن بيىل 23 مامىردا استانا قالاسىنان الدىق. گاز جەلىسىنە قوسىلۋ نۇكتەسىن بەلگىلەدىك, گازدىڭ كولەمى ساعاتىنا 32,8 مىڭ تەكشە مەتردى قۇرايدى. قازىرگى ۋاقىتتا گاز قۇبىرىن جوبالاۋ جۇمىسى اياقتالىپ, مەملەكەتتىك ساراپتاماداعى ەسكەرتۋلەر تۇزەتىلۋدە, – دەيدى اكىم.
دەمەك, قوسشى حالقى دا كومىر جاققاننان قۇتىلىپ, كوگىلدىر وتىننىڭ يگىلىگىن كورەتىن كۇن الىس ەمەس. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلوردانىڭ وڭتۇستىگىنەن كەلەتىن كوك ءتۇتىندى دە كورنەكتى تۇردە ازايتادى.
استانا توڭىرەگىندەگى ەلدى مەكەندەردىڭ قوقىس ماسەلەسى دە ءتۇيتكىلدى ءتۇيىننىڭ ءبىرى ەدى. ويتكەنى بۇل وڭىرلەردە قوقىستى وڭدەيتىن ورىندار بولماعاندىقتان دالاعا توگىلەتىن دە, قاتتى جەل سوقسا ۇشىپ, قالانىڭ ورتاسىن لاستايتىن. وسى ماسەلەگە بايلانىستى بىرنەشە جىل بۇرىن ەلوردا ماڭىنداعى اۋىل, اۋدانداردىڭ جينالعان قوقىسىن استاناداعى قوقىس وڭدەۋ ورنىنا جەتكىزۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن بولاتىن. وسى تۇيىنگە توقتالعاندا اكىم «2021 جىلعا دەيىن قوسشى قالاسى بويىنشا قوقىس شىعارۋ نورماتيۆتەرى بولمادى. تۇرمىستىق قالدىقتار تايتوبە اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى رۇقسات ەتىلمەگەن جەرگە ۇيىلگەن. بىلتىر بۇل پوليگون جويىلىپ, قوقىس شىعارۋدىڭ ءتاريفى مەن ءنورماتيۆى بەكىتىلدى. قازىرگى قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار استانا قالاسىنىڭ پوليگونىنا شىعارىلادى. كونكۋرس ارقىلى قوقىستى شىعارۋ بويىنشا قىزمەت كورسەتەتىن مەردىگەر ۇيىم انىقتالىپ, شارت جاسالدى. 2021 جىلى قالا بويىنشا 178 كونتەينەر بولدى, قازىر ولاردىڭ سانى 500-گە جەتتى» دەدى. قىسقاسى, استانامىزدىڭ ەكولوگيا ورتاسىنا جاعىمسىز اسەرىن تيگىزەتىن ەكى ماسەلە دە قوسشى قالاسىندا وڭتايلى شەشىلگەن.
قوسشىنىڭ دا مۇمكىندىگى مول
ارقا توسىنەن استانا سالىپ, ونى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن قۇرعانىمىزبەن, ءالى كۇنگە دەيىن ەلوردا توڭىرەگىندەگى ەلدى مەكەندەردى ءتيىمدى پايدالانا الماي كەلەمىز. 2019 جىلى جاسالعان «نۇر-سۇلتان (قازىرگى استانا) قالاسىنا ىرگەلەس ەلدى مەكەندەردى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامىتۋدىڭ 2023 جىلعا دەيىنگى كەشەندى جوسپارى» اياسىندا قانداي جۇمىس اتقارىلعانى دا بىزگە بەيمالىم. پرەزيدەنتتىڭ اۋىلداردى دامىتۋعا بولگەن 1 تريلليون تەڭگەسى بۇل ەلدى مەكەندەرگە جەتە مە, جەتپەي مە, ونى دا قازىر ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. دەمەك, ۇكىمەت پەن مينيسترلىكتەر استانانى قامتاماسىز ەتەتىن ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن قۇرۋ ىسىندە ءالى دە قۇر ۋادە, بوس سوزدەن اسا الماي كەلەدى.
استانا توڭىرەگىندە كوكونىس وسىرۋگە, جىلىجاي سالۋعا ىڭعايلى جەر كوپ. بىراق استانا سول مۇمكىندىكتى تولىق پايدالانا المايدى. جازعىتۇرىم كومىپ تاستاپ, كۇزدە قازىپ, داعار-داعار ءونىم الۋعا بولاتىن كارتوپتىڭ ءوزىن جان-جاقتان, كورشىلەس وبلىستاردان تاسيمىز. كەرەك دەسەڭىز, 1,5 ميلليونعا جۋىق حالىق تۇراتىن باس قالانىڭ ىرگەسىندە ءىرى مال بازارى دا جوق. بۇل قالا توڭىرەگىندەگى شارۋالاردىڭ مالىن ساتۋىنا قولايسىزدىق تۋعىزىپ قانا قويماي, ەت, ءسۇت ونىمدەرى باعاسىنىڭ كۇندە قۇبىلىپ, ۇدايى كوتەرىلۋىنە دە مۇرىندىق بولىپ وتىر.
قوسشى قالاسىنان الىنعان مالىمەتكە سۇيەنسەك, اتالعان قالاعا قاراستى 200 گەكتاردان ارتىق ەگىس القابى بار. قازىرگى تاڭدا مۇنىڭ 150 گەكتارىنا كوكونىس ەگىلەدى. 2010 جىلدان باستاپ كولەم الىپ, قازىرگى تاڭدا ەگىس كولەمى قايتادان ازايا باستاعان بۇل اۋماقتا كارتوپ, ءسابىز, قىزاناق, قىرىققابات, اسكوك, قيار, باكلاجان, بۇرىش سياقتى كوكونىستىڭ ءتۇر-ءتۇرى وسەدى. سوڭعى جىلدارى قوسشى شارۋالارى ارقا توسىنە قاربىز ەگىپ, ودان دا مول ءونىم الىپ ءجۇر.
مۇرات وڭعارۇلى 10 گەكتار جەرگە كوكونىس ەگەدى. ونىڭ قوسشىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا قىزاناق, قيار, قىرىققابات, ورامجاپىراق, بۇرىش سياقتى ون شاقتى ءتۇرلى كوكونىستىڭ بىرنەشە سۇرپىن ءوسىرىپ, نارىققا شىعارعانىنا 10 جىلدان اسىپتى.
– 2013 جىلى 2 گەكتار جەرگە ءسابىز, كارتوپ ەگۋدى باستاعانمىن. قازىر 10 گەكتار جەرگە كوكونىس ەگىپ وتىرمىن. وزىمە تيەسىلى جەر بولسا, 30-40 گەكتار جەردى يگەرۋگە مۇمكىندىگىم بار. ءبىز كوكونىس ەگىپ جۇرگەن جەرلەر بۇرىن ەگىنشىلىككە ارنالعان جەرلەر بولعانمەن, قازىر تۇرعىن ءۇي سالاتىن اۋماققا اۋىسىپ كەتكەن. بىرنەشە جىلدان كەيىن بۇل جەرلەرگە دە زار بولاتىن سياقتىمىز. قاتار-قاتار سالىنعان ۇيلەر تاياپ كەلەدى. باستاپقىدا «استانانى كوكونىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسامىز دەسەك, ۇكىمەت جاعىنان قولداۋ بولا ما؟» دەپ وبلىسقا دەيىن بارىپ كوردىك. بىراق ودان ەش قايىر بولماعان سوڭ جەردى جالعا الىپ, كوكونىس ەگۋدى باستادىق. تابىسىمىز جامان ەمەس. جىلىنا تەك استانانىڭ وزىنە جۇزدەگەن توننا كوكونىس ساتىپ وتىرمىز. ياعني ونىمدەردىڭ 80 پايىزى ەلورداعا جونەلتىلەدى. بيىلدىڭ وزىندە ءبىر ءوزىم استاناعا 100 توننا ءسابىز, 300 توننا كارتوپ, 200 توننا قىزاناق جەتكىزدىم. باعامىز دا نارىقتان 50 تەڭگەگە ارزان. دەمەك, قوسشى ديقاندارى ەلوردانى كوكونىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىنە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ جاتىر. جەردى جالعا الىپ, سۋدى جوعارى باعامەن ساتىپ الىپ وتىرمىز. ەگەر ءوزىمىزدىڭ جەرىمىز بولسا, ۇكىمەتتىڭ ءتۇرلى قولداۋ ساياساتىنان يگىلىك كورسەك, ەلورداداعى كوكونىس باعاسىن 100 تەڭگەگە دەيىن ارزانداتۋعا مۇمكىندىك بار. 10 گەكتار جەرگە جىلىنا 3 ميلليون تەڭگە اقى تولەيمىن, – دەيدى ول.
قوسشى توڭىرەگىندە كوكونىس وسىرەتىندەردىڭ دەنى – وزبەكستاننان كەلگەن اعايىندار. سول ەلدە تۋىپ-ءوسىپ, باۋ-باقشا شارۋاشىلىعىنىڭ قىر-سىرىن ابدەن مەڭگەرگەن ولار اتاجۇرتقا ورالعاننان كەيىن دە كوكونىس وسىرۋمەن اينالىسۋدا. بىراق وزدەرىندە جەر بولماعان سوڭ, ۇكىمەتتەن قوسىمشا قاراجات الا المايدى. ءبىر جاعىنان ولار مۇنداي قولداۋعا ءزارۋ دە ەمەس سەكىلدى.
«بىزگە كەرەگى – جەر. جەر بولسا, سۋدىڭ, جانارمايدىڭ قىمباتشىلىعى ماسەلە ەمەس. ەگەر كوكونىس ەگەتىن جەر ءبولىپ بەرسە, سول القاپتىڭ جيەگىنە اعاش ەگىپ, بىرنەشە جىلدا ورمانعا اينالدىرىپ جىبەرەر ەدىك. استانا دا الىستان كوكونىس تاسىماس ەدى» دەيدى ولار.
استانا توڭىرەگىندە كوكونىس ەگۋ جۇمىسى 15 ساۋىردە باستالىپ, ءونىم جيناۋ قاراشانىڭ باسىنا دەيىن سوزىلادى. ياعني 6 اي ۋاقىت ىشىندە ۇتىمدى ءتاسىل قولدانىپ, ەرىنبەي ەڭبەك ەتپەسەڭ, تابىس تاپپاق تۇگىل, تاقىرعا وتىرۋىڭ ابدەن مۇمكىن. ارقانىڭ قۇبىلمالى اۋا رايى مەن قاتتى بورانى, كەزدەيسوق جاۋاتىن بۇرشاعى دا ءوسىپ تۇرعان كوكونىس پەن داقىلدى ءبىر-اق ساعاتتا تىپ-تيپىل قىلاتىن كەزدەرى بولادى.
– بىزگە جۇمىسشى تابۋ دا ۇلكەن ماسەلە. قازىر وسى توڭىرەكتە كوكونىس ەگۋمەن اينالىساتىن 30-40 ادام بار. ولاردىڭ ارقايسىسى 20-25 ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. بەرەتىن جالاقىسى – 200 مىڭنىڭ ۇستىندە. ال اقشاسىن كۇندەلىكتى الاتىندارعا 8000 تەڭگە تولەيمىز, ونىڭ سىرتىندا كۇندەلىكتى جەيتىن كوكونىسى قوسا بەرىلەدى. بىراق سونىڭ وزىندە جۇمىسشى تاپشى, سودان امالسىز وزبەكستاننان كەلگەن ازاماتتاردى ىستەتەمىز, – دەدى جەڭىس دارحانۇلى.
جۇمىسشىلاردىڭ ايتۋىنشا, قوسشىنىڭ جەرى قۇنارلى ءارى وسىمدىككە دەرت-دەربەز جولاتپايتىن قاسيەتكە يە. ونىڭ ۇستىنە, شارۋالار ەگىس القاپتارىن سۋارۋدا سۋ ۇنەمدەيتىن وسى زامانعى ەڭ وزىق ءادىس – تامىردان تامشىلاتىپ سۋارۋ ءتاسىلىن قولدانادى. بۇل دا ءتۇسىم كوپ, شىعىن از بولۋداعى ءبىر ۇلكەن سەبەپ.
قىسقاسى, استانانى دامىتۋدىڭ بولاشاق جوسپارىن جاساۋدا قالا توڭىرەگىندەگى وڭىرلەردىڭ جاعدايىن دا نازاردان تىس قالدىرماعان دۇرىس. ويتكەنى بۇل وڭىرلەر جەر شەكاراسى جاعىنان استانادان بولەك بولعانمەن, ونداعى تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ ءوندىرىسى, تۇرمىسى استانامەن جالعاسىپ جاتىر.
