قازاق «يت – جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەپ ونىڭ يەسىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىن قاسيەتىنە بولا ايتسا كەرەك. بۇگىندە بۇل جانۋاردى اڭشىلىققا الىپ شىعىپ, قويان, تۇلكى الاتىن العىرلىعىن شىڭداۋدان گورى ءتۇر-سيپاتىنا بولا ۇيدە ۇستاپ, وزگەلەرگە سەس رەتىندە اسىرايتىندار كوبەيىپتى. مىنە, ەندى وسىنداي باسپانالارىندا وزدەرىمەن بىرگە ءۇي جانۋارلارىن ۇستايتىندارعا كەيىنگى كەزدە تالاپ تا كۇشەيىپ تۇر. بۇعان ەڭ ءبىرىنشى وتكەن جىلى قابىلدانعان «جانۋارلارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ تۋرالى» زاڭ ۇلكەن مىندەتتەر جۇكتەيدى.
جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرۋ
جاسىراتىنى جوق, كەيىنگى كەزدە ەلوردانىڭ, تەك ەلوردانىڭ عانا ەمەس, ەلىمىزدىڭ بارلىق قالالارىنىڭ كوشەلەرى مەن اۋلالارىندا, ءتىپتى گۇلزارلارىنا دەيىن يەسىز يتتەر مەن مىسىقتاردى بايقاۋعا بولادى. نەگە بۇلاي؟ نە سەبەپتى كوشەدە قاڭعىباس ءۇي جانۋارلارى كوبەيىپ كەتتى؟
بۇل سۇراققا استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى, كەزىندە ۇزاق جىلدارى مال دارىگەرى بولعان سەرىكباي جۇماعالي بىلاي دەيدى: «كوبىنە سەرۋەندەۋگە «جەرۇيىق» ساياباعىنا بارامىن. سوندا بايقايتىنىم, مۇندا يەسىز مىسىق تا, يت تە ءورىپ جۇرەدى. ساياباقتاعى ادامداردىڭ كەيبىرى ولارعا نازار اۋدارىپ, قولىنداعى بارىن بەرىپ جاتادى. ءۇي جانۋارلارىنىڭ بۇلاي قوعامدىق ورىنداردا بوسىپ ءجۇرۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى – و باستا ولاردى اسىراپ العان يەلەرىنىڭ جاۋاپسىزدىعىنان. نەمەرەلەرىنە بولا كۇشىك كۇنىندە قىزىق ءۇشىن ۇيلەرىنە الىپ كەلەدى دە, ۋاقىت وتە كەلە قىزىعى باسىلعاسىن ولاردى سىرتقا تاستاي سالادى. مىنە, وسى جاي جاپپاي ەتەك الىپ بارا جاتقاسىن ۇكىمەت جاڭا زاڭ قابىلدادى. وسى زاڭ اياسىندا 2023 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنەن باستاپ ءۇي جانۋارلارىن, ياعني ۇيدەگى يتتەرى مەن مىسىقتارىن ەسەپكە الۋ مىندەتتەلدى. ولاردى ەڭ باستى قورقىتقانى – بۇل ۇدەرىس اقىلى ەدى. ەكىنشىدەن, ەگەر وسى تالاپتار ۋاقىتىندا ورىندالماسا, يەلەرى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ايىپپۇل تولەيدى. ۇشىنشىدەن, ەگەر ەسەپكە الىنعان ءۇي جانۋارىنا قاتىگەزدىك تانىتىپ, ولاردى دالاعا قاڭعىتىپ جىبەرەتىن بولساڭىز, تاعى دا اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاسىز. مۇنداي «باس اۋرۋى» كىمگە كەرەك؟ سوندىقتان كوپ ادامدار بۇرىن ۇيلەرىندە اسىراپ وتىرعان يت-مىسىقتارىنان قۇتىلۋدىڭ قامىن ويلاي باستادى. ءسويتىپ ولاردى كوشەگە قاڭعىرتىپ جىبەردى» دەيدى.
راسىندا دا, «جانۋارلارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ تۋرالى» قر زاڭى 2021 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانى كۇنى قابىلداندى. دەگەنمەن, مۇنداعى كەيبىر تالاپتار, اتاپ ايتقاندا, وسى زاڭنىڭ 11-بابى بىردەن ەمەس, كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن بولىپ شەشىلگەن ەدى. مىنە, وسى باپتا: «ءۇي جانۋارلارىن ەسەپكە الۋ ولاردىڭ بۇيىمدارىن (قۇرالدارىن) پايدالانا وتىرىپ, اقىلى نەگىزدە جۇرگىزىلەتىندىگى, ءارى ايقىندالعان تارتىپپەن جەكە ءنومىر بەرىلەتىندىگى, ەسەپكە الىنعان ءۇي جانۋارلارىنىڭ يەلەرى ءۇي جانۋارلارى ولگەن كەزدەن باستاپ ون تاۋلىكتەن اسپايتىن مەرزىمدە بۇل تۋرالى جەكە نەمەسە مەملەكەتتىك ەمەس زاڭدى تۇلعالارعا حابارلاۋعا مىندەتتى» دەپ ايقىن جازىلعان.
قالا كوشەلەرى مەن ساياباقتارىنا يت, مىسىقتارىن قاڭعىتىپ جىبەرگەندەر وسى جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشقان بولسا كەرەك.
چيپتەۋ قانشا تۇرادى؟
جانۋار يەلەرىنە مىندەتتەلىپ وتىرعان چيپتەۋ تۋرالى اڭگىمە كوپ. زاڭدى جەتە وقىماي, دۇربەلەڭگە سالىنىپ جاتقاندار دا كەزدەسەدى. راس, يت پەن مىسىقتى ەسەپكە الۋ 1 قىركۇيەكتەن باستاپ مىندەتتەلدى. ولار يەلەرىمەن كوشەدە بىرگە جۇرە مە نەمەسە پاتەردەن شىعارىلماي ما, ول ماڭىزدى ەمەس. مىندەتتى تۇردە قۇجاتتارى بولۋى قاجەت. ال باسقا ءۇي جانۋارلارىن (ەگەۋقۇيرىق, ءۇي قويانى, اقتيىن, تاعى باسقا دا) چيپتەۋ, چيپتەمەۋگە يەسى ەرىكتى.
جالپى جانۋاردى ەسەپكە قويۋ ءۇشىن ۆەتەرينارلىق كلينيكالارعا بارعان دۇرىس. جوعارىدا ايتقانىمىزداي, چيپ سالۋ اقىلى. ول شامامەن ءار جانۋارعا 2500-دەن 8000 تەڭگە ارالىعىندا بولادى. 2023 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنە دەيىن استانا مەن الماتى قالالارىندا الدىن الا چيپتەتكەندەرگە تەگىن قىزمەت كورسەتىلىپتى. ال تۇرمىسى تومەن جاندار مەن كوپبالالى وتباسىلار ءۇي جانۋارلارىن چيپتەتۋ ءۇشىن كومەك سۇراپ, جەرگىلىكتى اكىمدىككە ءوتىنىش جازۋىنا بولادى ەكەن.
ايتۋ كەرەك, زاڭعا باعىنباي, ەسەپكە قويىپ, چيپتەۋدەن باس تارتقان جاعدايدا ءار ءۇي جانۋارىنىڭ يەسىنە 10 اەك (34500 تەڭگە), ال زاڭدى تۇلعالارعا 30 اەك (103500 تەڭگە) ايىپپۇل قاراستىرىلعان.
«چيپتەۋ ميكروسىزبانى جانۋاردىڭ تەرىسىنە ەنگىزۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ەشقانداي اۋىرسىنۋ بولمايدى. تەرىنىڭ استىنا ەنگىزىلگەن ءچيپتىڭ نومىرلىك ساندارىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا ارناۋلى قۇرىلعىنىڭ كومەگىمەن كورۋگە بولادى.
مۇنداعى ماقسات – كوشەدەگى قاڭعىباس يتتەر مەن مىسىقتاردىڭ سانىن ازايتۋ. ءتىپتى كەيبىر جاعدايدا كەتىپ قالىپ, اداسىپ كەتكەن ءۇي جانۋارلارىن ءچيپتىڭ كومەگىمەن يەلەرىنە قايتارۋ وڭايىراق بولادى. سوسىن تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – كوشەدە بالا-شاعانى يت قاۋىپ السا, ونى كىمنىڭ ءيتى ەكەنىن چيپ ارقىلى ەش قيىندىقسىز دالەلدەۋ مۇمكىندىگى بار. ماسەلەن, پەتروپاۆل قالاسىندا جاس قىزدى كورشىنىڭ ءيتى تالاپ تاستاپ, جەمە-جەمگە كەلگەندە جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشقان يەسى «بۇل مەنىڭ ءيتىم ەمەس, مەن بىلمەيمىن, اۋلاما كىرىپ جۇرگەن قاڭعىباس يت» دەپ موينىنا الماعان. مىنە, بۇل پروتسەسس وسىنداي كەلەڭسىزدىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كەرەك» دەيدى ماماندار.
ءبارىن ۋاقىتىندا اتقارسا…
– قازىر كەيبىر ادامدار «زاڭ قابىلدانعانىنا ەكى جىلعا جاقىندادى, ال قۇزىرلى ورگاندار ءۇي جانۋارلارىن چيپتەۋ ماسەلەسىن ەندى عانا قولعا الۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟» دەگەن ساۋال قويادى. ونىڭ باستى سەبەبى – بىرىنشىدەن, ءۇي جانۋارلارىن ۇستايتىن ازاماتتاردىڭ اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك بولدى. ەكىنشىدەن, ماتەريالدىق بازا دايىن بولمادى. وسى كەيىنگە قالدىرىلعان ەكى جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى تالقىلاۋعا نارازىلىق تانىتقان, وي-پىكىرلەرىن ايتقان مىڭداعان ادام قاتىستى. سولاردىڭ بارلىعىنا ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ناقتى اشىپ تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلدى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر «جاڭا ەرەجە, قىزمەتكە اقى تولەۋ, ايىپپۇل وسىنىڭ ءبارى كىمگە كەرەك؟» دەگەن سىڭايدا وكپە-رەنىشتەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ولارعا ايتارىمىز: «الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءۇي جانۋارلارىن قورلاپ, ازاپتاپ, اسا قاتىگەزدىك تانىتاتىنى جونىندە قوعامدىق پىكىردى جەتە زەرتتەگەننەن كەيىن عانا وسىنداي زاڭ قابىلدانىپ وتىر» دەيدى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك باسقارماسىنىڭ باسشىسى اسەل شىڭعىسوۆا.
استانا قالاسىندا تۇراتىن تاجىريبەلى مال دارىگەرى جۇماعازى كەنجەبەكتىڭ ايتۋىنشا, ۇيدە ۇستايتىن جانۋارلاردى ۋاقىتىندا ەكتىرىپ, ۆەتەرينارعا كورسەتىپ تۇرۋدى جاۋاپتى ادامدار زاڭ شىققانعا دەيىن دە تۇراقتى تۇردە ىستەتىپ جۇرگەن. ال ەندى يت پەن مىسىقتى نەمەسە باسقا دا جانۋاردى اسىراپ الىپ, ولارعا ءجۇردىم-باردىم قارايتىندار تالاپ كۇشەيتىلسە دە ازايار ەمەس. ولارعا زاڭمەن ءجىتى وقىپ تانىسىڭىزدار دەر ەدىم. وسى ەرەجەنىڭ 12-تارماعىندا چيپ ەنگىزۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى كورسەتىلگەن. ەلەكتروندى بەلگىنى قارعىباۋ رەتىندە موينىنا تاعىپ, نە بولماسا ءچيپتى اسقازان-ىشەك جولدارىنا دا ەنگىزۋگە بولادى. الايدا ولاردىڭ باعالارى ءارتۇرلى بولاتىنىن ەسكەرگەن ءجون» دەدى مامان ۆەتەرينار.
ءۇي جانۋارلارىن ۇستاۋ جاۋاپكەرشىلىگىنە قاتىستى ماسەلە گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىنىڭ بىرىندە جازىلعان بولاتىن. سوندا اتالعان زاڭ تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت 1 ملرد 485 ملن 600 مىڭ تەڭگە قارجى ءبولىپ وتىرعانى ايتىلدى. بىراق ول – يەسىز قالعان ءۇي جانۋارلارىنا وقشاۋلاۋ ورتالىقتارىن اشىپ, ۆاكتسيناتسيا جۇرگىزۋ ءۇشىن بەرىلەتىن ازىن-اۋلاق قارجى. ال كۇشىك كۇنىنەن ۇيىندە ءوزى اسىراپ, وزدەرىمەن بىرگە جۇرەتىن يت پەن مىسىعىن يەسى كوپ كەشىكپەي ەسەپكە تۇرعىزىپ, چيپتەتسە, ءسويتىپ ونىڭ دەنىنىڭ ساۋلىعى مەن, تازالىعىنا قامقورلىق جاساسا, بۇل تابيعاتقا دا, قوعامعا دا پايدالى بولار ەدى.
