وتكەندە عانا جەتىسۋ, ۇلىتاۋ جانە اباي وبلىستارى قۇرىلىپ, اكىمشىلىك ورتالىقتارى بەلگىلەندى. ەلىمىزدەگى اۋقىمدى رەفورمالاردىڭ جەمىسى رەتىندە ومىرگە كەلگەن جاڭا وبلىستار الەمدىك باق-تىڭ نازارىن اۋدارماي قالعان جوق, سول قاتاردا قىتايلىق مەديالار دا تيىسىنشە حابار تاراتتى.
وكىنىشكە قاراي, قىتاي ءتىلدى اقپارات كوزدەرىندە جەتىسۋ اتاۋى كەيدە Jietesu تۇرىندە, كەيدە ورىس ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى بويىنشا Retesu, ال ۇلىتاۋ كوبىنەسە Wuleitao (دۇرىسى Wulutao بولۋعا ءتيىس دەپ بىلەمىز) تۇرىندە جازىلعانىن بايقادىق. بۇل عانا ەمەس-اۋ, كەيدە ورىس ءتىلىنىڭ مىسى باسىپ, اقتوبەنىڭ Akejiubinsike, سەمەيدىڭ Saimibalajinsike تۇرىندە تاڭبالانعانىن دا كوزىمىز شالادى. قىتاي ءتىلدى باسىلىمدار مەن تۋريستىك جارنامالاردا, باسقا وڭىرلەردى ايتپاعاندا, ەلوردا كوشەلەرى مەن ەلدى مەكەندەرىنىڭ اتى دا دۇرىس ترانسكريپتسيالانباي جاتادى. مۇنداي جاعدايعا, ارينە, ءبىرىنشى كەزەكتە ورىس ءتىلىنىڭ ەلىمىزدىڭ اقپارات كەڭىستىگىندەگى باسىم سالماعى سەبەپ بولعانى ايدان انىق. ەل تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولسا دا, مەملەكەتتىك ءتىلىمىز ءالى ءوز تۇعىرىنا قونىپ ۇلگەرگەن جوق, اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ورىس ءتىلدى اۋديتوريانىڭ دەسى باسىم, ءۇنى ۇستەم. سوندىقتان الىس-جۋىق كورشىلەرىمىز ءبىزدى ورىس ءتىلى ارقىلى تانىپ, ءبىلىپ جاتسا تاڭعالماۋ كەرەك. ۇيات بولسا دا, قالىپتاسقان جاعداي وسى. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى قىتاي بيلىگى ورتاازيالىق تىلدەر, سونىڭ ىشىندە اسىرەسە قازاق, وزبەك تىلدەرى بويىنشا كادر دايارلاۋعا باسىمدىق بەرە باستاعانمەن, مامان تاپشىلىعى ءالى وزەكتى. قىتايدىڭ جۋرناليستيكا سالاسىندا قازاق تىلىنە جۇيرىك ماماندار ساۋساقپەن سانارلىق. سول ءۇشىن ونوماستيكالىق اتاۋلار بويىنشا اراعا اعىلشىن, ورىس تىلدەرىنىڭ «جەڭگەتايلىققا جۇرەتىنىن» تۇسىنۋگە بولادى.
ارينە, تاريحي قالىپتاسقان احۋالعا ءبىر-اق كۇندە تۇبەگەيلى وزگەرىس ەنگىزۋ مۇمكىن ەمەس, دەگەنمەن قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرىپ, ءىس قاعاز, بيزنەس, ديپلوماتيا تىلىنە اينالۋى, مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە لايىق بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋى ۋاقىت ەنشىسىندەگى جانە بولماي قويمايتىن ءۇردىس دەپ ۇمىتتەنەمىز. ۇمىتسىزدىك – شايتان ءىسى…
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇمكىندىگىن جانە قىتاي ءتىلىنىڭ الەمدىك ءتىل ساناتىنداعى مارتەبەسى مەن الەۋەتىن, وتە-موتە ستراتەگيالىق سەرىكتەستەردىڭ ساياسي جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق سالاداعى بايلانىسىنىڭ ۇنەمى نىعايۋ ۇستىندە ەكەنىن, گەوساياسي احۋالدىڭ تەرەڭ وزگەرىستەرگە ۇشىراپ جاتقانىن ەسكەرگەندە, قازاق جانە قىتاي تىلدەرىنىڭ تىكەلەي قارىم-قاتىناس قۇرالىنا اينالاتىن شاعى الىس ەمەس دەپ بولجاۋعا نەگىز بار. ارينە, ول ءۇشىن بىرنەشە العىشارتتار كەرەك, سونىڭ ءبىرى قازاق جانە قىتاي تىلدەرىنىڭ ءوزارا ترانسكريپتسيالىق جۇيەسىن ازىرلەۋ كوكەيكەستى شارۋا دەپ بىلەمىز.
شىنتۋايتىنا كەلگەندە, ەكى ءتىلدىڭ اراسىندا ءبىرىزدى جانە رەسمي ترانسكريپتسيالىق جۇيەنىڭ جوعىنان باسپاسوزدە الا-قۇلا قولدانىلىپ جۇرگەن ونوماستيكالىق اتاۋلار از ەمەس. مىسالى, بىزدەگى اقپارات قۇرالدارىندا قىتاي استاناسىنىڭ پەكين جانە بەيجىڭ دەگەن ەكى نۇسقاسى قاتار قولدانىلىپ كەلەدى, ءۇرىمجى جانە ءۇرىمشى, نانكين جانە نانتسزين, گونكونگ جانە سيانگان تۇلعالارىنىڭ دا قوساعى جازىلماي ءجۇر. ەڭ كۇلكىلىسى, قىتاي يەروگليفتەرىمەن تاڭبالانعان ارعى بەتتەگى قازاقى تاريحي-گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ بىزگە ادام تانىماستاي بولىپ قۇبىلىپ جەتەتىنى تاعى بار: حورگوس (قورعاس), الاشانكوۋ (الاتاۋ ساعاسى), تۋرحۋن (تۇرعىن), كالاتۋنكە (قاراتۇڭكە). قىتايلىق تانىمال تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى دە ءارتۇرلى جازىلىپ ءجۇر, مىسالى: ماو تسزەدۋن – ماۋ زىدوڭ; حۋ تسزينتاو – حۋ جينتاۋ, ت. ب. ايتپاقشى, قر پرەزيدەنتىنىڭ ەسىمى دە قىتايلىق باق-تاردا كەمىندە ەكى نۇسقامەن جازىلىپ ءجۇر: Kaximu-Ruomaerte جانە Hasimu-Zhuomaerte.
مۇنداي مىسالداردى مۇرنىنان تىزە بەرۋگە بولار ەدى, بىراق ءسوزدى سوزباي توق ەتەرىن ايتساق, ادەبي ءتىل نورماسىن بۇزاتىن وسىنداي الا-قۇلالىقتىڭ ەڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى قازاق جانە قىتاي تىلدەرى اراسىندا ونوماستيكالىق اتاۋلار بويىنشا ترانسكريپتسيا جاساعاندا, ەكى ءتىلدىڭ فونەتيكالىق ەرەكشەلىگى مەن زاڭدىلىقتارىن قايىرىپ قويىپ (مىسالى, قىتاي تىلىندە دە بىزدەگىدەي ڭ دىبىسى بار, سوعان قاراماستان ءبىز قىتاي تىلىندەگى ڭ-دى – ن, ال ن-دى – ن تاڭباسىمەن بەلگىلەپ ءجۇرمىز), ءالى كۇنگە نەگىزىن نيكيتا ياكوۆلەۆيچ بيچۋرين قالاپ كەتكەن پاللادي ترانسكريپتسيا جۇيەسىن مالداناتىندىعىمىزدان, بۇل, جاسىراتىنى جوق, مەملەكەتتىك ءتىلدى ورىس ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە قالدىراتىن وعاش تىرلىك. وسىنى ەسكەرەتىن ءسات جەتتى.
ءبىز قازاق جانە قىتاي تىلدەرى ءۇشىن ءوزارا ترانسكريپتسيانىڭ جاڭا جۇيەسى جاسالۋى جانە وسى ماقساتتا ەكى ەلدىڭ ءتيىستى مەكەمەلەرى ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق ورناتۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. ارينە, قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇرعاندىقتان, قازاق جانە قىتاي تىلدەرىنىڭ ءوزارا ترانسكريپتسيا جۇيەسىن جاساۋعا كۇن ىلگەرى قامدانىپ, ەرتەرەك دايىندالا بەرگەنىمىز وزىمىزگە جەڭىلىرەك بولماق, ويتكەنى جازۋ الماسقانمەن, ترانسكريپتسيا جۇيەسى جاسالماسا, قازىرگىدەي كەمشىلىكتەر ءبارىبىر جالعاسىپ, سان سوعىپ قالاتىنىمىز انىق.
ەرلان مازان
