ەلباسىنىڭ سوڭعى جىلدارى تاريحي جانە رۋحاني سانانى جاڭعىرتۋ تۋرالى ماقالالارى حالقىمىزعا جاڭا سەرپىن بەرۋدە. وسى ماقالالاردى وقي وتىرىپ, ءبىراز ويعا تۇسەسىڭ. ءبىز نەگە وتكەنىمىزدى ەكشەلەپ, جاقسى داستۇرلەرىمىزدى دامىتا وتىرىپ, ولقىلىقتارىمىزدان ارىلمايمىز؟
مەن پىكىر بىلدىرەيىن دەپ وتىرعان تاقىرىبىم – ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە, راديو مەن تەلەديداردا ءجيى كوتەرىلىپ جۇرگەن تاقىرىپ, بىراق وزگەرىس شامالى, ناتيجەسى دە تومەن. سوڭعى ستاتيستيكا بويىنشا ءاربىر ءۇشىنشى جاس وتباسى ايىرىلىسۋدا, ونىمەن قوسا كامەلەتكە تولماعان قىز بالالاردىڭ جۇكتى بولىپ قالۋى كوبەيىپ بارادى. وسىلاردىڭ سەبەبى نە؟ مەنىڭشە, جاستار اراسىندا ۇرانداتىلعان شارالار كوپ جۇرگىزىلەدى دە, جەكەلەگەن جۇمىستار وتە تومەن دارەجەدە ۇيىمداستىرىلادى.
مەكتەپ, قوعام جانە اتا-انا اراسىنداعى بايلانىس تۇراقتى تۇردە ەمەس, بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە دە عانا. اسىرەسە, قىز بالالاردى تاربيەلەۋگە باسا كوڭىل بولگەن ءجون. اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان «قىز بالاعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەگەن قاعيدا بار.
مەنىڭشە, قىز بالانىڭ ءجۇرەتىن ورتاسىن, دوس بالالارىن, قىدىراتىن ۋاقىتىن تاعى-تاعى باسقا قىلىقتارىن اتا-اناسى, ۇستازدارى جاقسى ءبىلىپ, ۋاقىتىندا جونگە سالىپ وتىرعانى ءجون بولار ەدى. ال ۇل بالانى كەلەشەك جارىن تاڭداۋدا قاتەلەسپەۋ ءۇشىن جاس كەزىنەن وتباسى تۋرالى اڭگىمەنى ءجيى قوزعاپ, وعان دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كۇشتى ەكەندىگىن قۇلاعىنا سىڭىرە بەرۋ كەرەك. ونىمەن قوسا اتا-انا وزدەرى ۇلگى بولۋعا تىرىسۋى قاجەت. ۇلگىلى جاس وتباسىلار تۋرالى ايتىپ وتىرعانى دۇرىس. اتا-انا بالالارىن ۇل-قىز دەمەي, بىردەي تاربيەلەيدى. ءار وتباسىنىڭ ارمانى بالام جاقسى بولسا ەكەن, ەرتەڭ دۇرىس وتباسىن قۇرىپ, ەل قاتارلى ءومىر سۇرسە دەگەن ويدا بولادى. ءار بالاعا كەتكەن قارجى شامامەن بىردەي. وسى جاعدايدا نەگە قالىڭمال سۇرايمىز.؟ ەرتە-ەرتە زاماندا بولدى, وندا قىز بالا تاۋار سياقتى ەسەپتەلدى. مىناداي دا قاعيدا بولدى: ەتى – سىزدىكى, سۇيەگى – بىزدىكى دەگەن. قازىر بارلىعى تەڭ قۇقىلى. ايەل ادامدى قورعايتىن زاڭ دا بار. مەنىڭشە, ەكى اتا-انانىڭ ارمانى دا, ءىسى دە – ەكى بالانىڭ دۇرىس وتباسىن قۇرۋعا كومەكتەسۋ. ەگەر اتا-انا وزدەرىنە لايىق جار تاڭداۋعا كومەكتەسسە, ءتىپتى قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بۇرىن تانىسىنا قۇدا تۇسۋگە تىرىساتىن اتا-انالار دا بولدى. ونىڭ دا جاقسى جاقتارى بار, ويتكەنى ولار ءبىرىن-ءبىرى بىلەدى, بالالارىن دا بىلەدى. ونداي جاعدايدا جاس وتباسى بەرىك تە, ۇلگىلى دە بولار ەدى.
جۇرت قالاي ويلايتىنىن ءبىلمەيمىن, مەنىڭ ءوزىم «سىرعا سالىپ كەلدىك» دەگەن تەرميندى قابىلدامايمىن. سىرعا سالۋ بەلگى سالىپ كەلگەن سياقتى بولىپ كورىنەدى. بالا تۋىسىنىڭ ۇيىنە بارعاندا, ءبىر مالدى اتايدى دا, بەلگى سالىپ كەت دەيدى. سىرعا سالۋ دا وسىعان ۇقساس سياقتى. وسى شارانى باسقاشا اتاۋعا بولماي ما؟ مىسالى, بولاشاق كەلىنىمىزبەن تانىسىپ, قۇدامىزدىڭ الدىنان ءوتىپ كەلدىك دەسە جەتپەي مە؟ بولاشاق كەلىنگە ەسكەرتكىش رەتىندە جاقسى سىيلىق جاسا. وتباسىن قۇرعاننان كەيىن دە كەلىن سول ەسكەرتكىش سىيلىقتى ەسىنە الىپ, بالالارىنا كەلەشەكتە ماقتانىشپەن كورسەتىپ جۇرەتىندەي.
كەلىن تۇسىرۋدە دە كوزبوياۋشىلىق بار. كەلىننىڭ بەتىن تويحانادا اشىپ جاتادى. قىز بالا, نەگىزىنەن, ءوز ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ شىعىپ, بولاشاق ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا كەلىن بولادى. سول جەردە بەتاشارىن جاساپ, اتا-ەنەسى, جەڭگەلەرى, تۋىستارى ءارتۇرلى ءجون-جورالعىلارىن جاساپ, باتالارىن بەرىپ قابىلداعاندارى دۇرىس قوي دەپ ويلايمىن. تويداعى بەتاشار اقشا جيناۋدىڭ ءبىر ءادىسى سياقتى.
قاي توي بولسىن, بەلگىلى ءبىر قۋانىشقا وتكىزىلەدى. جينالعان مەيماندار سول قۋانىشتى توي يەسىمەن ءبولىسىپ, دەمالىپ قايتقىسى كەلەدى. كوبىنە تويدىڭ ۋ-شۋىنان شارشاپ, ءماندى ەشتەڭە ەستىمەي قايتامىز. تويدى جەتى-سەگىز ساعات وتكىزۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟ اسابا نەشە ساعات وتكىزسە, سوعان ەڭبەكاقىسىن الاتىن شىعار. مەنىڭشە, تويدىڭ ءمانى ءۇش-ءتورت ساعات, سودان كەيىن شارشاپ ۇيگە قايتقىسى كەلىپ تۇرادى. امالسىز توي يەسىنىڭ كوڭىلىنە قاراپ وتىرا بەرەدى. ەندى سول تويدىڭ مازمۇنىنا كەلەتىن بولساق, كوڭىل كونشىتپەيدى. توي جينالىسقا اينالىپ كەتەدى. ءبىرىن-ءبىرى قايتالاۋ. مەنىڭشە, بوس ميكروفون قويىپ, حالىققا ايتقىلارى كەلسە ميكروفوننان ايتسىن, ايتپەسە, تىلەگىن جەكە توي يەسىنە جەتكىزسە بولادى عوي. توپ-توبىمەن سويلەگەندە كوبىنە توي يەسى عانا تىڭداپ, باسقالارى قۇلاق اسپايدى. ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزدە مۇنداي تويلار بولمايتىن, وندا ءبىر بەدەلدى اقساقال باتا بەرىپ, ويىن-ساۋىقپەن وتەتىن.
تويعا كوپ حالىق جينالادى. مىنە, وسى جەر, تاربيەلىك ءمانى بار ويىن-ساۋىقتار وتكىزىپ, اركىم ءوزى ۇناتقان شارالارعا قاتىسىپ, دەمالسا, قانداي جاقسى بولار ەدى؟! مىسالى, ۇلتتىق ويىنىمىز اسىق اتۋدان نەگە جارىس وتكىزبەسكە؟ ۇلى ادامدار تۋرالى قىزىقتى سۇراق-جاۋاپتار ۇيىمداستىرۋعا بولادى. بەلگىلى انشىلەردى شاقىرىپ, دوللارلاپ قارجى جۇمساعانشا, حالىق اندەرىنەن كونكۋرستار وتكىزسە, كوپتىڭ ىشىنەن انشىلەر شىعادى. ونەر – حالىقتا. مەنىڭ تاڭعالاتىنىم, بەلگىلى ءانشى دايىن ءانىن ورىنداعانى ءۇشىن بالەن مىڭ تەڭگەلەپ اقى الادى. ەڭبەگىڭە قاراي اقىڭدى ال, مەن بەلگىلى ءانشىمىن دەپ توناۋعا بولمايدى عوي. تويلاردا ۇلتتىق اسپاپتاردىڭ ءۇنىن سيرەك ەستيمىز. قارا قۇرلىقتىڭ وكىلدەرىن بيلەتىپ, ءان ايتقىزعانعا ءمازبىز. اسابالار دايىندايتىن ورتالىقتار بار دەيدى. سول ورتالىقتاردا بۇگىنگى كۇن تالابىنا سايكەس دايىنداپ, قۇجاتتار بەرۋ كەرەك. توي يەسى وسىنداي اسابالاردى پايدالانعانى دۇرىس بولار ەدى. ونىمەن قوسا توي يەسى سول ورتالىقپەن شارتقا وتىرىپ, ەڭبەگىن تولەسە, اسابا دا سالىق تولەر ەدى. كوبىنە اسابا باعدارلاما جوق, ايتەۋىر, قىزىق بولسىن دەپ ءوزى ۇيقاستىرىپ ويىندار وتكىزگەنگە ءماز. مىسالى, توي يەسى ەسىمىنىڭ ارىپتەرىنە سوزدەر تابۋ ت.ب. جينالعان حالىق ءماندى ەشتەڭە المايدى, ال توي يەسى اجەپتاۋىر قارجىسىن بەرىپ قويا بەرەدى. ونىمەن قوسا تويدا كيىت كيگىزۋ, تويباستار تاراتۋ, دوربا اشۋ سياقتى داستۇرلەر بار. كيىت كيگىزۋدە باس قۇداعا جاعالى كيىم كيگىزەدى. ونى العان ادام كوبىنە كيمەيدى.
سول سياقتى تويباستارىڭ دا, دورباڭ دا وسىنداي كۇي كەشەدى. بۇل دا – اقشا شاشۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. وسى سياقتى ءالى دە توزىعى جەتكەن داستۇرلەردى تىزە بەرۋگە بولادى. ونى ءبارىمىز دە بىلەمىز, بىراق ونى داستۇرىمىزدەن شەتتەتۋگە ءمان بەرمەيمىز. قازىر ءدىنباسىلارى ءمايىتتى جونەلتۋدى بىرىزدىلىككە ءتۇسىرۋ جولىندا ءبىراز ىستەر اتقارىپ جاتىر. وسى سياقتى تويعا ىسىراپشىلدىقتى بولدىرماي, ونى ۇلتتىق تاربيەنى جەتىلدىرۋ, جاقسى ويىن-ساۋىق ورتالىعىنا اينالدىرساق ۇتارىمىز كوپ بولار ەدى. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە شىققان «تويشىل حالىق ويشىل بولا المايدى» دەگەن تاقىرىپتاعى ماقالاعا تولىق قوسىلا المايمىن. تويدى جاقسى, مازمۇندى, ۇتىمدى ۇيىمداستىرا ءبىلۋ دە – ويشىلدىقتىڭ بەلگىسى. وسى گازەتتىڭ سوڭعى ساندارىنىڭ بىرىندە «ءسوز سويىل» ايدارىندا «توي» دەگەن تاقىرىپتا مىناداي ءازىل-وسپاق بار: «…قالعان-قۇتقان اۋىسىپ جاتسا, «ۇيات-مۇيات» دەمەي-اق, پاكەتكە سالىپ الاتىن بولدىق…». وسى جامان ادەت ەلىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە بار. داستارقاندى تولتىرىپ قويسا, پاكەتكە سالۋ ءۇشىن ەمەس, ۇناتقانىن جەسىن دەگەن نيەت قوي.
مەنىڭشە, قۋانىشتى اتاۋ كەرەك, بىراق جۇمسالاتىن قارجىسى مەن تويدىڭ مازمۇنىنا باسا كوڭىل بولگەن ءجون بولار ەدى.
ەركىن داۋەشۇلى,
ارداگەر-ۇستاز
