«حالقىمىزدىڭ رۋحاني ءومىر اسپانىندا ماڭگىلىك جارقىراپ تۇرعان ءۇش جارىق جۇلدىز بار. ولار: شوقان, ىبىراي, اباي» دەپ جازىپتى قازاقتىڭ عاجاپ اقىنى عافۋ قايىربەكوۆ. بيىل سول ءۇش جارىق جۇلدىزدىڭ ءبىرى, ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى اتانعان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولدى. بارلىق سانالى عۇمىرىن تۋعان حالقىنىڭ كەلەشەگىنىڭ جارقىن بولۋىنا ارناعان كەمەڭگەردىڭ ءومىرى قىزىققا تولى بولدى دەي المايمىز. قازاقتىڭ بالاسى وزگەدەن كەم بولماسىن دەپ باسىن بايگەگە تىگىپ, العاشقى مەكتەپتىڭ قازىعىن قاقتى, وقۋلىق جازدى, ولاردى بىلىمگە جەتەلەپ, ونەرى تاسىعان جۇرتتىڭ جەتكىنشەكتەرىمەن تەڭەستىرۋدى ارماندادى.
بالعوجا ءبيدىڭ نەمەرەسى
اعارتۋشى اتامىز 1841 جىلى قوستاناي توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكە-شەشەسى ەرتە ومىردەن ءوتىپ, اتاسىنىڭ قولىندا ەرجەتەدى. بالعوجا بي سول كەزدەگى دالا زاڭىن ۇستانعان, كوزىقاراقتى, كەلەشەكتى بولجاي بىلەتىن, ەلدىڭ ىشىندە بەدەلى زور, ءسوزى ءوتىمدى, بەكزات بولمىستى تۇلعا بولىپتى. ءارى ءبىر تايپانىڭ ءبيى رەتىندە اكىمشىلىكتىڭ باسقارۋ جۇمىسىنا ارالاسىپ, شەكارالىق كوميسسيانىڭ «ءاسكەري ستارشىنى» دەگەن شەنى بار ەستى كىسى اتانعان. سوندىقتان ول نەمەرەسىن قاتارلاستارى سەكىلدى اۋىلدا قالىپ قويماي, بىلىمگە, وقۋعا ىنتالاندىرىپ, «ورىنبوردا قازاق بالالارىنا ارناپ مەكتەپ اشىلادى» دەگەن حاباردى ەستىپ, وعان ىبىرايدى جازدىرادى. 1850 جىلى مەكتەپتىڭ اشىلۋىندا رەسمي لاۋازىم يەلەرىمەن بىرگە قازاقتىڭ اتقا مىنگەن تورەلەرى دە كەلىپ, سالتاناتتى شاراعا قاتىسادى.
كيىز ءۇي تىگىلىپ, ۇلتتىق ويىندار ۇيىمداستىرىلادى.
وقۋ ورداسىنىڭ جەتىجىلدىق باعدارلاماسىندا وزگە پاندەرمەن قاتار, ورىس, اراب, پارسى, تاتار تىلدەرىن وقىتادى. ونى بىتىرگەن وقۋشى وزگە ءتىلدى ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرىپ, مۇسىلمان ءدىنى بويىنشا جاقسى ساۋاتتانىپ شىعادى. قۇراننىڭ ايات, سۇرەلەرىن جاتقا بىلەتىن بولادى. مۇسىلمان دىنىنەن ورىنبوردىڭ ورتالىق مەشىتىنىڭ يمامى عۇسمان مۋسين ساباق بەرسە, اراب, پارسى تىلدەرىنەن بەلگىلى شىعىستانۋشى مىرسالىق بەكشۋرين وقىتادى. جاسىنان وقۋعا زەيىن, العىر ىبىراي مەكتەپتە وتە جاقسى وقيدى. ورىستىڭ كوزى اشىق زيالىلارىمەن ارالاسا باستايدى. اسىرەسە, سول كەزدەگى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى, شىعىستانۋشى ۆ.گريگورەۆتىڭ ۇيىندە ءجيى بولىپ, ونىڭ باي كىتاپحاناسىنداعى قازىنالاردى وقىپ, ىلگەرشىل جۇرتتىڭ عىلىمىمەن تەرەڭىرەك تانىسادى.
1857 جىلى ورىنبورداعى وقۋدى ويداعىداي اياقتاعاننان كەيىن ەلگە كەلىپ, اتاسىنىڭ كەڭسەسىندە ەكى جىل حاتشىلىق قىزمەت ىستەيدى. وسى كەزدە جاس جىگىت ەل ءومىرىنىڭ جاعدايىمەن ەتەنە ارالاسادى. پاتشالىق ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى جۇرتقا جۇرگىزىپ وتىرعان وزبىرلىق ساياساتىنا سىن كوزىمەن قارايدى. 1859 جىلى اتاسى قايتىس بولعاننان كەيىن, ورىنبورداعى وبلىستىق باسقارماعا ءتىلماشتىق قىزمەتكە اۋىسادى.
تورعايدا اشىلعان مەكتەپ
ۇلى ۇستازدى زەرتتەۋشى كەيبىر عالىمدار ورىنبوردا ءتىلماش بولىپ جۇرگەندە تورعايدان مەكتەپ اشۋعا ءوزى تىلەنىپ باردى دەپ جازادى. ال بەلگىلى عالىم جۇماعالي ىسماعۇلوۆ ونىڭ قاتە ەكەنىن ايتىپ, شىندىعىندا قيىردا جاتقان ولكەدەن مەكتەپ اشۋعا ۇسىنىستى باسقارما باسشىسى ۆ.گريگورەۆتىڭ ءوزى جاساعان دەيدى.
تۋعان حالقىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن قيىن جولدى تاڭداعان وعان ورتالىقتان شەتكەرى جاتقان وڭىردەن مەكتەپ اشۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. جەرگىلىكتى ۋەزدىڭ قىزمەتكەرلەرى ىقىلاس تانىتپادى, بارلىق اۋىرتپالىقتى ءوزى كوتەرۋگە تۋرا كەلدى. تورعايدى ەجەلدەن قازاقتان تۇڭعىش تارحان اتاعىن العان شاقشاق جانىبەك بابامىزدىڭ ۇرپاقتارى مەكەندەيدى. ول وسى باق دارىعان, كيەلى اۋلەتكە تۋعان جيەن بولىپ كەلەدى. ىبىرايدىڭ شەشەسى ايمەن – جانىبەكتىڭ شوبەرەسى شەگەن ءبيدىڭ قىزى. مىنە, وسىنداي تەكتى اۋلەتتىڭ ىقپالى جاس ۇستازدىڭ ەرىك-جىگەرىنە قايرات قوسىپ, العا قويعان ماقساتىن ورىنداۋعا كومەگى تيەدى. قالادان 2-3 جىل بويى دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, 1864 جىلى 8 قاڭتاردا تورعايداعى قازاق-ورىس مەكتەبى سالتاناتتى تۇردە اشىلدى. شىعىستانۋشى, پروفەسسور ن.ي.يلمينسكيگە جازعان حاتىندا: «وسى جىلى قاڭتاردىڭ 8-ءى كۇنى كوپتەن كۇتكەن ءىسىم ورنىنا كەلىپ, مەكتەپ اشىلدى. وعان 14 قازاق بالاسى كىردى. ءبارى دە جاقسى, ەستى بالالار. مەن بالالاردى وقىتۋعا قويعا شاپقان اش قاسقىرداي قىزۋ كىرىستىم» دەپ قۋانىپ ايتادى. بۇل ىبىرايدىڭ ومىرىندە عانا ەمەس, قازاق دالاسىنداعى جاڭاشا ءداۋىردىڭ باسى ەدى. ونىڭ العاشقى تۇلەكتەرىنىڭ اراسىنان ءبىلىمدى ازاماتتار قاۋلاپ شىقتى. 1879 جىلى ى.التىنسارين تورعاي وبلىسى مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى بولىپ تاعايىندالدى. ەندى ول وبلىستىڭ بارلىق ۋەزدىك قالالارىندا ۋچيليششەلەر اشۋدى ماقسات تۇتادى. ەل اراسىنا شىعىپ, جۇرتشىلىقپەن جۇزدەسىپ, حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋعا كۇش سالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ىرعىز, نيكولاەۆ, تورعاي جانە ەلەك ۋەزدەرىندە ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق ۋچيليششەلەرى اشىلدى. 1883 جىلى تورعاي قالاسىندا قولونەر مەكتەبى پايدالانۋعا بەرىلدى. ول مەكتەپ اشۋمەن عانا اينالىسىپ قويعان جوق, قازاق بالالارىنا ارناپ العاشقى «قازاق حرەستوماتياسىن» جازدى.
ابايلاپ ايتقان ءجون
تۋعان ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جان بەرۋگە بارعان ارداقتى ازامات جايىندا كەيبىرەۋلەردىڭ اۋزىنان «شوقىندى» دەگەن كەلەڭسىز پىكىردى ەستىپ قالامىز. ونىڭ ءبارى كورنەكتى قايراتكەردىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىن ءجىتى بىلمەگەندىك دەپ ۇعامىز. الايدا ۇستاز ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەگەن عالىمدارىمىز ونىڭ جالعان جالا ەكەنىن ايتادى. ءتىپتى 1923 جىلى «شولپان» جۋرنالىندا مۇحتار اۋەزوۆ «ىبىراي التىنسارين» اتتى كولەمدى ماقالا جازىپ, ەل ءىشىندەگى ايتىلىپ جۇرگەن وتىرىك سوزدەن قورعايدى.
جاسىنان ەلدىك ءداستۇر مەن ءدىندى ساقتاعان اتاسىنىڭ ونەگەسىن العان ىبىراي اللا جولىن بەرىك ۇستاعان. ونىڭ ايگىلى «كەل, بالالار, وقىلىق» ولەڭىنىڭ العاشقى شۋماعى «ءبىر قۇدايعا سىيىنىپ» دەپ باستالادى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ونى ايتقىزعان جوق. قازاق بالالارى يسلام ءدىنى تۋرالى انا تىلىمىزدە تەرەڭىرەك ءبىلسىن دەپ, «مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇتقاسى» دەگەن كىتاپ جازدى. جۇماعالي ىسماعۇلوۆ اعامىز اعارتۋشى جايىندا جازعان زەرتتەۋىندە مىناداي ءبىر دەرەك كەلتىرەدى. «ءالتىنساريننىڭ ءوز باسى يسلام دىنىنەن بەزىپ, «شوقىنىپ كەتتى» دەگەن پىكىردىڭ ەشبىر نەگىزسىز, سولاقاي ەكەندىگىن دالەلدەيتىن ايقىن ءبىر ايعاق – ونىڭ 1889 جىلى 20 اقپاندا ورسكى قالاسىنان ورىنبورداعى ۆ.ۆ.كاتارينسكيگە جازعان حاتى. وندا وسىنداعى مەكتەپتىڭ ءبىر مۇعالىمىنىڭ قازاق بالالارىنا ءىنجىلدىڭ وسيەتتەرىن ۋاعىزداعان وسپادارلىق قىلىعىنا قاتتى نازالانىپ, وقۋ-اعارتۋ ءىسىن باسقاراتىن وبلىستىق اكىمگە شاعىم ايتقان ىبىرايدىڭ ءۇزىلدى-كەسىلدى باياندالعان» دەيدى عالىم. سوندىقتان ارداقتى تۇلعا تۋرالى ابايلاپ ايتقان ءجون.
ماڭگى وشپەس شىراق
جالپى, ءسوزىمىزدىڭ باسىندا عافۋ اقىننىڭ حالقىمىزدىڭ ءۇش جۇلدىزى تۋرالى ايتقان پىكىرىن بەكەرگە العان جوقپىز. زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ حاكىم اتامىز جايىندا «اباي جولى» ەپوپەياسىن جازىپ, ونى كۇللى الەمگە تانىتتى. كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ وتكەن شوقان تۋرالى «اققان جۇلدىز» دەگەن كولەمدى رومان جازدى. وسى كوركەم دۇنيەلەر ارقىلى اباي مەن شوقاننىڭ بەينەسى وقىرمانداردىڭ ءجۇرەگىندە ماڭگى جاتتالدى. ال ىبىراي اتامىز جايىندا عافۋ قايىربەكوۆتىڭ «دالا قوڭىراۋى» دەگەن پوەماسىن جاقسى بىلەمىز. سودان كەيىن جازۋشى جايساڭبەك مولداعاليەۆ ۇستاز تۋرالى «العاشقى قوڭىراۋ», «تازا بۇلاق» سەكىلدى شىعارمالار جازىپ, ءبىرتۋار تۇلعانىڭ ءومىرى جايىندا باستى شىعارماسىن جازۋدى قولعا العاندا ومىردەن وزدى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە اعارتۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ورىس پەن قازاق عالىمدارى كوبىرەك قالام تەربەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ونىڭ ءومىرى جاڭاشا كوزقاراسپەن تياناقتى زەرتتەلگەن جوق. كوبىنەسە جۇرتقا ءمالىم دەرەكتەرمەن شەكتەلدى. ەندى التىنسارين مۇراسىن تەرەڭىرەك تانۋدى قولعا الاتىن ۋاقىت جەتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, تاريحىمىزدىڭ ۇزىنا بويعى جولىندا ۇلى ۇستازدىڭ جارقىن بەينەسى ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەي كوز تارتىپ تۇرادى. ويتكەنى ول – ماڭگى وشپەس شىراق.
ازامات ەسەنجول
