قازىرگى جاھاندانۋ جاعدايىندا الەم ەلدەرى ءبىر-بىرىمەن ارالاس-قۇرالاس كۇي كەشۋدە. بۇل – زاڭدى قۇبىلىس. ويتكەنى قوعامداعى وزگەرىستەر زامان تالابىنا بايلانىستى جۇزەگە اسۋدا. جاھاندانۋدىڭ وزىندىك وڭ جانە تەرىس اسەرلەرى بار. مىسالى, وڭ اسەرى دەپ جىلدام اقپارات الماسۋدى, تەرىس اسەر دەگەن بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ كەلەڭسىز ىقپالى مەن اسەرىن اتاۋعا بولادى.
ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا قازاقستاننىڭ بولاشاق دامۋىنا بايلانىستى بىرقاتار باسىم باعىتتاردى اتادى. سونىڭ ىشىندەگى باسىم ءبىر باعىت – ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ ماسەلەسى.
الەمدەگى ءاربىر حالىقتىڭ وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بار. ماسەلەن, قازاق حالقىنىڭ كونە زامانداردان بۇگىنگى تاڭعا دەيىنگى تاريحى, قالىپتاسۋ جولدارى, ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتى, سالت-داستۇرلەرى قالىپتاسقان. ۇلتتىق ەرەكشەلىك: ءتىلى, سالت-ءداستۇرى, ءدىنى جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا بايلانىستى وزگە ەلدەردەن بولەك اجىراتىلاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسى ۇلتتىق وزگەشەلىكتى سوناۋ اتام زامانداردان بەرى ساقتاپ كەلگەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز التايدان اتىراۋعا دەيىنگى ارالىقتا ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرا ءبىلدى. بىراق قازىرگى ۋاقىتتا جاھاندانۋ ۇدەرىسىنە بايلانىستى قاۋىپ-قاتەرلەر دە بار. وعان توتەپ بەرەتىن ءار ۇلتتىڭ وزىندىك بولمىسى (مەنتاليتەت) مىقتى بولۋى قاجەت.
قازاق ەلى – ەجەلدەن تەكتى حالىق. سەبەبى اتا-بابالارىمىز جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعان. ونىڭ ءمانى ۇرپاقتى تازا ساقتاۋ ءۇشىن 25 جاس ءبىر اتا دەپ سانالسا, 7 اتاعا دەيىن 175 جىلدى قامتىعان ۋاقىت ءوتۋىن اسا قاتاڭ ءتارتىپ رەتىندە ەسكەرگەن. ودان كەيىن وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ قىزى سولتۇستىككە, ال باتىستىڭ قىزى شىعىسقا تۇرمىسقا ۇزاتىلىپ وتىرعان. سول ارقىلى انا ءتىلى دامىپ, ورتاق بىرەگەيلىك ساقتالىپ, تەكتى حالىقتىڭ اجارلى جانە دەنى ساۋ ۇرپاعى دۇنيەگە كەلىپ وتىرعان.
انا ءتىلى – ول ۇلتىمىزدىڭ باستى قۇندىلىعى. كەزىندە باتىر باۋىرجان مومىشۇلى: «قازاق ءتىلى ەش ۋاقىتتا وزىمەن كورشى حالىقتاردىڭ تىلدەرىنەن سورلى بولىپ, قاتاردان قالماعانى, ءوز سىباعاسىن ەشكىمگە جىبەرمەگەندىگىنە مىڭ جىلدىق كونە تاريح كۋا» دەپ جازعان ەدى.
قازاق ەلى – كونە زامانداردان بەرى ءوزىنىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن, ىرىم جورالعىلارىن ساقتاپ كەلە جاتقان حالىق. ونىڭ بارلىعى دۇرىس. ول ۇرپاقتار ساباقتاستىعىمەن جالعاسىن تاۋىپ وتىرۋى كەرەك. سوندا عانا ۇلتتىق جاڭعىرۋ بولادى. ەگەر حالقىمىز ءوزىنىڭ سالت-ساناسىنان ايىرىلاتىن بولسا, وندا ۇلكەن قاۋىپ تونەدى. ويتكەنى ۇلت رەتىندە ساقتالۋ ءۇشىن ۇلتتىق مۇددە ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى شارت.
ەلىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى ءۇشىن عاسىرلار بويى جيناقتالعان قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋ قاجەت. ول نەگىزىنەن ماتەريالدىق, مادەني, رۋحاني مۇرالاردى ساقتاۋ جانە سالت-داستۇرلەردى ناسيحاتتاۋعا نەگىزدەلۋى كەرەك. ءوز ەلىنىڭ سالت-ءداستۇرىن قادىرلەگەن حالىق قانا كەلەشەكتە ۇلت رەتىندە ساقتالىپ, باسقا وركەنيەتتەردىڭ تەگەۋرىنىنە تۇسپەيدى جانە جۇتىلمايدى (اسسيميلياتسيالانبايدى).
ۇلتتىق كود دەگەن – كۇردەلى ۇعىم. وعان قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان رۋحاني-مادەني دامۋى, ءتىلى, وزىندىك قۇندىلىقتارى دالەل. سالت-ءداستۇر ماسەلەسىمەن نەگىزىنەن ەتنوگراف ماماندار اينالىسادى. ولاردىڭ ەلىمىزدە بىرقاتار عالىمدار باستاعان مەكتەپتەرى قالىپتاسقان. بۇل – وتە ماڭىزدى سالانىڭ ءبىرى. ويتكەنى تۇتاستاي ءبىر ۇلت رەتىندە ونىڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋ جانە زەردەلەۋ, ونى ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرادى.
بۇل باعىتتا ەتنوگراف مامانداردى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ قاجەت. ەل ىشىندە ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ءالى دە مۇراجاي مەن كورمەلەرگە تۇسپەگەن ماتەريالدىق جانە رۋحاني مۇرالار كەزدەسۋى مۇمكىن. ەتنوگرافيالىق مۇرالاردى ناسيحاتتاۋعا ماماندار ءۇشىن جاعداي جاسالۋى ءتيىس. ولار تەلەارنالار, راديو, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جانە باسپاسوزدە جۇيەلى تۇردە ناسيحات جۇمىسىن ءجۇرگىزىپ, قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق باي مۇرالارىمەن تانىستىرىپ, جاس ۇرپاقتىڭ تاريحي تانىمىن ارتتىرۋ مەن ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋدا جۇمىستار اتقارۋى كەرەك.
ەلىمىزدەگى جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە بايلانىستى ەتنوپەداگوگيكا سالاسىن دامىتۋ قاجەت. وسى اتالعان سالاعا بايلانىستى مامانداردىڭ قاتارى كوپ ەمەس. سوندىقتان ولاردىڭ قاتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن ماماندار دايارلاۋ, ولار ارقىلى جاس ۇرپاققا ۇلتتىق نەگىزدە تاربيە بەرۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى.
ال ەگەر دە ەلىمىزدەگى جاس ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنان, ادەبيەتىنەن, سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنەن حابارى از بولسا, ءبىلىمى تاياز بولسا, وندا ولاردىڭ پىكىرى جاڭساق, جاسىق جانە اركىمنىڭ سوڭىنان ەرگىش, وزىندىك ۇستانىمى جوق, ءالجۋاز بولىپ شىعادى. سوندىقتان, اتالعان ماسەلەلەر ەلىمىزدە جوعارى دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلعاندا ۇلتتىق رۋح كۇشتى بولادى. رۋحى كۇشتى حالىقتىڭ قۋاتى ۇلتتىق كودتا جاتىر. ونى جاڭعىرتۋ, ەلدىكتى ساقتاۋ – ۋاقىتتىڭ تالابى.
قازىرگى كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى – الەمدە وزگە ەلدەرمەن قاتار, تەرەزەسى تەڭ تاۋەلسىز مەملەكەت. ەلىمىز وزىندىك «قازاقستان جولىمەن» قارىشتاپ دامۋدا. الدا تالاي اسۋلار مەن بەلەستەر تۇر. ونى باعىندىرۋ تەك رۋحى كۇشتى, تاريحي زەردەسى نىق, جاسامپاز ەلدىڭ عانا قولىنان كەلەدى.
جالپى, قورىتىندىلاي ايتقاندا, ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ ارقىلى قازاق حالقى وزگە وركەنيەتتەر تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرەدى جانە ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە ساقتالادى. ول ءۇشىن قازاق تىلىنە, ۇلتتىق سالت-داستۇرىنە, ماتەريالدىق جانە رۋحاني مۇرالارعا دۇرىس ءمان بەرىپ, ولارعا قۇرمەتپەن قاراۋ قاجەت. ەلدىڭ بولاشاعى جاستار, ولارعا دۇرىس ۇلتتىق تاربيە بەرۋ كەرەك. جاس ۇرپاقتىڭ تاريحي تانىمى كۇشتى بولسا, ۇلتتىق رۋحى دا جوعارى. سوندا عانا ۇلتتىق «مەن» دەگەن ۇعىم تولىق قالىپتاسادى.
ال ونداي ۇلتتىڭ جاستارى كەز كەلگەن جاھاندىق سىن-قاتەرلەرگە بوي الدىرماي, ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاپ شىعاتىندىعى انىق.
قانات ەڭسەنوۆ,
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى
