«تىنىق دون» كەيىپكەرىنىڭ ۇرپاعى

كينوسۇيەر قاۋىمنىڭ كوبى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ اتاقتى رەجيسسەرى سەرگەي گەراسيموۆتىڭ جازۋشى ميحايل شولوحوۆتىڭ «تىنىق دون» تريلوگياسى بويىنشا 1958 جىلى تۇسىرگەن وسى ەپوپەيا اتتاس ءفيلمىن كورگەن شىعار. ونداعى وقيعالار نەگىزىنەن جازۋشىنىڭ تۋعان جانە تۇرعان جەرى – دونداعى روستوۆ وبلىسىنىڭ ۆيوشەنسكايا ستانيتساسى ماڭايىندا وتەتىنى بەلگىلى. مىنە, تاپ وسى ەلدى مەكەنگە جاقىن جەردەگى ۋست-مەدۆەديتسكايا ستانيتساسىندا (قازىر ۆولگوگراد وبلىسىنا قارايتىن سەرافيموۆيچ قالاسى اتالادى) ءبىر كەزدەرى كازاك كوتلياروۆتاردىڭ اۋلەتى دە وركەن جايعان.

اۋلەتتىڭ ۇلكەنى, ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىزدىڭ تۋعان اتاسى يۆان الەكسەەۆيچ روماننىڭ نەگىزگى جەلىسىن قۇرايتىن مەلەحوۆتەرمەن قۇداندالى قارىم-قاتىناستا بولعان. ەكى دۇنيە الماسىپ جاتقان شاققا دەيىن تاتارسك حۋتورىنداعى بۋ ديىرمەنىنىڭ ماشينەسىن جۇرگىزگەن يۆان كوتلياروۆ ازامات سوعىسى جىلدارىندا بولشەۆيك شتوكماننىڭ ىقپالىمەن قىزىلدار جاعىنا ءوتىپ, سەردوب پولكى قۇرامىندا شايقاسادى. كەيىن ءوز ورتالارىنان شىققان ساتقىنداردىڭ الەگىمەن بۇلىكشىلەر قولىنا بەرىلگەن 25 كوممۋنيستىڭ ىشىنەن تابىلدى.

ەستەرىڭىزدە بولسا, جوعارىداعى ءفيلمنىڭ ءبىر ەپيزودىندا وسى قولعا تۇسكەندەر اتىلۋ ءۇشىن اشىق الاڭعا ايدالىپ كەلە جاتۋشى ەدى عوي. سول كەزدە پەتر مەلەحوۆتىڭ جەسىرى داريا ءبىر جاساۋىلدىڭ قولىنان كارابينىن جۇلىپ الىپ, سونىڭ الدىندا عانا قىزىلدار قولىنان قازا تاپقان كۇيەۋىنىڭ ولىمىنە ءوزى سەبەپشى دەپ ەسەپتەگەن ءبىر تۇتقىندى اتىپ سالاتىن. مىنە, سول وققا ۇشقان قۇرباندىق يۆان كوتلياروۆ ەدى. وسى جاعداي ومىردە دە, كينو دا ورىن العان.
جازۋشى وسى ەپيزودتى بىلاي باستايدى: «داريا قارسى الدىندا تۇر ەدى. وشپەندىلىك سەزىمى القىمىنا تىعىلىپ ءارى اياۋشىلىق ەتىپ جانە ءدال وسى قازىر بولۋعا ءتيىستى سۇمدىق بىردەڭەنى سارىلا كۇتىپ, دەم الا الماي القىنعان داريا ونىڭ بەتىنە قاراپ تۇرىپ, يۆان الەك­سەەۆيچتىڭ مۇنى كورگەن-كورمەگەنىن, تانىعان-تانىماعانىن ەش تۇسىنە الماي-اق قويدى». وسى كەزدە يۆان ءبىر كوزىن ىسىك باسىپ كەتكەندىكتەن, ەكىنشى كوزىمەن قالىڭ توپتى ءبىر شارلاپ وتكەندە, كەنەت بىرنەشە قادام جەردە تۇرعان داريانى كورىپ قالادى.
جازۋشىنىڭ مۇحامەدجان قاراتاەۆ اۋدارماسىنداعى كەلەسى جولدارى بىلاي ورىلەدى: «داريا ءجيى دە قىزۋ ەنتىگىپ, مينۋت سايىن قانى قاشىپ, سۇرلانا ءتۇسىپ, يۆان الەكسەەۆيچكە تاقالىپ كەلدى دە:
– ۋا, امانسىڭ با, كۋم! – دەدى.
داريانىڭ ۇنىندەگى سىڭعىراعان ارماندى تەمبر, ايرىقشا اۋەز مىنا جيىلعان توپتى تىم-تىرىس تىندىرا قويدى.
سودان تىنىش اۋادا كۇڭگىرت, بىراق نىق داۋىسپەن ايتىلعان جاۋاپ ەستىلدى:
– امانسىڭ با, داريا كۋما.
– ايتشى, كانە, اينالايىن كۋم, قايتىپ سەن ءوزىڭنىڭ جۇراعاتىڭدى… مەنىڭ ەرىمدى…
داريا تىنىسى تارىلىپ, قولىمەن كەۋ­دەسىن ءبۇردى. دەم الۋىنا اۋا جەتپەي قالدى…
– ..مەنىڭ ەرىم پەترو پانتەلەە­ۆيچتى سەن قايتىپ ءولتىردىڭ؟..»
«–جوق, كۋما, مەن ولتىرگەن جوقپىن ونى!
– قالايشا ولتىرمەدىڭ؟ – دەپ داريانىڭ قاقساعان داۋسى كوتەرىلە ءتۇستى. – كازاكتاردى ولتىرگەن ميشكا كوشەۆوي ەكەۋىڭ ەمەسسىڭدەر مە؟ سەندەر عوي؟» بۇدان ارعىسى تۋرا الگىندە باياندالعانداي. سوسىن داريا يۆان الەكسەەۆيچتىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان كازاكتاردىڭ دۇركىرەي قاشقانىن كورەدى… كەلىنشەك كەيىن شەگىنە بەردى دە, كەنەت ءوزى دە كۇتپەگەن جەردەن ۆينتوۆكانىڭ شاپپاسىن قاتتى تارتىپ كەپ قالادى…

سول بولشەۆيكتىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى قازاق فۋتبولىنا كوپ قىزمەت ەتكەن ۆلاديمير كوتلياروۆ ەدى. ول 1930 جىلعى 6 قازاندا ماسكەۋدە قاۋىپسىزدىك قىزمەتى قىزمەتكەرى, جوعارىداعى يۆان الەكسەەۆيچتىڭ بەل بالاسى الەكسەي كوتلياروۆتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. فۋتبولمەن بالا جاسىنان شۇعىلداندى. 1945 جىلى 15 جاسىندا «كراسنىي فرەزەر» زاۋىتىنىڭ كومانداسى ساپىنا قابىلداندى. بۇدان كەيىن قالانىڭ جاسوسپىرىمدەر قۇراماسىنىڭ كاپيتانى بولىپ بەلگىلەندى. بۇدان سوڭ 1947 جىلدان ماسكەۋدىڭ «تورپەدوسى», لەنينگرادتىڭ «سپارتاگى», پەتروزاۆودسكىنىڭ «لوكوموتيۆى» قۇرامدارىندا وينادى. ال 50-ءشى جىلداردىڭ باسىندا ارنايى شاقىرۋمەن قازاقستان جەرىنە كەلىپ, وسىندا ءبىرجولا قالىپ قويدى. 1951-1953 جىلدارى الماتىنىڭ «دينامو», 1954-1958 جىلدارى «قايرات» كوماندالارىنىڭ كاپيتانى بولدى.
ۆ.كوتلياروۆ 1959 جىلى جاتتىقتىرۋشىلىق قىزمەتكە اۋىسىپ, الماتىنىڭ «سپارتاك», «دينامو», قاراعاندىنىڭ «شاحتەر», سەمەيدىڭ «تسەمەنتنيك» كوماندالارىن باپتادى. 1965 جىلى «قايراتقا» ەكىنشى جاتتىقتىرۋشى بولىپ كەلىپ, كەلەسى جىلى اعا باپكەرلىككە تاعايىندالدى. وسى جىلى جوعارى ليگاعا قايتا ورالعان الماتىلىقتار جاس ۇستازدىڭ جەتەكشىلىگىمەن چەمپيونات قورىتىندىسىندا 12-ورىنعا تابان تىرەدى. بۇل كوماندا بۇعان دەيىن قول جەتكىزە قويماعان بيىك بەلەس ەدى.
ۆلاديمير الەكسەەۆيچ بۇدان كەيىن 1967-1968, 1988-1989 جىلدارى تاعى قاراعاندىنىڭ «شاحتەرى» تىزگىنىن ۇستاسا, 1980-1981 جىلدارى «قايراتقا» ەكىنشى جاتتىقتىرۋشى بولىپ ورالدى, ال 1982-1983, 1986-1987 جىلدارى پاۆلوداردىڭ «تراكتور» كوماندالارىن باسقاردى. ول ءار جىلدارى تسەلينوگرادتىڭ «ديناموسىنا» دا جەتەكشىلىك ەتتى. جانە سونىڭ بارىندە اتالعان كوماندالاردى تۋرنيردە قيىندىق كورىپ جاتقان كەزدەرىندە قابىلداپ الىپ, ولاردى قىسقا مەرزىم ىشىندە تىعىرىقتان شىعارىپ جىبەرىپ وتىردى. وسى ۇجىمداردىڭ بارىندە كەيىن ەسىمدەرى ەلگە تانىمال بولعان كوپتەگەن فۋتبولشى تاربيەلەپ شىعاردى.
ءبىزدىڭ كەيىپكەردىڭ جاتتىقتىرۋشى رەتىندەگى ەڭ العاشقى جەمىستى كەزەڭى 1962 جىلى قاراعاندىنىڭ «شاحتەرىن» باسقارعان كەزىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. بىرىنشىلىكتى بىلتىرعىداي «ب» كلاسىنىڭ وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىنداعى 2-ايماعىندا وتكىزگەن «شاحتەر» ءۇشىن جاڭا ماۋسىم ءساتتى باستالا قويعان جوق. سوندىقتان ۇجىم ءبىرىنشى اينالىمدى تۋرنير كەستەسىنىڭ ورتا شەبىندە اياقتادى. مۇنىڭ ەسەسىنە ەكىنشى اينالىمدا ادام تانىماستاي بولىپ وزگەرىپ, تۇلەپ سالا بەردى. بۇعان مىنا جاعداي ايرىقشا قاتتى اسەر ەتكەن سياقتى. ماۋسىم ورتاسىندا اشحابادتا كسرو كۋبوگىنىڭ 1/64 فينالدىق ويىنىن وتكىزەر الدىندا اعا جاتتىقتىرۋشى ءوز شاكىرتتەرىنە ءۇش كۇن دەمالۋعا مۇرسات بەرەدى. وسى ارالىقتا وتباسىلارى الماتىدا قالعان فۋتبولشىلاردىڭ ۇيلەرىنە بارۋلارىنا رۇقسات ەتەدى. ولار نەگىزگى كوماندامەن تاشكەنتتە جولىعىپ, ارى قاراي اشحابادقا بىرگە ۇشىپ كەتۋگە ءتيىس بولادى. وسىنى ءبىلىپ قويعان قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندەگىلەر دەرەۋ ۆ.كوتلياروۆتى ورنىنان الۋ جونىندە شەشىم قابىلدايدى. ۇجىم وسىلايشا كۋبوك ويىنىن اعا جاتتىقتىرۋشىسىز وتكىزىپ, تۇرىكمەننىڭ «سترويتەلىنەن» 1:4 بولىپ ۇتىلىپ قايتادى. وسىدان كەيىن ويىنشىلار باپكەرلەرىنىڭ ورنىنان الىنىپ قالۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ, ونىڭ قايتا ورالۋىنا سەبەپشى بولادى. وسىدان كەيىن كوماندا جاتتىقتىرۋشى توڭىرەگىنە توپتاسا تۇسەدى.

كۇزدە كەنشىلەر جاساعى «ا» كلاسىنىڭ ءبىرىنشى توبىنا بەرىلەتىن جالعىز جولداما ءۇشىن گومەلدىڭ «لوكوموتيۆىمەن» سىنعا تۇسەدى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا, بۇل پلەي-­وفف ويىندارى ادەتتەگىدەي قارسىلاستار الاڭىندا كەزەكپەن-كەزەك وتۋگە ءتيىس-ءتىن. بىراق بەلورۋستار قوڭىر كۇزدە وزدەرىندەگى اۋا رايىنىڭ فۋتبول ويناۋعا قولايلى بولمايتىنىن العا تارتىپ, ماتچتاردى بەيتاراپ الاڭدا, ءبىر عانا قالادا – وڭتۇستىكتەگى ودەسسادا وتكىزۋدى ۇسىندى. 31 قازاندا وتكەن وسى ماتچتا قاراعاندىلىقتار 18 جاسار ۆيكتور ابگولتس سوققان جالعىز گولدىڭ ارقاسىندا 1:0 ەسەبىمەن جەڭىسكە جەتتى. ەكىنشى ماتچ 4 قاراشا كۇنى وينالدى. وندا قارسىلاستاردىڭ جاندارىن سالعاندارىنا قاراماستان, ەكى جاق ەسەپ اشىلماعان كۇيى تەڭ تارقاستى. ءسويتىپ, «شاحتەر» ءبىرىنشى ليگاعا ءوتتى. وسى وقيعادان كەيىن قاراعاندىدا ۇلكەن ستاديون سالىندى.
بەلگىلى باپكەر ءوزىنىڭ سانالى ومىرىندە وسىلايشا قازاقستان فۋتبولىنىڭ وركەندەۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. سول ەڭبەگىنە قاراي رەسپۋبليكا ماماندارى اراسىنان ەڭ ءبىرىنشى بولىپ «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى» اتاعىن الدى. سونىمەن قاتار ۆلاديمير الەك­سەەۆيچتى استانا قالاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى بولدى. ول تسەلينوگرادقا ءبىرىنشى رەت 1974 جىلى كەلدى. سول جىلعى ماۋسىمدى جەرگىلىكتى «دينامو» كەزىندە «قايراتتى» جاتتىقتىرعان (1969), بىراق قاتىرماعان وزبەك كسر-ءنىڭ ەڭبەگى سىڭگەن جاتتىقتىرۋشىسى چەن ير سوننىڭ قول استىندا باستادى. الايدا بۇل كوماندانى كوكتەتە قويمادى. سوسىن جەڭىلىستەن كوز اشپاعان كلۋبتى قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن وبلىس سپورتىنىڭ باسشىلىعى ونى جاز ورتاسىندا قىزمەتىنەن بوساتىپ, ورنىنا بەلگىلى مامان ۆلاديمير كوتلياروۆتى شاقىردى. جاڭا جاتتىقتىرۋشى جاساق قۇرامىنا كوپ وزگەرىس ەنگىزگەن جوق, تەك وزدەرى كەتىپ قالعان قاقپاشىلار ورنىنا عانا ەكى تۇلەك اكەلدى. ول قالعان ويىنشىلارمەن-اق جاقسى كوماندا قۇردى. وسىنىڭ ارقاسىندا ۇجىم سوڭعى ورىنداردان كەتىپ, ماۋسىمدى 11-ساتىمەن اياقتادى.
ۆلاديمير كوتلياروۆ سول جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تسەلينوگرادتىڭ تۇرعىنى بولدى. ول كەلەسى جىلى «تسەليننيك» اتاناتىن جاماعاتتى 1979 جىلعا دەيىن باپتاپ, جوعارىعا جەتەلەي ءبىلدى. كەيىن باسقا قالالاردا قىزمەت ەتكەندە دە, وتباسى ەسىل جاعاسىنداعى شاھاردا تۇرىپ قالا بەردى. ۇلى سەرگەي وسىندا مەكتەپ ءبىتىرىپ, ءوزىنىڭ قاراۋىندا جاتتىقتى, «تسەلينيكتىڭ» ءبىر مۇشەسى اتاندى. ۆلاديمير الەكسەەۆيچ كومانداعا ەكىنشى قايتارا 1991-1993 جىلدارى ورالىپ, بەلسەندى قىزمەتتىك جىلدارىن وسى جەردە ءتامامدادى.
داڭقتى جاتتىقتىرۋشى 1998 جىلى 6 ساۋىردە 67 جاسىندا ومىردەن وزدى. دون جاعاسىن مەكەن ەتكەن اتا-بابانىڭ ۇرپاعى, ماسكەۋلىك چەكيستىڭ ۇلى ەسىل جاعاسىنان ءوزىنىڭ ماڭگىلىك مەكەنىن تاپتى.
جاتتىقتىرۋشىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جايلى 2007 جىلى «فۋتبولنىي مياچ س وسترىمي ۋگلامي» دەگەن كىتاپ جارىققا شىقتى. ونى سپورت مامانىنىڭ ءوزى جازعان ەستەلىكتەرى نەگىزىندە ۇلى سەرگەي جازدى. بۇگىندە سەرگەي كوتلياروۆ­تىڭ ءوزى دە وسى قالانىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ول كوپتەن بەرى «ASI» ينۆەستيتسيالىق قۇرىلىس كومپانياسى» جشس-نىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت ەتىپ, ەلوردانىڭ كوركەيۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ كەلەدى.