سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا قازاق تاريحىنا, ۇلت ونەگەسىنە جانە ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ تاعىلىمى مەن تاعدىرىنا قاتىستى كينوفيلمدەر تۇسىرىلە باستادى. اسىرەسە, قازاق تاريحىنىڭ ارعى قاتپارىنان سىر شەرتەتىن «التىن تاق», «الماس قىلىش» سياقتى فيلمدەردىڭ جاسالۋى ۇلتتىق رۋحتى وياتىپ, ۇرپاق ساناسىن جاڭعىرتۋدىڭ جاقسى جولى بولعانى شىن.
الايدا وسى تاريحي فيلمدەردىڭ ۇلىقتاعان يدەياسى, كوتەرگەن تاقىرىبى ۇلتتىق قۇندىلىق بولعانىمەن, ءتىل جاعىنان كورەرمەنىن تۇشىنتا المايتىن تۇستارى كوپ. تۇشىنتپاق تۇگىل, تىلىمىزدە ابدەن قالىپتاسىپ, ورنىققان تۇراقتى تىركەستەردىڭ ءوزى كەيدە ورىنسىز بۇرمالانىپ كەتىپ جاتادى. سونداي كەمشىلىكتى شەشەندىگى مەن ادىلدىگى ءيسى قازاققا اڭىز بولعان «تولە بي» تەلەحيكاياسىنان دا تاپتىق.
«بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ». تۇركىستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ باستاماسىمەن, «ساق» كينوستۋدياسى جانە «وڭتۇستىك فيلم» كومپانياسى بىرلەسىپ تۇسىرگەن بۇل تەلەحيكايا ءبىرشاما ءساتتى شىققان. فيلم رەجيسسەرى باتىرحان داۋرەنبەكوۆ باس كەيىپكەر تولەنى قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بي عانا ەمەس, ەرجۇرەك باتىر رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقان. ون بولىمنەن تۇراتىن سەريالدىڭ تىم اسىرەلەپ جىبەرگەن جانە قازاقى قاعيداعا ساي كەلمەيتىن ءىشىنارا تۇستارىن بىلاي قويعاندا, جالپى بارىسى جامان ەمەس. اسىرەسە, قازاق پەن جوڭعار قولى كەزىككەن ساتتەردەگى جەكپە-جەكتەر «التىن تاق» تاعى سياقتى تار جىلعانىڭ ىشىندە ەمەس, كەڭ جازىقتا كوسىلتە كورسەتىلگەن. ءفيلمنىڭ ستسەناريىن جازعان باقىتجان قۇلجاباي مەن شويبەك ورىنباي دا تولەنىڭ شەشەندىگىن, تاۋىپ ايتار تاپقىرلىعىن كوركەمسوز, تاماشا تىركەستەرمەن بەينەلەۋگە تىرىسقان. الايدا ءتىل قولدانۋ جاعىندا كەيبىر جىبەرمەۋگە ءتيىستى قاتەلىكتەردىڭ كەتكەنى قىنجىلتادى. ماسەلەن, تولە مەن ايعانىمدى كەزىكتىرۋ ءۇشىن قىزدىڭ جەڭگەسىنە جولىققان اناپكەل «جەڭەشە, ىزەتىڭىزگە قۇرىق بويلاماس, كەش باتقانشا اۋىلعا جەتۋىم كەرەك» دەيدى. «قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايدى» دەگەندى ەستىسەك تە, ىزەتكە قۇرىق بويلامايتىنىن ەستىگەنىمىز وسى. ابدەن قالىپتاسقان تۇراقتى تىركەستى بۇلاي «بۇقاداي مۇرىندىقسىز سۇيرەلەۋ» ءسوز قادىرىن بىلەتىن قازاق ءۇشىن ابەستىك ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسىدان كەيىنگى كورىنىستە, جاس تولە مەن ايعانىمنىڭ العاش كەزىككەن جەرىندە اناپكەلدىڭ تولەمەن بىرگە جۇرمەي توبە باسىندا قالۋى, تولەنىڭ ەكى ەتەگى جەلپىلدەپ ءۇش قىزدىڭ قاسىنا جالعىز شاۋىپ بارۋى دا تىم ىڭعايسىز. وسى اراداعى ديالوگتاردىڭ دا دىمكاستىگى بار. ماسەلەن, قىزداردىڭ تولەگە «قامىستاي كوپ بولساڭ, قاراقان باسىڭ نەگە جالعىز ءجۇرسىڭ» دەگەن ءسوزى ەستىر قۇلاققا تومپاق سەزىلەدى. «قاراقان باسىڭ» دەگەن ءسوز قازىر تىلىمىزدە «سوقا باسى, جەكە باسى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەنىمەن, بۇل ارادا «سوقا باسىڭ سوپايىپ» دەسە, جاتىق بولاتىن سەكىلدى.
تولەنىڭ ايعانىممەن العاش كەزىگىپ, تانىسىپ تۇرىپ, «ۇرىن كەلگەن جىگىتتىڭ نيەتىن ۇققان بولارسىزدار» دەگەن ءسوزى قازاقى جوسىنعا مۇلدە سىيمايدى. تەك بۇل جەردە عانا ەمەس, ءفيلمنىڭ تاعى ءبىر جەرىندە تولەنىڭ دوسى اناپكەل «بويداقپىز عوي, كەيىنگى كەزدەرى قىزدارعا ۇرىن بارعاندى دا قويدىق» دەپ سوعادى. بۇل ەندى اسا ابەس ايتىلعان ءسوز. بايقايمىن, ستسەناري اۆتورلارى ۇرىن بارۋدى «قىزدارعا بارۋ, قىزدارعا قىرىنداۋ, قىزدارمەن كەزدەسۋ» دەپ قانا تۇسىنەتىن سەكىلدى. ناعىزىندا قازاق سالتىندا ۇرىن بارۋ, ۇرىن كەلۋ دەپ كۇيەۋ جىگىتتىڭ ايتتىرىلعان, اتاستىرىلعان قالىڭدىعىمەن تانىسۋ ءۇشىن قايىن جۇرتىنا ەڭ العاش بارعان جولىن ايتادى. ەندەشە, تولەنىڭ اتاستىرىلماعان ايعانىممەن تانىسقالى كەلىپ تۇرىپ, «ۇرىن كەلگەنى», اناپكەلدىڭ «قىزدارعا ۇرىن بارماعانى» قالاي؟! جولعا دا, جوسىنعا دا سىيمايدى. مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانىندا: «ابايدىڭ بۇل كەلىسى ۇرىن كەلۋ دەپ, جىرتىس سالا كەلۋ دەپ, كەيدە ەسىك كورە كەلۋ, قول ۇستاۋ دەپ تە اتالادى. وزگە كەلىستەردەي ەمەس, كۇيەۋ بۇل جولى, العاشقى كۇندەردە تالاي نارسەگە كوندىگە ءبىلۋ كەرەك. سول وزگەشەلىكتىڭ ۇلكەنى – قالىڭدىقتى كورسەتپەۋ» دەپ تەگىن جازعان جوق.
تولە مەن ايعانىم جۇبايقىزىلدا كەزىككەن كەزدە, ايعانىمنىڭ «مەن مۇندا بولماعانمىن» دەگەن ءسوزى دە تاريحي كينونىڭ قۇتىن قاشىرىپ تۇر. جالپى «مەن پالەن جەردە بولعانمىن» دەگەن ءسوز قازاقستاندا عانا قولدانىلىپ ءجۇر. مۇمكىن بۇل ورىس ءتىلىنىڭ اسەرىمەن ەنگەن ءسوز بولۋى كەرەك. باسقا ەلدەگى قازاقتار «مەن پالەن جەرگە بارعاندا, باردىم» دەپ قولدانادى. ياعني بۇل جەردە ايعانىم «مەن بۇل اراعا بۇرىن كەلمەگەن ەكەنمىن نەمەسە العاش كەلىپ تۇرمىن» دەپ ايتسا, بارلىق قازاقتىڭ جۇرەگىنە جىلى تيەر ەدى.
فيلمدە «توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشى» دەگەن ءسوزدى دە «دالانىڭ ءتورت بۇرىشى» دەپ الۋ نە تىركەستىڭ, نە سويلەمنىڭ اجارىن اشىپ تۇرعان جوق. كەرىسىنشە, قالىپتاسقان ءسوزدىڭ قۇتىن قاشىرىپ تۇر. سونىمەن قاتار قوي سوياتىن كورىنىستە مال باۋىزداعان جىگىتتىڭ پىشاقتى ارامەن كەسىپ جاتقانداي ەگەپ جاتۋى, تولە ءبيدىڭ اقبوز اتتى باۋىزداعاندا پىشاقتى وزىنە قارسى تارتۋى دا قازاقى تۇرمىستى بىلەتىن كوزگە سولەكەت كورىنەدى.
قازاقستاندا تۇسىرىلگەن تاريحي فيلمدەردىڭ بارىندە سۇلىكتەي سۇلۋ ارعىماقتارعا مىنگەن باي-باعلانداردىڭ اتقا نوقتا سالماي, جالاڭ جۇگەن سالاتىنى دا تىم دۇرىس ەمەس. «تولە بي» تەلەحيكاياسىندا دا وسى قاتەلىك قايتالانعان. نوقتانىڭ قازاق تۇرمىسىنداعى ورنى, اسىرەسە, ات ابزەلدەرىندەگى ءرولى بولەك. «اتاسى باسقانى قىز قوسادى, ءۇيىرى باسقانى نوقتا قوسادى» دەگەندەي, نوقتانى قازاق ءسان ءۇشىن عانا ەمەس, اتتى بايلاۋدا, جەتەكتەۋدە, شىلبىرىنان ۇستاپ جايىلتۋ ءۇشىن دە پايدالانادى. تىلىمىزدە «ەكى تىزگىن, ءبىر شىلبىر» دەگەن ءسوزدىڭ ايرىلمايتىنى سياقتى, تاريحي فيلمدەردە نوقتانى دا نازاردان قاعىس قالدىرماعان دۇرىس. ويتكەنى جاۋگەرشىلىك زاماندا شىلبىردىڭ اتقاراتىن ورنى دا وزگەشە. ونىڭ ۇستىنە, اتتىڭ باسىنا جالاڭ جۇگەن سالۋ جوقشىلىقتىڭ بەلگىسى سياقتى سەزىلەدى. قازاق بايگەگە قوسقان اتقا عانا جالاڭ جۇگەن سالعان. سەبەبى بايگەگە شاپقان بالانىڭ استىنا توقىم عانا سالىناتىندىقتان, شىلبىردى تىزگىنمەن قوسىپ ۇستاۋ بالاعا قولايسىزدىق تۋدىرادى. ال كۇندەلىكتى تۇرمىستا جۇگەننىڭ استىنان نوقتا سالىپ, شىلبىردى ەرگە وراپ نەمەسە الدىڭعى قانجىعاعا بايلاپ قويادى.
