دەموگرافيا تۋرالى تۇسىنىگىمىزدى تومەندەگى دايەكتەر تولتىرا تۇسەر دەيمىز. ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ ورگاندارى ۇسىنعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا, بيىلعى قاڭتار-ماۋسىمدا تۋعاندار سانى 192,7 مىڭ ادامدى قۇراپتى. بۇل تۋدىڭ جالپى كوەففيتسيەنتى 1000 ادامعا شاققاندا 21,26 ەكەنىن كورسەتەدى. وسى كەزەڭدە 66,8 مىڭ ادام قايتىس بولعان. ءولىم-ءجىتىمنىڭ جالپى كوەففيتسيەنتى 1000 ادامعا 7,37 پايىزدى قۇرادى. قاراپايىم ەسەپپەن العاندا, وسى كورسەتكىشتەگى تازا ءوسىم شامامەن ۇشتەن ەكىنى قۇرايدى.
وسى رەتتە وتكەن جىلى جاسالعان 28 589 تۇسىكتى, «بالا» دەپ ەلەستەتەتىن بولساق, مۇنى دا دەموگرافيالىق كورسەتكىشكە كەرى اسەر ەتتى دەر ەدىك. تۇسىك جاساتقانداردىڭ جارتىسى وتىزدان ەندى اسقان بالا تۋ قابىلەتى بار ايەلدەر ەكەن. دەمەك, بۇل وتادان كەيىن, ولاردىڭ ساۋ بالانى دۇنيەگە اكەلۋ مۇمكىندىگى ازايادى. ونىڭ دا دەموگرافياعا تىكەلەي ىقپالى بار. وتا مەن دەموگرافيانى قاتار تىزبەلەۋىمىزدىڭ سىرى نەدە؟
ويتكەنى وسى وتا ارقىلى تۇلا بويى تۇڭعىشىن الدىرعانداردىڭ ماڭدايى تاسقا ءتيىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. جاساندى تۇسىكتىڭ سالدارىنان جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەندەردىڭ 17 پايىزى نەمەسە ءاربىر بەسىنشى وتباسى بەدەۋلىكتىڭ زاردابىن تارتىپ وتىر. ودان بولەك, تۇسىك جاساتقاننان كەيىنگى بويعا بىتكەن بالانىڭ ءولى تۋى, ايى كۇنىنە جەتپەي شالا تۋىپ, شاقالاقتىڭ اپتا وتپەي شەتىنەۋى ءجيى ورىن الادى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە, سوڭعى 20 جىلدا دەنساۋلىعى مىقتى, ساۋ بالانى ومىرگە الىپ كەلەتىن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ سانى 28,3 پايىزدان 6,3 پايىزعا دەيىن كەمىگەن كورىنەدى. ادامزات ۇرپاعىنىڭ قۇردىمىنا الىپ كەلە جاتقان مىنا جايت ءبىزدى دە اينالىپ وتپەگەن. ەندەشە, ونىڭ الدىن الۋعا نەگە ىقىلاستى ەمەسپىز؟! سار دالانى قازاققا تولتىرا الماي جاتقاندا, ونى ورىندايتىن ايەلدەردىڭ دەنساۋلىعىن السىرەتىپ جاتقان جاساندى تۇسىكتىڭ ءبۇيىردەن قوسىلعان جاۋ ەكەنىن نەگە اشىق ايتپاسقا؟!
جامانى, ورىن العان ءدال وسى جاعدايدا, جاپالاقتى تاسقا ۇرساڭ دا, تاسپەن جاپالاقتى اتساڭ دا, جاپالاق ولەدى دەگەننىڭ كەرى كەلىپ تۇر. «جاپالاق» – حالقىمىزدىڭ سانىن كوتەرەتىن قازاقتىڭ ايەلى, 18-36 جاس ارالىعىنداعى مەديتسينا تىلىمەن ايتقاندا, فەرتيلدى جاستاعى قىز-كەلىنشەكتەر.
– ابورتقا كەلەتىن ايەلدەردىڭ 90 پايىزى – الەۋمەتتىك جاعداي سالدارىنان بالا الدىراتىندار. ون پايىزدايى عانا دەنساۋلىعىنا بايلانىستى وتا جاساتادى. ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرساق تا, قازىرگى قازاق ايەلدەرى وتباسىن جوسپارلاۋدىڭ جولىن, ءوز دەنساۋلىعىن قورعاۋدىڭ ءادىسىن, ءتىپتى, تۇسىك جاساپ كۇناعا باتپاۋدىڭ زاماناۋي امالىن بىلمەيدى. بالادان قۇتىلۋدىڭ وڭاي جولى تۇسىك دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ سالدارىن ەشقايسىسى ويلاپ جاتپايدى, – دەيدى №3 پەريناتالدى ورتالىعى باس دارىگەرىنىڭ ورىنباسارى گۇلناز دوسمىرزاەۆا. – جاتىرىن تازالاۋعا كەلگەندەر دارىگەرلەردى جاۋ كورەدى. «مەن ءوزىم بىلەم, ابورتقا كەلدىم. ونى جاساۋ – ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز» دەپ بەتتەن دە الادى. ەگەر 35 جاستاعىلار دا تۇلا بويى تۇڭعىشىن الدىرۋعا كەلسە, وعان دا جۇرەگىمىز اۋىرادى. وسىنشاما جاسقا كەلىپ, ءسابي ءسۇيۋ باقىتىنان نەگە ايىرىلاسىڭ دەسەك, «جاعدايىم جوق, باسپانام جوق, ءتىپتى كۇيەۋىم جوق» دەپ تە سىلتاۋىن العا تارتادى. وكىنىشكە قاراي, جۇكتىلىكتى ءۇزۋ, جاساندى تۇسىك بالا تۋدى رەتتەۋدە ۇلكەن باسىمدىق الىپ وتىر. بۇل دۇرىس ەمەس.
كوپتەگەن ەلدەردە بۇل ادىسكە تىيىم سالىنعان. بىراق, دارىگەر گۇلناز دوسمىرزاەۆامەن وسى تۋرالى سويلەسكەنىمدە ونىڭ دۇرىس شەشىم ەمەس ەكەنىنە كوزىمدى جەتكىزدى. ونداي جاعدايدا كريمينالدى ابورتتار كوبەيىپ, ونىڭ سالدارىنان بولعان انا ءولىمى ارتاتىنىن العا تارتتى. «ودان باسقا, ايەل اقىرى ويىنا العان ەكەن, كورشى ەلدەرگە تۇسىك جاساتۋعا باراتىن بولادى. بۇل دا ايەلدەر ءۇشىن ارتىق شىعىن بولسا كەرەك» دەگەن ءۋاجى دە كوڭىلگە قوندى.
قازىرگى كۇندە بۇل وتا مەملەكەت ەسەبىنەن تەگىن جاسالادى. بۇل, ارينە, ايەلدەردىڭ ءبىر ماسەلەسىن شەشكەنىمەن, باسقا دا الەۋمەتتىك جاعى سول كۇيىندە قالىپ, كۇيىپ تۇر. وسى ورايدا, مەملەكەت تاراپىنان نەندەي شارا-كومەك بولادى دەگەندە, وسىدان ەكى جىل بۇرىن ەستىگەن مىنا وقيعا ەسىمە ءتۇستى.
قالاداعى تاستاندى سابيلەر ۇيىندەگى جەتىمدەردىڭ اراسىندا ءبىر-ەكى بالانىڭ اناسى دەمالىس سايىن كەلىپ, ءسابيىن باعىپ-قاعىپ, ويناتاتىنىن بىلدىك. بايعۇس انا باسشىلاردان قايتا-قايتا ءوتىنىپ سۇراپ, باسپانالى بولعان كۇنى الىپ كەتەتىنىن ايتىپ, ءسابيىن قالدىرعان ەكەن. ويلاپ قاراساڭىز, الگى ايەلدىكى ءجون. استانادا تۇرمىسقا شىقپاعان قىزدار كوپ ەكەنى بەلگىلى. ودان قالدى قالانىڭ قۇرىلىس الاڭدارىندا قازاقتىڭ تالاي قىز-كەلىنشەكتەرى ءوزىن-ءوزى ادال ەڭبەگىمەن اسىراپ ءجۇر. ەندى سولار ءوز باسىنا پانا تاپپاي جۇرگەندە ءسابي سۇيگەنى نە تەڭى دەيسىز عوي. راس, بيلىكتەگىلەر دە سولاي ويلايدى. بىراق ولاردى انا بولۋ باقىتىنان ايىراتىن ءبىز كىمبىز؟! مەملەكەت نەگە كوزىن جۇمىپ وتىر؟ جاس تۋعانداردىڭ بارىنە باسپانا بەرمەسە دە, نارەستە قاتايعانشا, سابيلەر ۇيىندە باعىپ-قاعۋعا رۇقسات بەرسە دۇرىس بولار ما ەدى؟ ايتا كەتۋ كەرەك, دۇنيەگە كەلگەن ءسابي كوپ نارسەنى وزگەرتەدى. «ءبىر قوزى ارتىق تۋسا, ءبىر ءتۇپ جۋسان قوسا وسەدى» دەمەي مە؟! كەيبىر بالا نەسىبەسىن وزىمەن بىرگە الا كەلەدى. سوندا قازاقتىڭ دا سانى ارتىپ, قوعامدا ىزگىلىك ساۋلەسى مازداپ, ادامداردىڭ جۇرەكتەرى ءجىبىر مە ەدى؟
ازىرگە گينەكولوگقا بارىپ «سپيرال» سالدىرۋعا انە بارام, مىنە سالام دەپ تىرلىكپەن قولى بوساماي جۇرگەندە ايەلدەر بالا كوتەرىپ قويىپ, وعان تۇسىك جاساتىپ, بالانىڭ كورەر جارىعىن ءوشىرىپ جاتىر. ويتكەنى قازاق اناسىنىڭ قۇرساعىندا قيمىلداعان ءسابي شەتىنەسە ات قويىپ, ادامعا بالاپ جەرلەگەن. جاتىرعا ءسابي بىتكەنىن ءۇش-ءتورت اي وتكەنشە ايەلدىڭ دە سەزبەي قالاتىنى بار. ول كەزدە جۇرەگى سوعىپ, قيمىلداي دا باستايدى. ەندەشە, وسىنداي ءتىرى جانعا دەگەن قۇرمەتى بار حالىقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى نەلىكتەن قاتىگەز بولىپ جاتىر دەگەن وي كەلەدى.
جاسىراتىن نەسى بار. بارشا قازاقتىڭ ايەلدەرىندەي مەنىڭ دە تۇسىك جاساتقان جايىم بار. جىلدار وتە كەلە, الدىنداعى بالالارىم جەتىلگەندە, وسىلار سىيعان جەرگە باسقاسى دا سىيار ەدى دەگەن وي ءجيى كەلەدى. ۋاقىت وتە كەلە جاس كەزىمدەگى ارەكەتىمنىڭ السىزدىكتەن ەكەنىن كەش تە بولسا تۇسىنگەنىمنەن بولار…
