ەلوردانىڭ وتباسىلىق ينستيتۋتى قۇرامىن ءسوز ەتكەندە باسىم كوپشىلىگى كوپبالالى بولىپ كەلەدى. وتاعاسى قۇرىلىستاردىڭ بىرىندە جۇمىس ىستەسە, بالالاردىڭ اناسى ءبىلىم بەرۋ نەمەسە دەنساۋلىق ساقتاۋ, تاعى باسقا مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە ەڭبەك ەتەدى دەپ ايتۋعا بولادى. وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋدە ەلوردالىق اكىمدىك تاراپىنان ءتۇرلى مادەني, الەۋمەتتىك شارالار وتكىزىلىپ, ونىڭ ورتاسىندا ءجۇرمىز دە. دەگەنمەن مەملەكەتىمىزدىڭ تىرەگى – وتباسى ماسەلەسىنە كەلگەندە شەشۋى كۇردەلى ءتۇيىندى ماسەلەلەر جەتكىلىكتى.
سونىڭ ءبىرى – سوڭعى وقيعالاردىڭ لەگىندە ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن جانە بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى ماسەلەلەر العا شىقتى. ول ءۇشىن ارنايى زاڭ قابىلداندى. ءبىر جاقسىسى, وتباسىلارعا كومەك كورسەتۋ ينفراقۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان وزگەرىستەردى, سونداي-اق تۇرمىس سالاسىنداعى قىلمىستار جانە بالالارعا قارسى جاسالعان زورلىق-زومبىلىقتىڭ بارلىق تۇرلەرى ءۇشىن جازانى كۇشەيتۋدى اتاپ وتۋگە بولادى دەپ بيىك مىنبەرلەردەن ەستىلىپ جاتىر.
ەندىگى جەردە كۇيەۋى ايەلىن ۇرىپ-سوققانى, دەنساۋلىققا جەڭىل, اۋىرلىعى ورتاشا جانە اۋىر زيان كەلتىرگەنى, ازاپتاپ-قيناعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزىلدى جانە كۇشەيتىلدى. بۇدان بولەك, تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرىن انىقتاۋعا جانە الدىن الۋعا باعىتتالعان بىرقاتار شارا كوزدەلگەن ەكەن.
مۇنىڭ ءبارى وتە دۇرىس, بۇرىندارى تۇرمىستىق, وتباسىلىق, ءوزارا ادامداردىڭ ىشكى شارۋاسىنداي كورىنىپ, قوعامدا ايتىلا بەرمەيتىن بىتەۋلى جارانىڭ اۋزى اشىلعانداي بولدى. بىراق مۇنىمەن ماسەلە شەشىلىپ كەتسە جاقسى. مۇنىمەن تولىققاندى, ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن وتباسىلىق ينستيتۋتتىڭ شاڭىراعىن بيىكتەتە الا ما؟ ايەل, بالا-شاعانى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاعانمەن, ۇلتتىق مەنتاليتەمىزدە بەدەل بولىپ سانالاتىن ەر-ازاماتتى جىعىپ بەرىپ تۇرعان جوقپىز با؟ بالكىم, بۇل ماسەلەگە باسقا جاقتان كەلۋ كەرەك شىعار؟
لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى الەۋمەتتىك عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ PhD دوكتورى سىمبات شاكيروۆ:
– مەن بۇرىندارى دا ايتىپ ءجۇرمىن, قوعامدا تەرىس ۇدەرىس باستالىپ كەتكەن سياقتى. ايەل مەن ەركەكتىڭ قوعامداعى ورنىن انىقتاي الماي ءجۇرمىز. ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى, ءبىر-بىرىنە يلىكپەيتىن, ءبىر-بىرىنە باعىنبايتىن, كەرەك دەسەڭىز, مويىنسۇنبايتىن ەكى تۇلعاعا اينالدىرىپ الدىق. بۇل قاۋىپتى. ايەل مەن ەر ازاماتتىڭ ونىڭ وتباسىنداعى, جالپى تابيعي جاراتىلىسىن ەسكەرمەۋدىڭ سوڭى جاقسىلىققا جەتكىزبەيدى. ەكى جارتى قوسىلىپ, ءبىر ءبۇتىن بولۋدىڭ قامىن ويلاماعان جەردە ارقايسىسى ءوز ورنىن, مىندەتىن, جاۋاپكەرشىلىگىن تۇسىنبەگەندە تولىق وتباسى يدەياسىنا ورالۋدىڭ مۇمكىندىگى از.
«تولىق وتباسى» قاعيداسىن قايتا قاراۋ كەرەك. تولىق وتباسى – تولىق مەملەكەت, تولىق ادام. بۇل جەردە تولىق وتباسى قاعيداسىن كونفليكتولوگيا اياسىندا دا قاراپ, مەملەكەت تاراپىنان تولىق وتباسىن قولداۋ بولىپ, ونى مەملەكەتىمىزدىڭ مىقتى نەگىزىن قۇرايتىن ينستيتۋت رەتىندە كوتەرمەلەۋى ءتيىس. ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەپ تۇجىرىمداماسىن جاساۋ كەرەك. نەكە, وتباسى زاڭدارىن ەۋروپالىق ۇستانىمعا ەمەس, ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا بەيىمدەپ جازۋ كەرەك. دەمەك ولارعا جەڭىلدىكتەر بەرىپ, وتباسىن ساقتاي العاندارعا قوسىمشا مۇمكىندىكتەر اشىپ جاعدايىن جاقسارتۋعا جاعداي جاسالۋى كەرەك.
راسىندا دا عالىمنىڭ ايتۋىنشا, قوعام بىرجاقتى ۇستانىمعا بايلانىپ, تاياقتىڭ ەكى ۇشى بارىن ەلەمەي جاتقان سياقتى. تولىق وتباسىن قورعاۋ جاعىندا ەمەس, اجىراسقانداردىڭ تاڭداۋىن ءجون كورىپ, وتباسى قيىندىقتارىنا شىداماي, باستارىن قۇراي الماعانداردى قولدايتىنداي كورىنەدى. ارينە, بولعان ءىستىڭ قىلمىستىق استارى بولسا, جاۋاپقا تارتىلۋى كەرەك. دەگەنمەن, وسى جاعدايدا جەتكىزگەن جايتتىڭ العى شارتتارىن, سالدار-سەبەپتەرىن زەرتتەگەن ادام بار ما؟ جاستارعا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىپ, بەرىك وتباسىلىق قارىم-قاتىناستاردى قالىپتاستىرۋدى قايدان ۇيرەنبەك؟ ودان قالدى, وتاۋ قۇراتىنداردىڭ دەنساۋلىعى ءبىرىنشى كەزەكتە. ستاتيستيكا بويىنشا كوپتەگەن وتباسىلاردىڭ شاڭىراعىنىڭ شايقالۋىنا بالاسىزدىقتىڭ اسەرى مول. بەلسىزدىك تە جاستار اراسىندا بەلەڭ الۋدا. جاڭا ۇيلەنگەندەردىڭ باسپانانىڭ بولماۋى پسيحيكالىق جاعىنان قىسسا, جەتىسپەۋشىلىك پەن جۇمىسسىزدىقتى قوسىڭىز.
ءدام-تۇزى جاراسپاي, ارادا بالا بولىپ, ەكى ايىرىلعانداردىڭ جاعدايىن كىمدەر ەسكەرىپ ءجۇر؟ وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىنداعى ەكى مىڭنان استام نەكەسى بۇزىلىپ, اجىراسقانداردىڭ اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزىلىپتى. ءبىرىنشى نەكەدەن بالاسى بار ەرلەردىڭ تەڭ جارتىسى بالا تاربيەسىنە ارالاسا المايدى. ءاربىر بەسىنشى اكە, ياعني ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 21 پايىزى اناسىمەن بىرگە تۇراتىن ءوز بالالارىمەن سيرەك كەزدەسەدى, ءاربىر ءتورتىنشى اكە بالاسىمەن مۇلدەم كەزدەسپەيدى, ونىڭ تاربيەسىنە دە ارالاسپايدى. ايتپاسا دا تۇسىنىكتى, ءبىر كەزدەرى ءسۇيىپ-كۇيىپ قوسىلعانداردىڭ بىتىسپەس جاۋعا اينالىپ, بالاسىن ءبىر يىسكەۋگە دە ءزارۋ ەتىپ كەك قايتارعاننىڭ امالى.
ارينە, كوشەلەرىمىزگە «اكە, اليمەنت تولەدىڭ بە؟» دەپ كوزى جاساۋراعان ءسابيدىڭ سۋرەتىن ءىلىپ قويۋ جەڭىل شارۋا. ال ناقتىسىنا كەلسەك, اكەنىڭ بالاسىنان بەزۋىنە زاڭىمىز بەن ايەلدەردىڭ قولايىنا جىعىلعان قوعامدىق ستەرەوتيپ اسەر ەتىپ جاتقان جوق پا؟ ورتادا بالا بولعان سوڭ, ەرلى-زايىپتى بولىپ بىرگە تۇرماسا دا قالىپتى ادامي قارىم-قاتىناستى ساقتاۋ قاجەتتىگىن, ونىڭ امالى مەن جولىن زاڭمەن رەتتەمەي, وزدەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە سالىپ قويۋدىڭ اقىرى وسىعان جەتكىزگەن جوق پا دەپ تە ويلايسىڭ.
وسىنداي الەۋمەتتىك ماسەلەنىڭ جالعىز شەشىمى «تولىق وتباسى» دەگەن عالىمنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. سەكسەنىنشى جىلدارعا دەيىن جاستار اراسىندا اجىراسۋ سيرەك بولاتىن. كۇيەۋدەن قايتىپ كەلگەندەر سۇيەككە تۇسكەن تاڭباداي, ءوز اۋلەتى-اق تۇقىرتاتىن. قوعامدا ەشقانداي سىيى مەن ورنى جوق ەدى. سول سەبەپتى كوپ نارسەگە كەشىرىممەن قاراپ, اجىراسپايتىن. قازىرگىلەردىڭ تاڭداۋىن قولپاشتايتىن زاڭىمىز بار, قوعام باسىنان سيپاپ مۇسىركەپ وتىر. ەكەۋىنە بىردەي تۇسەتىن جاۋاپكەرشىلىكتى جالعىز اكەسىنە اۋدارىپ قويىپ, اليمەنت تولەتىپ وتىرعانى دا ايەلدىڭ ءسوزىن سويلەگەندىكتەن. شەتەلدەردە باسقاشا, اجىراسقان كۇندە دە ادامي قارىم-قاتىناسىنان قالماي, بالا تاربيەسىنە ارالاسىپ, بالا وسكەنشە ءبىر-ءبىرىن قولداپ وتىرادى ەكەن. بۇل, ەڭ الدىمەن, بالاعا كەرەك. تولىققاندى وتباسىندا وسپەسە دە اكەنىڭ قامقورىنىڭ, پاناسىنىڭ اياسىندا وسەدى. ءبىزدىڭ زاڭ بالانىڭ جايىن ەمەس, بالانىڭ قالتاسىنا تۇسەتىن ازىن-اۋىق اقشامەن شەكتەلىپ وتىر. بۇل دا – الداعى ۋاقىتتا قارالۋعا ءتيىستى ماسەلە.
ايتاتىنى جوق, اجىراسۋدى توقتاتۋ قيىن نارسە. ادام تاعدىرى دەگەن جەردە زاڭنىڭ دا, زاكوننىڭ دا كۇشى جۇرمەيدى. ەگەر تولىق وتباسىن ساقتاي المايتىنداي جاعدايدا ءبىر-بىرىمەن ۇستاسقان جاۋعا ەمەس, ءبىرىن-ءبىرى تىڭداي الاتىن, سابىرلى قاتىناستى ۇستاپ تۇرۋدىڭ مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان ءجون.
اسىلىندا «تولىق وتباسى» يدەياسى كوڭىلگە قونادى. ونى قولداپ, جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەندەرگە ءۇي الۋعا جەڭىلدىكتەر بولىپ, مەديتسينالىق قىزمەتتەر تەگىن كورسەتىلىپ, وتباسىمەن شىققاندا دەمالىس ورتالىقتارى قوشەمەتپەن قارسى الىپ, ءبىر وتباسىنىڭ ءۇش تولقىنىنا (اتاسى, بالاسى نەمەرەسى) تەگىن قىزمەت كورسەتىپ, تاعى سول سياقتى يگىلىكتەرگە قولىن جەتكىزىپ, قولپاشتاپ جاتسا, وندا ولاردىڭ قوعامداعى بەدەلى دە وسەدى. جاستار دا ۇياسىن بۇزباس بۇرىن, قوعامداعى قۇرمەتىن جوعالتاتىنىن ويلاپ, اقىلدىڭ بەزبەنىنە سالار ەدى.
