تۇڭعىش

XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ساياسي-الەۋمەتتىك وقيعالار مەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ارنايى زەرتتەلۋى – كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىنداعى ۇلكەن پارىز. وسىناۋ دۇربەلەڭ تۇستاعى قازاقتىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ءنازيپا قۇلجانوۆانىڭ قايراتكەرلىك, شىعارماشىلىق, مادەني-اعارتۋشىلىق مۇراسىن عىلىمي تۇرعىدان باعالاۋ ءوزىنىڭ كەزەگىن كۇتۋدە. ەڭ باستىسى, الاساپىران ۋاقىتتىڭ پاراساتتى پەرزەنتى, بۇدان 130 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن ءنازيپا كۇلجانوۆانىڭ قايىسپاس قايراتكەرلىك تۇلعاسىن زەرتتەۋ مۇمكىن بولدى.

قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ءىز قالدىرعان تۇلعا, اعارتۋشى, ۇستاز, الەۋمەت قايراتكەرى, جۋرناليست, جازۋشى, اۋدارماشى
ءنازيپا قۇلجانوۆا 1887 جىلى 27 شىلدەدە قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ جانكەلدين اۋدانىندا (بۇرىنعى تورعاي وبلىسى) دۇنيەگە كەلگەن. اۋە­لى تورعاي قالاسىنداعى پريحودسكايا مەكتەبىندە وقىعان ول 1902 جىلى قوستانايداعى پروگيمنازيانى تامامداعان. 1903-1904 جىلدارى تورعايداعى ايەلدەر ۋچيليششەسىندە ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان. ەرلى-زايىپتى ءنازيپا مەن نۇرعالي قۇلجانوۆتار سەمەي قالاسىنا 1905 جىلى قونىس اۋدارىپ, ۇستازدىق قىزمەتتەرىن باستاعان.
ءنازيپا سەگىزبايقىزى كۇندەلىكتى مۇعالىمدىك قىزمەتپەن شەكتەلىپ قالماي, قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناقتاۋ, مۋزىكالىق فولكلورىنا كوڭىل ءبولۋ, قالا ومىرىندەگى ماڭىز­دى مادەني-اعارتۋشىلىق شارالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا ۇيىتقى بولۋى جاعىنا دا باسا نازار اۋداردى. ءنازيپا مەن نۇرعالي قۇلجانوۆتار ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنە قىزمەتكەر-مۇشە بولىپ 1913 جىلدىڭ 25 قىركۇيەگىندە جالپى جينالىستىڭ شەشىمىمەن سايلانعان. اسىرەسە, يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ باتىس ءسىبىر ءبولىمى سەمەي بولىمشەسىنىڭ ەسەبىنە قاراعاندا 1914 جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىندا بارلىعى – 137 مۇشە, ونىڭ 4-ەۋى – قۇرمەتتى مۇشە, 113-ءى
– تولىق مۇشە, 20-سى قىزمەتكەر-مۇشە بولعان. سونىڭ ىشىندە كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرىنەن بىردە-ءبىر ايەل بولماعان. ال سول تىزىمدە ويىپ تۇرىپ ورىن العان نازىك جاندىلاردىڭ ىشىندەگى جالعىزى تەك قازاق قىزى ءنازيپا سەگىزبايقىزى ەدى. سەمەي زيالىلارىنىڭ اۋزىنا ىلىگىپ, قايراتكەرلىك بيىككە كوتەرىلە باستاعان اياۋلى جاننىڭ الەۋمەتتەن العان العاشقى باعاسى وسى-تۇعىن.
1914 جىلى اقپان ايىندا حاكىم ابايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە ون جىل تولۋىنا بايلانىستى ءنازيپا سەگىزبايقىزى تۇڭعىش رەت ەتنوگرافيالىق كەش ۇيىمداستىردى. سول كەزدە ابايدى تانىپ, قازاق جۇرتىنىڭ ىشىندە قارشاداي عانا قازاق قىزىنىڭ تۇڭعىش كەش ۇيىمداستىرۋى ەرلىككە پارا-پار ەدى. الاشقا اتى ءمالىم اتاقتى اقىن ءھام فيلوسوف اباي قۇنانباەۆقا ارنالعان تۇڭعىش كەش ءۇش بولىمنەن تۇردى. ءبىرىنشى بولىمدەگى «اباي جانە ونىڭ پوەزياسى» تاقىرىبىندا ءنازيپا قۇلجانوۆا ورىس تىلىندە بايانداما جاسادى. زالدا وتىرعان ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرى تاڭداي قاعىپ, قايران قالىستى. كوزدەرىنە جاس الىپ, قازاقتىڭ قاراپايىم قىزى ءنازيپانىڭ تالانتىنا قاتتى قول سوعىپ, ورىندارىنان تۇرىپ قوشەمەت كورسەتكەن.
1920 جىلى ءنازيپا قۇلجانوۆا جۇبايى نۇرعاليدىڭ قازاسىنا بايلانىستى سەمەيدەن اقمولاعا اۋىسۋىنا تۋرا كەلدى. 1920-1921 جىلدارى اقمولا ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان ول 1922 جىلى قازاق اكسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى جانە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى ساكەن سەيفۋلليننىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن وسى گازەتتىڭ رەداك­تسيا­سىنا قىزمەتكە ورنالاستى. وندا ول گازەتتىڭ رەداكتسيا القاسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى ءارى بەلگىلى اۆتورى بولدى. اقىن, قايراتكەر ساكەن سەيفۋللين 1923 جىلى جازعان «سامۇرىق» ولەڭىن «قازاقستان اۋە كەمەسىنە جاردەم جيناۋشى ءبىرىنشى قازاق ايەلدەرى كوميتەتىنىڭ باستىعى نازيپاعا تارتام» دەگەن ەسكەرتپەمەن جاريالاپتى. ەر ازامات يىعىمەن كوتەرە الاتىن جاڭا ءىستىڭ باسى-قاسىندا قازاقتىڭ تالدىرماش قىزى ن.قۇلجانوۆانىڭ بولۋى س.سەيفۋلليندى سۇيسىندىرسە كەرەك. ول 1923-1925 جىلدارى «قىزىل قازاقستان» (قازىرگى «اقيقات») جۋرنالىندا, 1925-1929 جىلدارى «ايەل تەڭدىگى» («قازاقستان ايەلدەرى») جۋرنالىندا جاۋاپتى حاتشى قىز­مەتتەرىن اتقارعان. «قازاق­تى ورگە سۇيرەيتىن قانداي زيالى ازاماتتار بار؟» دەگەن ساۋالناماعا جاۋاپ ىزدەگەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «تانىس­تىرۋ» پوەماسىندا:
ارداقتى بار ءنازيپا
دەگەن حانىم,
گازەت, جۋرنال جۇزىندە
جۇرتقا ءمالىم.
وقىسا سونداي ايەل
شىعار ەد دەپ,
وقىعاندار باعالار ءسوزدىڭ
ءدامىن!
نەشە كۇن قىدىرساڭ دا
تابا الماسسىڭ,
سەمەيدەن ودان وتەر ادال
جانىن.
اق كوڭىل, مىنەزى وڭدى,
ءجۇزى جارقىن,
ىنتاسى جەتكىزبەككە ايەل حالقىن! – دەپ ەرلى-زايىپتى ءنازيپا مەن نۇرعالي قۇلجانوۆتاردى ولەڭگە ارقاۋ ەتەدى.
وقۋ-اعارتۋ ىسىندە, الەۋمەت قىزمەتىندە تانىلعان ن.قۇلجانوۆانىڭ كەلبەتى مەن ادام­گەرشىلىك قاسيەتىن سۇلتانماحمۇت اقىن ءدال تانىعان. زيالى قاۋىمدى وسىرۋگە ەرەكشە ىقپال جاسايتىن قورشاعان ورتا بولسا, XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى سەمەي قالاسى قازاقستانداعى وزگەشە بولەك, كەڭ تىنىستى مادەني اتموسفەرانىڭ تۋىنداۋىنا جول اشقان ەدى. مادەنيەت وشاقتارى, جاڭا بەلگى بەرىپ كەلە جاتقان عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ پايدا بولۋىنا, ەڭ الدىمەن ادامدىق فاكتور يگى اسەر ەتتى. قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى, ءاليحان بوكەيحان, سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ, ابايدىڭ بالالارى, مۇحتار اۋەزوۆ جانە قانىش ساتباەۆتاردىڭ سەمەي قالاسىندا باس قوسۋى باتىل ويلار مەن تولىمدى بولجامداردىڭ قانات قاعۋىنا جول اشقان ەدى. ەرلى-زايىپتى كۇلجانوۆتار وسى ۇلى تۇلعالاردىڭ بارلىعىمەن جاقىن ارالاسىپ, سىيلاسىپ, لايىم دوستىقتا بولدى. وسىنداي شىعارما­شىلىق كەڭ تىنىستى ورتادا ءوسىپ-ونگەن ن.قۇلجانوۆا ارتىنا مول مۇرا قالدىردى. گازەت-جۋرنالدارداعى كوپتەگەن وچەرك, ماقالالارىمەن قوسا «مەكتەپتەن بۇرىنعى تاربيە» (ورىنبور, 1923), «انا مەن بالا تاربيەسى» (قىزىلوردا, 1927) كىتاپتارى, سونداي-اق, ب.لاۆرەلەۆتىڭ «قىرىق ءبىرىنشىسى» (1928), ا.كۋپريننىڭ «لاپىلداپ جانعان كرەيسەرى» (1927), ا.سكيتالەتستىڭ «دالا سوتى» (1923), ۆ.كورولەنكونىڭ «كۇن تۇتىلعاندا» (1923) سياقتى اۋدارما سالاسىنداعى تالپىنىس­تاردىڭ جەمىسى – قالامىنىڭ ۇشقىر, قارىمدى ەكەندىگىنىڭ دالەلى. قازاقتىڭ كەڭەستىك داۋىردەگى ايەلدەر اراسىنان شىققان تۇڭعىش جۋرناليست, جازۋشى, اۋدارماشى, ۇستاز, مادەنيەت قايراتكەرى ءنازيپا قۇلجانوۆانىڭ مۇراسى سان سالالى, قۇنارلى ءدۇ­نيە­لەردى قۇرايدى.
«ءبىزدىڭ قازاقتا ۇلتقا قىز­مەت ەتكەن ايەلدىڭ الدى
ءنازيپا حانىم بولىپ شەجىرەدە جا­زىلۋعا ءتيىس» دەپ 1915 جىلى «ايقاپ» گازەتى جازعان بولاتىن.
الايدا الاش كوسەمدەرى باعالاعان, قازاق قىزدارىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى بولعان, بيىل تۋعانىنا 130 جىل تولىپ وتىرعان ءنازيپانىڭ جو­عا­رىداعى ەڭبەگىن بۇل كۇندە لايىقتى دارەجەدە ساقتاي الىپ وتىرمىز با؟ بۇلاي دەيتىنىمىز, وكىنىشكە قاراي, رەسپۋبليكالىق تەلەارنالار مەن ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءنازيپا قۇلجانوۆانىڭ ەلەۋلى ەڭبەگى مەن ونەگەلى ءومىرىنىڭ ناسيحاتتالعانىن بايقامادىق. سول سياقتى تەك سەمەيدەگى ءبىر كوشە مەن تورعايداعى ءبىر كوللەدجگە عانا ەسىمى بەرىلگەنى بولماسا, ءنازيپاداي قوعام قايراتكەرىنە لايىق باسقا اتاۋلار جوقتىڭ قاسى. تەك قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا «ن.قۇلجانوۆانىڭ ءومىرى جانە قوعامدىق-اعارتۋشىلىق قىزمەتى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديس­سەرتاتسيا قورعاعان جاس عالىم گۇلجان كارىبجانوۆانىڭ «اباي» رەسپۋبليكالىق قورىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن 2004 جىلى «ءنازيپا قۇلجانوۆا – اعارتۋشى, قايراتكەر» اتتى ەكىنشى كىتابىنىڭ جارىق كورۋى – كوڭىلگە مەدەۋ. سول سياقتى «اباي» قورىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى, حاكىم ابايدىڭ جيەنشارى بالتابەك ەرسالىموۆتىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن 2012 جىلى سەمەي قالاسىندا ءنازيپا قۇلجانوۆانىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا بايلانىستى ارنايى كەش ۇيىمداستىرىلعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. بىراق بۇدان دا اۋقىمدى شارالار ۇيىمداستىرىلۋى كەرەك ەدى. سوندىقتان تاريحي-ەتنوگرافيالىق, مادەني-اعارتۋشىلىق, ۇستازدىق, جۋرناليستىك قىزمەتىمەن اسا بيىك باعاعا لايىق بولعان تۇلعانىڭ ەڭبەگى كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ, ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندەگى مەكتەپتەر مەن ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا, مادەنيەت وشاقتارىنا ەسىمى بەرىلىپ جاتسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
1934 جىلى نەبارى 47 جاسىندا جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسقان قايراتكەر قازاق قىزىنىڭ ءومىرى دە, سول قىسقا عۇمىرىنداعى تارام-تارام باعىتتاعى سان سالالى قىز­مەتى دە ەش ۋاقىتتا ۇمىتىلۋعا ءتيىس ەمەس.

وتانتاي كارىبجانوۆ,

«اباي» رەسپۋبليكالىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى