تولەۋتاي سۇلەيمەنوۆ: التى ايدا تاۋەلسىزدىگىمىزدى ەلۋ مەملەكەت تانىدى
بۇگىندە قازاقستان – الەمگە تانىلعان, ءوز سارا جولى بار مەملەكەت. ەلىمىز ازاتتىقتىڭ شيرەك عاسىر تويىن ءبىر عاسىرعا جۇك بولار جەتىستىكتەرمەن قارسى الدى. وسى جولدا قانشاما ەسەلى ەڭبەك پەن ماڭداي تەر توگىلدى. دەربەستىك العان جىلداردا ەلباسىعا سەنىمدى سەرىك بولىپ, تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىن بيىكتەتكەن ازاماتتار بولدى. سولاردىڭ ءبىرى – كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى, ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان تولەۋتاي سۇلەيمەنوۆ. ءبىز ۇلى مەرەكە قارساڭىندا ارداقتى ازاماتپەن جۇزدەسىپ, سوناۋ ءبىر كوك بايراعىمىز جەلبىرەگەن العاشقى جىلدارعا كوز جىبەرىپ, اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
ازاتتىق باسىمىزعا قونعان باقىت
– اعا, ءاربىر حالىق ءۇشىن ءتاۋەلسىزدىكتەن ارتىق قۇندىلىق جوق. سوندىقتان ءسوزىمىزدى وسى ءبىر كيەلى ۇعىمنان باستاپ وي قورىتساق؟
– ارعى عاسىرلاردى ايتپاعاندا, سوڭعى جەتپىس جىل بويى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا ءومىر كەشتىك. بارلىق ەلدىك ءماسەلەلەردى ماسكەۋ شەشىپ, قاراپايىم جول سالۋ مەن تۇرعىن ءۇي كوتەرۋدىڭ ءوزىن سولار ارقىلى جۇزەگە اسىردىق. وزىمىزدە ەرىك بولمادى. قانداي ءبىر رەفورمانى ىسكە اسىرۋعا جوعارىدان رۇقسات قاجەت. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادان شىققان ونىمدەردىڭ ءبارىن سولار ۇقساتىپ, ءوز قارجىمىزعا قاجەتتى دۇنيەلەردى سول كەزدەگى وداقتىڭ استاناسىندا وتىرعانداردىڭ كابينەتىن جاعالاپ, سۇراپ الامىز. سونداي ءبىر زامان بولدى.
ال تاۋەلسىزدىكتىڭ ءجونى بولەك. ارينە, ءبىز ونى مايدانعا شىعىپ العان جوقپىز. بىراق, ول بىزگە وڭاي كەلگەن جوق. عاسىرلار بويى بابالار باسىن بايگەگە تىگىپ, ارمانداعان ازات رۋحتىڭ جەمىسى ەدى. ۇزاق جىلدار بويى الەمدەگى سۋپەردەرجاۆا سانالىپ كەلگەن وداق ءتۇبى شىرىگەن تەرەكتەي قۇلادى. ەندى بارلىعىن ءوزىمىز الدىمىزعا ماقسات قويىپ, شەشەتىن بولدىق. ازاتتىق – باسىمىزعا قونعان باقىت. ونى ۇزاق كۇتتىك. وسى جولدا حالقىمىزدىڭ اسىل ازاماتتارى قۇربان بولدى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا عۇمىر كەشكەن ۇلت زيالىلارى رەسەيدەن ءبولىنىپ, دەربەس مەملەكەت بولساق دەپ ارماندادى. كەڭەس ۇكىمەتى ەركىن ويلايتىن, ۇلتىن سۇيگەن ادامداردى قۋعىندادى, تۇرمەگە جاپتى, اقىرى اتۋ جازاسىنا كەستى. ازاتتىق العاننان كەيىن ولاردىڭ ءبارى اقتالدى. سولاردىڭ اڭساعان ارماندارى مەن جۇزەگە اسىرماق بولعان ماقساتتارىنا قولىمىز جەتتى. بۇدان ارتىق قۋانىش جوق. ەكى عاسىر تۇسىنداعى وسىنداي باقىتتى شاقتى كورگەنىمە ريزامىن. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قيىنشىلىقتار بولدى. بۇرىنعى قان تامىرلارىنداي بايلانىسىپ جاتقان وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىنداعى بايلانىس ءۇزىلدى. جاڭا شاڭىراق كوتەرگەن جاس ەلمىز. الدىمىزعا دەموكراتيالىق زايىرلى مەملەكەت بولۋدى ماقسات تۇتتىق.
– سول كەزدە الدىمىزدا قانداي جول تۇردى, ۇلگى بولاتىن ەلدەر بولدى ما؟
– كسرو-نىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە كوپ شەت مەملەكەتتەردىڭ ساياساتى مەن ءتاجىريبەلەرىمەن تانىسپىن. اسىرەسە, ەۋروپا ەلدەرى, ونىڭ ىشىندە ۆەنگريا, پولشا, بولگاريا, چەحيا, جانە رۋمىنيانى جاقسى بىلەمىن. ولاردىڭ كەڭەس وداعىنىڭ بلوگىنا كىرسە دە, باس ەركى وزدەرىندە جانە قارجىلىق قورى مەن جەكە اسكەرى بولدى. سوعان تاڭعالىپ, وسىنداي بولساق دەپ ارماندادىق. ول ۋاقىتتا ۇكىمەتتىك دەلەگاتسيامەن شەت ەلگە شىقساق, ءبىزدى كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى سانايتىن. قازاق دەگەن ءسوز جوق, قازاقستاننىڭ اتى ايتىلمايدى, سوعان ءىشىمىز كۇيەدى. جوعارىدا ايتقان مەملەكەتتەردە ادام كاپيتالى مەن ساياساتتى جۇرگىزۋ تاجىريبەلەرى بار ەدى. بىزدە ول دۇرىس قالىپتاسپاعان. سوندىقتان سول ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن باعدارلاپ كورۋ كەرەك دەگەن وي بولدى. نەگە دەسەڭىز, الدىمەن ءتىلدى تۇسىنەمىز, ەكونوميكا مەن اسكەري قۋاتى جاعىنان جاقىنداۋ. سول ءۇشىن ەكى اراداعى ارىپتەستىكتى ۇلعايتىپ, ءبىر-بىرىمىزبەن تانىسۋ كەرەك. ول كەزدە ءبىزدى ەشكىم ءجوندى بىلمەيدى. ءسويتىپ, تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا سىرتقى ساياساتتى ەۋروپادان باستادىق. قانشا دەگەنمەن ەكونوميكاسى دامىعان, وركەنيەتتى ەل سانالادى. ودان كەيىن وڭتۇستىك ازياعا نازار اۋدارىپ, ولاردا قانداي تاجىريبە بار, جەكەشەلەندىرۋدى قالاي جۇرگىزدى, ۇلتتىق ۆاليۋتالارى بار ما, دامۋ رەفورماسى قالاي جۇزەگە استى, سونىڭ ءبارىن مۇقيات زەردەلەدىك. ەگەمەندىك العاننان كەيىن ءبىزدىڭ الدىمىزدا قازاقستاندى الەمگە تانىستىرۋ ماقساتى تۇردى. وسىمەن العاشقى كۇننەن باستاپ اينالىستىق. الدىمەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مەن ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا كىرۋ قاجەت بولدى. حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارى مەن ودان بولەك ايماقتىق وداقتار بار, سولارمەن بايلانىسۋ كەرەك. اراب ەلىمەن قارىم-قاتىناس قۇرىپ, يسلام كونفەرەنتسياسىنا قاتىستىق. العاشقى التى ايدا تاۋەلسىزدىگىمىزدى ەلۋ مەملەكەت تانىدى.
– بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا قابىلدانۋ قالاي بولعانىن تاراتىپ ايتساڭىز؟
– 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. جاڭا جىلعا دەيىن ون كۇننەن ارتىق ۋاقىت بار. مەملەكەت باسشىسى «ەڭ ءبىرىنشى قانداي ماسەلە قاجەت؟» دەپ سۇرادى. مەن ول كىسىگە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا كىرۋىمىز قاجەت, سوندا باسقالار ءبىزدىڭ ەلىمىزدى تانيدى دەدىم. سودان ءبىر اپتانىڭ ىشىندە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇۇ-نىڭ سول كەزدەگى باس حاتشىسىنا حات جازدى. جەلتوقساننىڭ اياعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇۇ-عا مۇشە بولىپ قابىلدانۋى تۋرالى ەلباسىمىز قول قويعان ءوتىنىش باس حاتشىعا تابىس ەتىلدى. 1992 جىلدىڭ 23 قاڭتارىندا بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ءوز ماجىلىسىندە باس اسسامبلەياعا قازاقستاندى بەيبىتشىل مەملەكەت رەتىندە بۇۇ-نىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداۋدى ۇسىندى. 1992 جىلدىڭ 2 ناۋرىزىندا بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ 46-سەسسياسى قازاقستاندى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە ەتىپ قابىلدادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى حالىقارالىق تۇرعىدان تانىلدى. ءسويتىپ, ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ جالاۋى جەلبىرەگەن الاڭدا تۋىمىز كوتەرىلدى. وعان ءبىز قاتتى قۋانىپ, كەۋدەمىزدى ماقتانىش لەبى كەرنەدى. ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا دا كىرۋ ءۇشىن ءبىر جارىم اپتا ىشىندە قۇجاتتاردى ازىرلەپ, 1992 جىلى ونىڭ مۇشەسى اتاندىق.
العاشقى جۇمىس اق پاراقتان باستالدى
– ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا سىرتقى ىستەر مينيسترى بولدىڭىز. ەلىمىزدە ديپلوماتيا قىزمەتى تولىق قالىپتاسپاعان شاق. سونداي ۋاقىتتا تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن جۇمىستى نەدەن باستادىڭىزدار؟
– ارينە, قيىن بولدى. مينيسترلىكتىڭ العاشقى جۇمىسى اق پاراقتان باستالدى. كەڭەس داۋىرىندە وندا ون شاقتى عانا ادام جۇمىس ىستەپ, ولاردىڭ قىزمەتى كونسۋلدىق ۆيزا بەرۋمەن شەكتەلگەن. ودان باسقا سىرتقى ساياسات بولعان جوق. تاۋەلسىز ەل اتاندىق. ەندى از اداممەن جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن ەمەس. قانشاما قۇجاتتاردى دايىنداۋ قاجەت. سودان ەلباسىعا «كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە, ەلشىلىكتەردە ىستەگەن وتانداستارىمىزدى جۇمىسقا شاقىرايىن» دەپ ايتتىم. ول كىسى قولداۋ كورسەتتى. ولار باسپانا ماسەلەسى قالاي بولادى دەپ سۇرادى. ەلباسى «ماسكەۋدەگى باسپانالارىن ساتىپ, وسى جاقتان پاتەر ساتىپ السىن» دەدى. دەگەنمەن, بەس-التى مامانعا باسپانا بەرىلدى. ءسويتىپ, مينيسترلىكتىڭ جاڭا قۇرامى ديپلوماتيالىق قىزمەتتە تاجىريبەسى مول ءسالىم قۇرمانعوجين, قايىر وماروۆ, ۆياچەسلاۆ عيزاتوۆ سەكىلدى كاسىبي ماماندارمەن تولىقتى. ءبىر جىل ىشىندە مينيسترلىككە جەتى ءجۇز ادامدى جۇمىسقا الدىق. ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. ونى ءسالىم قۇرمانعوجين باسقاردى. ەلىمىزدەگى حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ماماندار مەن ءتىل بىلەتىن وقىتۋشىلاردى, سىرتقى ساياساتپەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبارىن شاقىرىپ, جەكە-جەكە اڭگىمە وتكىزىپ, قىزمەتكە قابىلدادىق. ولاردىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن پاكىستان, ينديا, قىتاي, يران جانە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ, ءۇش ايعا وقۋ جىبەردىك. قارجىنىڭ تاپشىلىعىنان مامانداردىڭ جولاقىسىن عانا تولەدىك. ولار وقىپ كەلگەننەن كەيىن سىرتقى ساياساتتىڭ قىزمەتى جاندانا باستادى. جۇمىسىمىز جەڭىلدەگەندەي بولدى. مينيسترلىك ىشىنەن دەپارتامەنتتەر قۇرىپ, نەگىزگى قۇرىلىمدى قامتاماسىز ەتتىك. ول كەزدە شەت ەلدەردە ەلشىلىك ءالى اشىلعان جوق ەدى.
– باستاپقى كەزدە قاي مەملەكەتتە ەلشىلىك اشىلدى؟
– الدىمەن امەريكا قۇراما شتاتتارىندا, سودان كەيىن تۇركيادا, ۆەنگريادا اشىلدى. رەسەيدە ءبىزدىڭ وكىلدىك بولدى, ونى ەلشىلىككە اينالدىردىق. سودان كەيىن بۇرىنعى وداقتاس ون بەس رەسپۋبليكادا ەلشىلىك اشۋدى باستادىق. وعان قارجى ءبولىنىپ, ەلشىلەردى ازىرلەدىك.
– سول كۇردەلى كەزەڭگە بۇگىنگى كوزبەن قاراپ, قانداي وي تۇيەر ەدىڭىز؟
– ول – مەنىڭ ءومىرىم. جىگەرگە تولى جاستىق شاعىم دەسەم بولادى. تابانىمىز جەرگە تيمەي كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس ىستەدىك. اقشا دەگەنگە قاراعان ەمەسپىز. ءبىر كۇندە ەلىمىزگە وزگە مەملەكەتتەردىڭ ەكى-ءۇش سىرتقى ىستەر ءمينيسترى كەلەدى, سولاردى قابىلدايمىز. ول ۋاقىتتا سامولەتتەردىڭ ءبارى تۇندە ۇشىپ كەلەدى. تاڭعا دەيىن اەروپورتتا ءجۇرىپ, سولاردى قارسى الامىز. رەزيدەنتسياعا الىپ كەلەمىز. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە نە ماقساتپەن كەلگەنىن ءبىلىپ, ەلباسىعا قانداي ماسەلەلەر ايتادى, كىممەن كەزدەسكىسى كەلەدى, سونىڭ ءبارىن جازىپ الامىن. سول قاعازدىڭ ءبارى تاڭەرتەڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ الدىندا جاتادى. ۋاقىتپەن ساناسۋ, وتباسىنى ويلاۋ دەگەن جوق. ونىڭ بارلىعى ەلىمىز تەزىرەك ەڭسەسىن تىكتەپ, دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ, حالقىمىزدىڭ جاعدايى جاقسارسىن دەگەن ادال نيەت ەدى. ەكونوميكامىز دامۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا تارتىلىپ, وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا تەزىرەك قوسىلۋدى ويلادىق. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى شاعىندا زاڭ جاعىنان دا قيىندىقتار بولدى. 1993 جىلعا دەيىن بۇرىنعى قازاق كسر- ءىنىڭ زاڭدارىنا قوسىمشا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر كىرگىزىپ وتىردىق. ول ۋاقىتتا الماتىعا دەپۋتاتتار سەسسياعا جىلىنا ەكى رەت كەلەدى. ول بىزگە قيىندىق تۋدىردى. سونىڭ ءبارى بۇگىندە تاريحقا اينالدى.
– جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە ينۆەستيتسيا تۋرالى ايتىپ قالدىڭىز. ولار بىزگە قالاي كەلدى؟
– ول كەزدە شەتەلدىڭ الپاۋىت كومپانيالارى قازاقستاندى بىلگەن جوق. جانە ءبىزدىڭ تەرريتوريادا يادرولىق قارۋ بولدى. يادرولىق دەرجاۆا سانالعان ەۋروپا مەملەكەتتەرى: «بىزگە ول قارۋدى نە ىستەيسىزدەر, ونى وزدەرىڭىزگە قالدىراسىزدار ما, الدە رەسەيگە بەرەسىزدەر مە؟» دەپ سۇرادى. وسى كەلىسسوز ۇزاققا سوزىلدى. پرەزيدەنت ولارعا: «ءبىز دەموكراتيالىق, نارىقتىق قاتىناسپەن جۇرەمىز. بىزگە يادرولىق قارۋ كەرەك ەمەس. بىراق سول قارۋدىڭ زاردابىن تارتقان حالىققا قولداۋ قاجەت» دەگەن جاۋاپ ايتتى. بۇل قازاقستاننىڭ سالماقتى ستراتەگيالىق تاڭداۋ جاساعانىن, يادرولىق قارۋدان باس تارتقان ەل مارتەبەسىنە يە بولعانىن كورسەتتى.
ارينە, سونداعى قيىنشىلىقتى سوزبەن جەتكىزۋ قيىن. ينفلياتسيا مەن جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى شارىقتاپ كەتىپ, جۇرتشىلىق شەرۋگە ءجيى شىقتى. زاۋىت پەن فابريكالاردىڭ جۇمىسى توقتاپ, وقىعان كوزى اشىق ادامداردىڭ دەنى كۇنكورىس قامىمەن ساۋداعا كەتتى. تەزىرەك ينۆەستيتسيا تارتىپ, ەكونوميكانى كوتەرۋ كەرەك بولدى. بايلىقتىڭ ءبارى جەردىڭ استىندا جاتتى. ونى پايدالانۋ ءۇشىن مول قارجى قاجەت. كورشىلەردە اقشا جوق. سوندىقتان ينۆەستيتسيانى دامىعان مەملەكەتتەردەن ىزدەۋ كەرەك. اقش, ەۋروپا مەملەكەتتەرى مەن مالايزيا, سينگاپۋر, قىتاي جانە اراب ەلدەرىن قالدىرماي ارالاپ, ەلگە ينۆەستيتسيا تارتۋعا تىرىستىق. ەلباسىنىڭ الەم الدىنداعى بەدەلى مەن ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا شەتەلدىك ينۆەستورلار كەلدى.
كۇردەلى كەزەڭدە شۇعىل شەشىم قاجەت
– سول توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەلىمىزدىڭ باس ورداسىن ورتالىققا كوشىرۋ تۋرالى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. ءسىزدىڭ سودان حابارىڭىز بولدى ما؟
– حابارىم عانا بولعان جوق, ورتاسىندا ءجۇردىم دەسەم بولادى.1993 جىلى ەلباسىمەن وسى اقمولاعا ۇشىپ كەلدىك. ول كەزدە مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترىمىن. ءبىزدى اقمولا اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى ا.براۋن كۇتىپ الدى. سودان ۆەرتولەتپەن ەرەيمەنتاۋعا ۇشتىق. سوعان بارعان كەزدە پرەزيدەنت ماعان «وڭاشا ءجۇرىپ قايتايىق» دەپ ەكى تاستىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردىق. ول كىسى: «كوردىڭىز بە, مىنا جەر قانداي جاقسى, اۋاسى تازا, كەڭ دالا. الماتىدا اۋا جوق, ۇيلەر تاۋعا شىعىپ بارادى, ءارى جەر سىلكىنىسىنەن دە قاۋىپ بار, ەلوردانى وسى جاققا كوشىرسەك قالاي بولادى؟» دەگەن وي تاستادى. بۇل ۇسىنىستى مەن دە قولداپ, ونى ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەدىم. مەملەكەت باسشىسى «الدىمەن زيالى قاۋىمنىڭ پىكىرىن بىلەيىك, بىزبەن بىرگە جازۋشى ورالحان بوكەي ءجۇر. سوعان وسى ماسەلەنىڭ شەت جاعاسىن ايتىپ ءتۇسىندىر» دەپ تاپسىرما بەردى. مەن سول كەزدەگى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى, ومىردەن ەرتە وزعان دارىندى قالامگەر ورالحان بوكەيگە ەلباسى ايتقان پىكىردى جەتكىزىپ, استانانى اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى زيالى قاۋىم مەن ەل اراسىنا وي تاستاپ, ولاردىڭ كوزقاراسىن ساراپتايىق دەگەن ءسوزدى ايتتىم. 1994 جىلى اقمولاعا ون بەس شاقتى مينيسترلەردىڭ قۇرامى جيناقتالعان دەلەگاتسيامەن كەلىپ, وسى جەردىڭ تابيعاتى مەن سۋىن زەرتتەپ, بولاشاقتا ەلوردا بولعان ۋاقىتتا ماڭىزدى عيماراتتار قاي جەردە بوي كوتەرەدى, سونىڭ ءبارىن انىقتاپ, ەلباسىعا دايىنداپ كورسەتتىك. ارينە, العاشىندا استانانى اۋىستىرۋعا قارسىلىقتار بولدى. بىراق ەلوردانى ارقا توسىنە كوشىرۋ دۇرىس بولعاندىعىن ۋاقىت كورسەتىپ وتىر. سونداي كۇردەلى كەزەڭدەردە تاۋەكەلگە بارا بىلەتىن شۇعىل شەشىمدەر قاجەت بولدى. ويتكەنى ادامداردىڭ ءبارى اقشا, جۇمىس دەپ كۇنكورىستىك جولعا ءتۇستى. حالىقتىڭ ويىن بۇرۋ كەرەك. استانانىڭ اۋىسقانى حالقىمىزدىڭ ساناسىن وزگەرتىپ, وتانسۇيگىشتىك رۋحتى وياتتى. «ەلوردا سالىپ جاتىرمىز» دەپ جاستار بىلەكتەرىن ءتۇرىپ, ەڭبەك ەتتى. ادامعا جاڭا وي كەلىپ, جاڭاشا ماقساتتار قالىپتاستى. ەلدىڭ نازارى ەلورداعا بۇرىلىپ, وتكەن كەمشىلىكتىڭ ءبارى ۇمىتىلا باستادى.
– قاتپارى مول ديپلوماتيالىق جولعا قالاي كەلدىڭىز؟
– الاش ارداقتىلارىنىڭ تابانى تيگەن سەمەي قالاسىندا تۋعانىمەن, سان تاراۋ شويىن جولى تۇيىسكەن اياگوزدە ەرجەتتىم. «ديپلومات بولىپ تۋمايدى, قالىپتاسادى» دەيدى ورىستار. سول سەكىلدى ادام ومىرىندە كەزدەسەتىن توسىن سىيلار كوپ. سول كەزدەگى كومسومولدىڭ تاپسىرماسىمەن تەمىرتاۋعا كەلىپ, مەتاللۋرگيا كومبيناتىندا جۇمىسشى, تسەح شەبەرى بولدىم. ول جەردە ۇلكەن زاۋىت سالىندى. وعان جەرگىلىكتى ۇلت اراسىنان كادرلار كەرەك دەگەن تاپسىرما بولعان. سوعان ىلىگىپ, ماگنيتوگورسكىگە بارىپ, ءبىلىم الدىم. ودان سوڭ قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن ءتامامدادىم. ديپلومات بولام دەپ ويلاعان ەمەسپىن. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا ماسكەۋدە قازاقستاننان شىققان ەلشىلەر از بولدى. سوندىقتان قازاقتىڭ ديپلومات جاس ماماندارىن دايىنداۋ ماقساتىندا مەنىڭ كانديداتۋرام جوعارىعا بارىپتى. ءسويتىپ, كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ديپلوماتيالىق اكادەمياسىندا وقىدىم. وداق كەزىندە اۋعانستاندا, يراندا جۇمىس ىستەدىم. 1994 جىلدان باستاپ ەلشىلىك قىزمەتىمدى قايتا جالعادىم. قازاقستاننىڭ اقش-تاعى, ۆەنگرياداعى, بەلگياداعى, پولشاداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى, 2003 جىلى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اتلانتيكا شارتى ۇيىمىنداعى وكىلدىگىندە اتقارۋشى باسشى قىزمەتىندە بولدىم.
– 2005 جىلدارى قر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى ديپلوماتيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولدىڭىز. مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ الدىندا قانداي مىندەت تۇرۋ قاجەت دەپ ويلايسىز؟
– ەلىمىزدە مەملەكەتتىك قىزمەت زاڭ قابىلداندى. بۇگىنگى وسى باعىتتاعى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەردى «نازارباەۆ مودەلى» دەپ ايتۋعا بولادى. العاشقى تاڭدا مەملەكەتتىك قىزمەتتى جەتىلدىرۋدىڭ جولىن سينگاپۋر, مالايزيا, وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىنە سۇيەندىك. قازىرگى تاڭدا «سينگاپۋرلىق مودەل» الەمگە تانىلعان. مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋى جولىندا مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ ءرولى زور. سينگاپۋر مەن مالايزيادا مەملەكەتتىك اپپارات مىقتى بولدى. سينگاپۋردىڭ: «الدىمەن وزدەرىڭىز ءۇشىن جۇمىس ىستە, قالعان قارجىنى ۇكىمەت ءوزى الادى» دەگەن قاعيداسى بار. سوندىقتان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ۋاقىت تالابىنا ساي باسەكەگە قابىلەتتى بولعان ءجون. جەمقورلىقتان ادا بولىپ, ءتارتىپ قاتاڭ ساقتالۋ قاجەت. بارلىق جاعىنان حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي جۇمىس ىستەۋ كەرەك. الدىمەن ەلدىڭ, حالىقتىڭ قامىن ويلاعان ءجون. بۇگىندە كوپ جاستار «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا شەتەلدە وقىپ جاتىر. سولار ءوز بىلىمدەرىن مەن تاجىريبەلەرىن ەلگە اكەلىپ, وسى سالانىڭ باعىن ودان ءارى جاندىرادى دەپ ويلايمىن.
– ەگەمەن ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىن قالاي ەلەستەتەسىز؟
– بۇگىنگى جاستاردىڭ بويىنان تۋعان ەلى مەن جەرىن شىن سۇيە بىلەتىن, پاتريوتتىق قاسيەتتەردى كورىپ, ءسۇيسىنىپ وتىرامىن. الدىمەن تاۋەلسىزدىك دەگەن كيەلى ۇعىمنىڭ قۇنىن تۇسىرمەي, ماڭگىلىك ەل بولۋدىڭ مۇراتىن تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. وسى جيىرما بەس جىل ىشىندە كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلدى. بولاشاعىمىزدىڭ باعدارى ايقىن, تاجىريبەمىز بار, مىقتى ماماندار شوعىرى قالىپتاستى. ەندى ەل پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىن ودان ءارى دامىتىپ, سونى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. جيىرما بەس جىل ىشىندە مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى قالانىپ, اعا بۋىن سونى بەكىتتى. ەندى سونى جاس بۋىن جالعاستىرىپ, ودان ءارى بيىكتەتسە دەيمىن.
سوندا العا قويعان ماقساتتارىمىزعا جەتەمىز دەپ ويلايمىن. قازىرگى ادام بۇرىنعى ەمەس, كوزى اشىق, الەمدەگى بارلىق اقپاراتتان حاباردار بولىپ وتىرادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىر تويى قۇتتى بولىپ, حالقىمىز امان, ەلىمىز تىنىش, بىرلىگىمىز ارتا بەرسىن دەمەكپىن!
– اعا, شىنايى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان:
ازامات ەسەنجول
