سلامبەك تاۋەكەل 1948 جىلى پاۆلودار وبلىسىندا ومىرگە كەلگەن. بۇكىلوداقتىق كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىن تامامداعان. ۇزاق جىلدار بويى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا ەڭبەك ەتتى. ءبىرتالاي باسشىلىق قىزمەت اتقاردى. بىراق كوزى قاراقتى قاۋىم ونى دارىندى رەجيسسەر رەتىندە جاقسى تانيدى. بۇگىندە بەلگىلى ازامات ەلورداداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ىستەيدى. جالىندى جاستاردىڭ ۇستازى. تاياۋدا تالانتتى تۇلعامەن كەزدەسىپ, ءومىرى مەن ونەرى تۋرالى كەڭ وتىرىپ سۇحباتتاسقان ەدىك. 
قازاقى رۋحتى ايالادىق
– سلامبەك تىلەۋعابىلۇلى, ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا «باتىر بايان» ءفيلمىن ءتۇسىردىڭىز. ءدال سول كەزدەگى ەكى وكپەدەن قىسقان ەكونوميكالىق جاعدايعا قاراماي, وسىنداي كوركەم دۇنيە جاساۋعا باتىلىڭىز قالاي باردى؟
– باۋىرىم, بۇل تۋىندى وڭايلىقپەن جۇزەگە اسقان جوق. باسىنان باستاپ ايتايىن. مەن 1971 جىلدان 1990 جىلعا دەيىن «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا ءۇزىلىسسىز ەڭبەك ەتتىم. ياعني كينو وندىرىسىنە عۇمىرىمنىڭ ون توعىز جىلىن ارنادىم. ونىڭ ون جەتى جىلىندا باسشىلىق قىزمەت اتقاردىم. سودان دوپتاي دومالاپ توقسانىنشى جىلدار جەتتى. ءوز ەركىممەن جۇمىستان بوساپ, شىعارماشىلىقپەن اينالىسقىم كەلدى. ءومىر بولسا شاپقان اتتاي زۋلاپ بارادى. قيالىمدا جۇرگەن ءبىرتالاي دۇنيەلەر بار ەدى. سولاردى جارىققا شىعارسام دەپ ويلادىم. اۋەلدە داۋىلپاز اقىن, قوعام قايراتكەرى ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول, تايعاق كەشۋ» رومانىنداعى اتامان اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونى سەكىلدى جانتۇرشىگەرلىك وقيعانى بەينەلەيتىن پسيحولوگيالىق دراما تۇسىرگىم كەلدى. وسىنى قابىرعالى قالامگەر, ستسەناريست سماعۇل ەلۋبايعا ايتتىم. ەكەۋمىز بۇرىننان قاتار جۇرگەن دوسپىز. ول بولسا: «ساكە, مەندە كۇيىپ تۇرعان ءبىر تاقىرىپ بار. ول – ماعجان جۇماباەۆتىڭ «باتىر بايان» پوەماسى. 1993 جىلى ارقالى اقىننىڭ ءجۇز جىلدىعى تويلانادى. سوعان ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى شىقتى. اقىننىڭ ءبىر شىعارماسىنان كوركەمسۋرەتتى فيلم جاساڭدار دەگەن. سەن سوعان باعىڭدى سىناپ كورسەي» دەپ قايراي جونەلدى. ويلانىپ قالدىم. ءارى ماعجان اعامىزدىڭ پوەماسىن جاقسى بىلەمىن. سودان قويدىم دا كەتتىم.
– وندا كينوستۋديادا جوقسىز…
– جوقپىن. ول كەزدە شىعارماشىلىققا شىققان رەجيسسەرلەر شتاتتان تىس جۇمىس ىستەيدى. ەندى كينونى ءتۇسىرۋ ءۇشىن قارجى كەرەك. جان-جاققا جۇگىردىم. قوماقتى اقشا دا قولعا وڭاي تۇسپەيدى عوي. وسى اقمولادا وبلىستىق كينوفيكاتسيا باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولعان ىرىسكەلدى جاقسىبەكوۆ دەگەن اعام بار ەدى. بۇرىننان تانىسپىز. كينوستۋدياداعى جيىنداردا كەزدەسىپ, جاقىن سىيلاسىپ جۇردىك. سول كىسىنىڭ ماعجان جۇماباەۆتى وتە جاقسى كورەتىنىن بىلەمىن. اقىن جىرلارىن جاتقا ايتاتىن. سودان وعان قوڭىراۋ دا شالماي, الماتىدان ۇشاقپەن وسىندا ۇشىپ كەلدىم. بىردەن اعانىڭ ۇيىنە باردىم. ونىڭ سەبەبى دە بار. ىرىسكەلدى داۋرەنبەكۇلىنىڭ بالاسى بيزنەسمەن ەكەنىن بىلەمىن. ءوزى ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق مەملەكەتتىك كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ, وسىندا «تسەسنا» كورپوراتسياسىن قۇرعان. سودان ىرىسكەلدى اعاما بالاسى وسى «باتىر بايان» ءفيلمىن تۇسىرۋگە قارجىلاي كومەكتەسسە, بۇل تۋرالى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى بار ەكەنىن, قىسقاسى بار جاعدايدى تاراتىپ ايتتىم. بۇعان دەيىن ەلىمىزدە جەكە ادامنىڭ اقشاسىنا كينو ءتۇسىرۋ دەگەن بولماعان. ىرەكەڭ ويلانىپ وتىردى دا: «بۇلار بانك اشامىز دەپ ءجۇر ەدى. ول جاعىن بىلمەدىم. بىراق سەن بانكتەن قارجىنى نەسيە تۇرىندە الساڭ, وعان ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى كەپىلدىك بولادى. كەيىن ونى قايتارۋعا دا مۇمكىندىك بار. بالاما ايتىپ كورەيىن» دەدى اقساقال. بۇل ۋاقىتتا بۇگىنگىدەي قاپتاعان ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر جوق. سونىمەن, كۇندەر وتە بەردى. مەملەكەت تاراپىنان ۇكىمەت قاۋلىسى ورىندالماۋعا بارا جاتتى. كينونى ءوزىم دەربەس جاساۋعا تۋرا كەلدى. توق ەتەرى, ادىلبەك ماعان ءفيلمدى تۇسىرۋگە قارجى تاۋىپ بەردى. سوندىقتان مەن ادىلبەك ىرىسكەلدىۇلىن قازاقستانداعى العاشقى تاۋەلسىز پروديۋسەر دەپ ايتامىن.
– قارجى تابىلدى, ەندى ىسكە كىرىستىڭىز…
– ستسەناريدى سماعۇل ەلۋباي جازدى. «ماعجان داستاندى كينوعا ادەيى ارناپ جازعان سەكىلدى. ەشقانداي سالماق بولعان جوق. جىردى وقىپ وتىرعاندا وقيعالار كوز الدىمدا ءورىلىپ وتىردى» دەپ ايتتى ول ماعان. ال ءفيلمدى تۇسىرۋگە دە كوپ ۋاقىت كەتپەدى. باس-اياعى 38 كۇن ىشىندە بىتىردىك.
– قايدا ءتۇسىردىڭىز؟
– وسى ارقادا. كوكشەتاۋ مەن ستەپنياك قالاسىنىڭ اراسىندا «قازگورودوك» دەگەن جەر بار, سوندا ءتۇسىرىلدى. بۋراباي مەن جۇمباقتاسقا دا باردىق. شىعارماشىلىق جۇمىسقا سول كەزدەگى كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ باسشىلارى قولداۋ ءبىلدىردى. ولار بىزگە جەرگىلىكتى جۇرتتان اتتى ساربازدار جاساعىن جيناپ بەردى. نەگىزى, مۇنداي دۇنيەنى 4 ايدا جاسايدى. ءبىز قارجىنىڭ ازدىعىنان اسىقتىق. ءبارىمىز ءبىر شاعىن اۆتوبۋسقا تيەلىپ بارىپ, تيەلىپ قايتامىز. قازىرگىلەر 20-30 كولىكپەن جۇرەدى عوي.
– اكتەرلاردى قالاي تاڭدادىڭىز؟
– ول دا تەز ارادا شەشىلدى. وعان جۇرتشىلىققا ونشا تانىلماعان اكتەرلاردى تاڭدادىم. بايان باتىردىڭ رولىنە تارازداعى جۇماقان ابدىقادىروۆتى لايىق كوردىم. جۇماقاننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – اتقا وتە مىعىم وتىرادى. ءوزى دە ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي تۇلعالى ازامات. ال قالماق قىزىنىڭ بەينەسىنە بايقاۋ جاريالادىق. سودان وتكەن قىز بالانى الدىق. باتىردىڭ ءىنىسى نوياندى كەڭەس نۇرلانوۆ وينادى. قالماق قىزىنىڭ اعاسىن قىرعىز اكتەرى سومدادى. بۇل وقيعا قازاق پەن جوڭعار اراسىندا وربىگەندىكتەن, جوڭعارلاردى قالاي سۋرەتتەۋىمىز كەرەك دەپ كوپ ويلاندىق. اقىرى, شەشىمى تابىلدى. كادىمگى ىزىڭداعان سونا بار عوي. سونى سۋرەتشى ىدىرىس قارساقباەۆ ەكەۋمىز اقىلداسىپ وتىرىپ, اكتەرلاردىڭ كيىمدەرىن سوناعا ۇقساتىپ تىكتىردىك.
– ءتۇسىرۋ جۇمىستارى اياقتالدى. سودان كەيىن نە بولدى؟
– نەگىزگى شارۋا ءبىتتى. ەندى ونى جوعارى جاققا كورسەتۋ قاجەت. ءسويتىپ, ءفيلمدى سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قۋانىش سۇلتانوۆ پەن قارجى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى مىرزاحمەت اۋانوۆقا اپاردىم. ەكەۋى كينونى كوردى. ۇناتتى. ەندى وسى ەكى ازاماتقا جۇمىسقا كەتكەن شىعىندى وتەۋگە كومەكتەسسەڭىزدەر دەدىم. ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن اقىلداسىپ, ونىڭ ءجونىن ايتتى. الدىندا ادىلبەك ماعان: «بىزگە ەشقانداي ارتىق اقشا قاجەت ەمەس. كەتكەن قارجىنى قايتارىپ بەرسەڭىز بولدى» دەگەن ەدى. سونىمەن, ونىڭ اقشاسى قايتارىلدى. ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى دا ورىندالدى. قىزىلجاردا دۇبىرلەپ وتكەن ماعجان جۇماباەۆتىڭ ءجۇز جىلدىعىنا «باتىر بايان» تولىق مەتراجدى ءفيلمى تاماشا تارتۋ بولدى. جۇرتشىلىق ونى جىلى قابىلدادى. ارينە, قارجىنىڭ ازدىعىنان تۋىندىدا جەتپەي تۇرعان ولقىلىقتار بار. ونى تولىقتىرۋعا قولىم قىسقا بولدى.
– باستىسى, اتويلاپ تۇرعان رۋح بار…
– ەندى كينودان قازاقى رۋحتى ايامادىق.
ماحامبەت ارقىلى ۇلتتىق كينونىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى
– جالىندى اقىن ماحامبەت ءفيلمىنىڭ قويۋشى رەجيسسەرى بولدىڭىز. مۇنى, بىلۋىمشە, باسقا ماماندار قولعا العان سەكىلدى ەدى. وعان قايدان كەلدىڭىز؟
– كينو الەمىندە كەزدەسەتىن قىزىق جاعدايلار كوپ. كەيدە العاشقى جۇمىس ءساتتى بولسا, ەكىنشىسى كوڭىلدەن شىقپاي جاتادى. بۇل فيلممەن ماعان دەيىن رەسەيدىڭ ءتورت رەجيسسەرى جۇمىس ىستەگەن. سولاردىڭ ەشبىرەۋىنىڭ جۇمىسى ستسەناري اۆتورى, كورنەكتى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆكە ۇنامادى. مەن ول كەزدە قر مادەنيەت, اقپارات جانە سپورت مينيسترلىگىندەگى اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ توراعاسىمىن. بىردە مينيستر ەسەتجان قوسىباەۆ شاقىردى. بارسام, وندا ولجاس ومارۇلى وتىر. ولجەكەڭدى ەرتەدەن بىلەم. كينوستۋديادا بىرگە ىستەدىك. ماعان اۋەلى: «شەنەۋنىك بولىپ كەتىپسىڭ عوي» دەپ كۇلدى دە, نەگىزگى شارۋاسىنا كوشتى. بۇعان دەيىن فيلمگە وزگە ەلدەن ماماندار شاقىرعانىن, ولاردىڭ ءبارى كوڭىلدەن شىقپاعانىن ايتىپ: «مەن ەندى رەجيسسەر قازاق بولعانىن قالاپ وتىرمىن» دەپ ويىن اشىق ايتتى. تارتىنعان جوقپىن, كەلىسىمىمدى بەردىم. جۇمىسقا كىرىستىك. مەنىڭ الدىمدا بولعان رەسەيلىك رەجيسسەر سەرگەي بودروۆ ماحامبەت رولىنە ءانشى بۇركىتتى تاڭداپتى. بۇل مەنىڭ كوڭىلىمنەن شىقپادى. باستى رولگە اكتەر بەرىك ايتجانوۆتى قالادىم. جالپى, بەرىكتىڭ كينوداعى باعىن ماحامبەت اشتى. يساتايدى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى ەرىك جولجاقسىنوۆ سومداسا, بايماعامبەت ايشۋاقوۆ رولىندە قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى بولات ءابدىلمانوۆ وينادى. ءتۇسىرىلىم جۇمىسى الماتىنىڭ تۇبىندە, باياعى «قىز جىبەك» فيلمىندەگى تابيعاتى اسەم جەرلەردە ءجۇردى. كينونى بەلگىلەنگەن مەرزىمدە اياقتادىق. ولجەكەڭ ونى كورىپ, ءبىر باسىلىمعا «ماحامبەت ارقىلى ۇلتتىق كينونىڭ جاڭا ءبىر كەزەڭى باستالدى» دەپ ماقالا جازدى.
– قازىر وسى كوركەم دۇنيە ەكراننان كورىنبەيدى.
– ونىڭ سەبەبى بار. بىرەۋلەر: «بۇل كينو كوتەرىلىس جاساۋدىڭ مەتوديكالىق قۇرالى سەكىلدى كورىنەدى» دەگەن ءسوز ايتىپتى دەيدى-ءمىس. وسى ۇشقارى پىكىر ءتاۋىر تۋىندىنى شەتكە سىرىپ, جولىن بوگەپ تۇرعان سەكىلدى.
– ءسىزدىڭ «جەرۇيىق» ءفيلمىڭىزدى كورەرمەن جىلى قابىلدادى. ونىڭ دا جاندى تەبىرەنتەتىن تۇستارى جەتەرلىك.
– ءوزىم رەسەيدەگى ءنوۆوسىبىر وبلىسى شىلىم اۋدانى دەگەن جەردە ومىرگە كەلگەم. قىرقىمنان شىقپاي اكە-شەشەم پاۆلودارعا قونىس اۋدارعان. ول كەزدە شەكارا اشىق. سوندىقتان بالا كۇنىمنەن ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ قىرى مەن سىرىن جاقسى بىلەمىن. قازاققا ولاردىڭ كوزقاراسى بىرقيلى ءتۇزۋ بولدى دەپ ايتا المايمىن. ادامنىڭ ءىشىن قىنجىلتاتىن جايتتار كەزدەستى. اسىرەسە, مۇعالىمدەر تاراپىنان. جەتىنشى سىنىپقا دەيىن مەكتەپتە ۇزدىك وقىدىم. ءبىر ءتورت الىپ كورگەن ەمەسپىن. 9-كلاستا ءبىر ورىس مۇعالىمى ادەبيەتتەن جازعان شىعارماما ەكى قويىپتى. مەن وعان قاتتى رەنجىدىم. الگى وقىتۋشىعا: «جازعان شىعارمامدى بەرىڭىز. قاتەمدى كورەيىن دەسەم», ماڭايىنا جۋىتپايدى. وندا بۇل «ادەيى جاسالعان ارەكەت» دەدىم دە, اۆتوبۋسقا وتىرىپ, اۋداندىق وقۋ بولىمىنە بارىپ, بولعان جاعدايدى ايتىپ بەردىم. ءوزىم كورشى اۋىلداعى اعام ۇيىنە كەتىپ قالدىم. ايتقان شاعىمىم بويىنشا اۋىلعا كوميسسيا كەلىپ, الگى مۇعالىمنىڭ جۇمىسىن تەكسەرىپ, قىزمەتىنەن بوساتادى. سودان كەيىن مەكتەبىمىزدە شوۆينيستىك كوزقاراس وزگەردى.
– جالپى, كينونىڭ يدەياسى قايدان تۋدى؟
– بىردە الماتىداعى كورەي تەاترى «پاميات» دەگەن سپەكتاكل قويدى. سونى بارىپ كوردىم. قويىلىمنىڭ مازمۇنى ماعان ۇنادى. باياعىدا ناعاشى اجەم ىرسالدى اۋىلعا كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن قالاي قارسى العاندارىن ايتىپ وتىراتىن: «شىمنان سوعىلعان قۋىقتاي ۇيىمىزگە نەمىس پەن شەشەندى بالا-شاعاسىمەن كىرگىزىپ, ءۇش وتباسى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇردىق» دەپ. سودان الگى پەسانىڭ اۆتورى – كورەي جىگىتىنە حات جازدىم. مىنا سپەكتاكلدى كەڭەيتىپ, كينو تۇسىرەيىك دەپ. ستسەناريدى لاۆرەنتي سون ەكەۋمىز جازدىق. ءفيلمنىڭ باستى يدەياسى ەلىمىزگە سوناۋ قيىن-قىستاۋ جىلدارى جەر اۋىپ كەلگەن جۇرتتى قازاقتاردىڭ قالاي قارسى الىپ, جارتى ناندى ءبولىپ جەگەندەرىن كورسەتۋ بولاتىن. ونداعى باس كەيىپكەر ورىنباي – ومىردە بولعان ادامنىڭ ءپروتوتيپى. ونى تالانتتى اكتەر بولات ءابدىلمانوۆ وينادى. ول كۇردەلى وبرازدى جاقسى اشتى. ال نكۆد قىزمەتكەرىنىڭ ءرولىن بەلگىلى رەجيسسەر, اكتەر نۇرقانات جاقىپباەۆ سومدادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, كينودا ادامداردىڭ قيلى تاعدىرى ارقىلى تاريحي كەزەڭ شىندىعىن اشۋعا تىرىستىق. تۋىندى تالدىقورعان جاقتا, كارىستەر كوپ قونىستانعان ۇشتوبەدە ءتۇسىرىلدى. وعان ءوزىم باسىمنان كەشكەن وقيعانى سىنالاپ كىرگىزدىم.
– قانداي؟
– ءفيلمنىڭ باسىندا شاڭعى تەۋىپ كەلە جاتقان ورىنبايدى سوڭىنان قاسقىرلار قۋاتىن ەپيزود بار. بۇل وقيعا مەنىڭ باسىمنان وتكەن. 8-سىنىپتى اۋدان ورتالىعىنداعى ينتەرناتتا جاتىپ وقيمىن. جاڭا جىل قارساڭى. مەرەكەنى ۇيدەن قارسى السام دەپ ويلادىم. ودان ءارى قىسقى كانيكۋل. ءبىزدىڭ اۋىل اۋداننان وتىز شاقىرىم. ورتادا ءبىر اۋىل بار. سودان شاڭعىمەن جولعا شىعىپ كەتتىم. كۇن شايداي اشىق. كۇپەيكەمدەگى بەلبەۋىمە كىشكەنتاي بالتاشا قىستىرىپ الدىم. شاڭعىنى وتە جاقسى تەبەمىن. مىلتىقتى دا ءبىر كىسىدەي اتامىن. سونىمەن, اپپاق قار ۇستىمەن زىرعىپ كەلەمىن. جولداعى اۋىلدان ءوتتىم. كۇن رايى بۇزىلا باستادى. جەل كۇشەيىپ, سىرعىما جەل تۇردى. ىمىرت جابىلدى. كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعىلىق ورنادى. جەلدەن ىقتاپ, باعىتىمنان ءسال قيىس كەتىپپىن. بىرنارسەدەن سەزىكتەنگەندەي بولدىم. ارتىما بۇرىلىم قاراسام, جەر باۋىرلاپ ءۇش قاسقىر كەلە جاتىر. «ءبىتتىم» دەپ ويلادىم. زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى. كوزىم الدىمدا تۇرعان ماياعا ءتۇستى. اراقاشىقتىق – 20-30 مەتر. سوعان جەتۋگە اسىقتىم. شاڭعىنى بوساتىپ, قولىما بالتاشامدى الدىم. ماياعا جەتىپ, ءشوپتى ۇڭگىپ كىرىپ كەتتىم. ولار مايانى اينالىپ, ۇستىمنەن تۇسسە, شارۋامنىڭ بىتكەنى. بار قارۋىم – بالتام عانا. قاسقىرلار ماياعا تامان جەردە شوقيدى دا وتىردى. ءسويتىپ, ءبىر-ءبىرىمىزدى اڭدىپ وتىرعاندا كوزىم ءىلىنىپ كەتتى. ويانسام, ۇستىمدە اق تىشقاندار سەكىرىپ ءجۇر. جۇلدىزدار اسپانعا ءىلىپ قويعان شام سەكىلدى, جارقىراپ تۇر. سول ءتۇنى ماياعا قونىپ, ەرتەمەن ۇيگە امان-ەسەن جەتتىم. اكە-شەشەمنىڭ دەگبىرى كەتىپ, الاڭداپ وتىر ەكەن. ال فيلمدە ورىنباي مايانى ورتەيدى.
– كينودا تانىمال كونسترۋكتور كالاشنيكوۆتىڭ بەينەسى بار. ول جاساپ جۇرگەن قارۋىنىڭ شارۋاسىمەن جەر اۋىپ كەلگەن نەمىس عالىمىمەن اقىلداسادى. بۇل بولعان وقيعا ما؟
– قازاقستانعا قونىس اۋدارعان نەمىس عالىمى راۋشەنباح بولعانى راس. بىراق ول كالاشنيكوۆپەن كەزدەستى مە, كەزدەسپەدى مە, ءبىلمەيمىن. بۇل ەپيزود كوركەمدىك تۇرعىسىنان الىندى.
– كوركەم عانا ەمەس, دەرەكتى كينونىڭ دا شەبەرىسىز. وسى باعىتتا ءبىراز شارۋا تىندىردىڭىز.
– ءيا, مەن الدىمەن رەجيسسەرلىكتى دەرەكتى فيلمنەن باستاعام. 1989 جىلى ەلىمىزدە العاش ناۋرىز مەرەكەسى تويلانعان كەزدە «ارمىسىڭ, ناۋرىز!» دەگەن دەرەكتى تۋىندى جاسادىم. سودان سوڭ «قاعاجۋ اۋىل», «تەرروردىڭ قانقۇيلى ىزدەرى» جانە اكادەميك قانىش ساتباەۆ تۋرالى ءتۇسىردىم. كورنەكتى عالىمنىڭ ءومىرى قايشىلىققا تولى. ونىڭ: «جەزقازعاندى مەن اشقام جوق, مەنى جەزقازعان اشتى» دەگەن سوزىندە تەرەڭ ءمان جاتىر. بالالار حيرۋرگياسىنىڭ اتاسى كامال ورمانتاەۆ اقساقال جايىندا جاسادىم. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى, تاعدىردىڭ اۋىر تەپەرىشىن كورگەن كەنەنباي قوجابەكوۆ تۋرالى «ءتوزىم» دەگەن تولىق مەتراجدى دەرەكتى فيلم شىعاردىم. بۇل جۇمىس كوپشىلىككە ۇنادى.
تامىرسىزدىققا بالتا شابۋ كەرەك
– جاقسى, اعا. ءوز باسىم دەرەكتى دۇنيەنى قىزىعىپ كورەمىن. باسقا جۇرتتىڭ دا تۋىندىلارىن قارايمىن. بىراق… ءيا, ءبىراق بىزدەگى تۇلعالار تۋرالى تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلمدەردە باس كەيىپكەردىڭ جان-دۇنيەسى تولىق اشىلمايدى. ونىڭ ءومىردەگى سۇرىنگەن, كۇيىنگەن كەزدەرى ايتىلمايدى. قايتا, ماقتان ءسوز كوپ. بۇعان نە ايتاسىز؟
– ەندى وعان ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدىڭ اسەرى بار. جاڭاعى ايتقان كەنەنباي ءفيلمىن كورگەندە, بالاسى اكەمنىڭ بار قىرىن اشىپسىز دەپ سولقىلداپ جىلادى. ارامىزدان ەرتە كەتكەن ساعي ءاشىموۆ تۋرالى ءتۇسىردىم. تاقىرىپتى اكتەردىڭ بالاسى اڭسار ارقىلى وربىتتىك. فيلم ءاسانالى اعاعا ۇنادى. ول دا كوزىنە جاس الدى. سودان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, حالىق قاھارمانى, تۇڭعىش عارىشكەر توقتار اۋباكىروۆ جايىندا دەرەكتى فيلم نەگە تۇسىرمەسكە دەپ ويلادىم. كەڭەس وكىمەتىندە ونداي ەرلىك جاساعان ازامات جايىندا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە جاسالاتىن. بىزدە 24 جىل وتسە دە, ەشقانداي ءۇن جوق. سوسىن سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى كارىم ماسىموۆكە حات جازدىم. دەرەكتى دۇنيەنى قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تاقىرىپتىق جوسپارىنا كىرگىزۋگە كومەكتەسىڭىز دەپ. الدىمەن بارلىق توقتار جۇرگەن جەردەگى بەينەماتەريالداردى جيناقتاپ الدىم. توقاڭ – بيىگىنە ءوز ەڭبەگىمەن جەتكەن ازامات. ەكەۋمىزدىڭ تاعدىرىمىز ۇقساس. جەتىم وسكەن. اكەسى دۇنيەدەن ەرتە وتكەن. قىسقاسى, باتىرمەن ەكى جىل ءجۇردىم. جەتپىسكە تولعاندا ماسكەۋگە باردىق. توقتارمەن امانداسۋعا سونداعى بارلىق ۇشقىش-سىناقشى, عارىشكەر دوستارى كەلدى. ءبارى – كەۋدەلەرىندە التىن جۇلدىز جارقىراعان باتىر. قىسقاسى, توقتار تۋرالى 52 مينۋت بولاتىن تولىق مەتراجدى فيلم جاسادىم. مينيسترلىككە ءفيلمدى 1 ساعات 20 مينۋت ەتىپ تاپسىردىم. ولار ۋاقىتى كوپ دەپ قابىلدامادى. ايتەۋىر, جاقىندا «قازاقفيلم» باتىر جايىندا ەكى سەريا جاساۋعا رۇقسات بەردى. سوعان كوڭىلىم جادىراپ قالدى.
– ءبىراز جىلدارىڭىز «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا ءوتتى. قازىر كەشەگى الىپتار قالاعان رەجيسسەرلىك مەكتەپتىڭ ءداستۇرى ساقتالدى دەپ ويلايسىز با؟
– ءبىزدىڭ كينونىڭ تاريحى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ بولۋىمەن ءوربيدى. 1942 جىلى الماتىعا «موسفيلم» مەن «لەنفيلم» كينوستۋديالارى كوشىپ كەلدى.سولاردىڭ ىقپالى بىزگە ءتيدى. قازاق كينوسى دەگەندە الدىمەن ويىمىزعا وسى سالاعا تۇرەن سالعان شاكەن ايمانوۆ, سۇلتان قوجىقوۆ, ءماجيت بەگالين كەلەدى. بۇلار كينو الەمىن بيىككە كوتەردى. وكىنىشكە قاراي, شاكەن اعا, ءماجيت بەگالين, ابدوللا قارساقباەۆ – ۇشەۋى 56 جاسىندا ومىردەن ءوتتى. سۇلتان اعا الپىس جاسىندا قايتىس بولدى. بۇگىندە وسى تۇلعالاردىڭ شاكىرتى جوقتىڭ قاسى. قازاق ءمۋلتفيلمىنىڭ اتاسى امەن قايداروۆ قاريامەن جاقىن ارالاستىم. سول كىسى ەكەۋمىز ەلىمىزدە كينو ماماندارىن دايىندايتىن مەكتەپ بولسا دەپ ويلايتىن ەدىك. ويتكەنى كينوستۋديادا قابىلەتتى رەجيسسەرلەر جەتىسپەيتىن. ەرىكسىز ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك كينو كوميتەتىنە شىعامىز. ولار بىزگە قايبىر ءجوندى ماماندار جىبەرەدى, ءوز تانىستارىن تىقپالايدى. سودان عوي, باياعىدا «قان مەن تەر» كوركەم ءفيلمىن تۇسىرگەن ازەربايجان مامبەتوۆتىڭ جانىنا ماسكەۋ ماستيۋگين دەگەن رەجيسسەردى جىبەردى. سودان اقبالانىڭ ءرولىن ويناعان اكتريسا ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆكە ۇناماي, ابەكەڭ سول ءفيلمدى اقىرى وسى كۇنگە دەيىن كورمەي كەتتى. قازىر ەلىمىزدەگى ءۇش جوعارى وقۋ ورداسىندا كينو ماماندارى دايارلانادى. دەگەنمەن بۇرىنعى رەجيسسەرلەردىڭ ءداستۇرى ساقتالادى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرى قازاق كينوسىنىڭ قۇندىلىعى رەتىندە دارىپتەلەدى. ولار جايىندا ساباق ۇستىندە جاستارعا ايتىپ وتىرامىن. بىراق ءبىر ورىندا تۇرا بەرۋگە تاعى بولمايدى. الەم كينوسى قايدا بارا جاتىر؟ ونى دا بىلگەن ءجون. بىزگە سونداي دامۋ قاجەت. ماسەلەن, «كوشپەندىلەر» ءفيلمىن سىناعانمەن, ونىڭ كينو وندىرىسىنە ەنگىزگەن جاڭالىعى بار. جاڭا تەحنولوگيا الىپ كەلدى.
– بۇگىنگى تۇسىرىلگەن فيلمدەردەن نە وي تۇيەسىز؟
– بۇرىن كينوداعى ەڭ قيىن جانر كومەديا سانالۋشى ەدى. قازىر كۆن-نەن شىققان جىگىتتەر وسى جانردى تىم جەڭىلدەتىپ جىبەردى. «كەلينكا سابينا» ءفيلمى قارجىلىق تابىس اكەلگەنمەن, كوركەمدىك سيپات جوق. بىراق مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇسىرىلگەن تۋىندىلاردىڭ ىشىندە تاۋىرلەرى بار. مىسالى, اقان ساتاەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ايتۋعا بولادى. وعان «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ءفيلمىنىڭ يدەياسىن بەرگەن مەن ەدىم. «ايقىن» گازەتىندە ەرتەدەگى ءبىر وقيعا جايىندا قىسقا حابار جاريالانىپتى. قازاق قولىن باستاعان بولات حان مەن جولبارىس حان تۇركىستاندى جوڭعارلاردان قورعاۋعا اتتانعاندا, اۋىلدا بالا-شاعا مەن قاتىن-قالاش قالعان عوي. سولاردىڭ اراسىنان 13-14-تەگى بالالار ۇستا بولىپ, كورىك ۇستاپ, قارۋ سوعىپ, اۋىلدى جاۋدان قورعايدى. اقاننىڭ كينوسىنا تۇسكەندەر – اسكەر جاسىنداعى بوزبالالار. ال ولاردىڭ ىستەگەندەرى – بالانىڭ قىلىقتارى. سونى ون ۇشتەگى جەتكىنشەكتەر جاساسا, باسقاشا بولار ەدى. كورەرمەن جاس ەرەكشەلىگىن سەزبەۋى مۇمكىن, دەگەنمەن بىرنارسە جەتپەي تۇرعان سەكىلدى. سونداي-اق, جاقىندا «التىن وردا» ءفيلمىن كوردىم. 15 مينۋت قانا قاراۋعا ءداتىم جەتتى. ءبارى وتىرىك. كينودا كوركەمدىك بولعانمەن, ول تاريحي اقيقاتتان اينىماۋ قاجەت.
– كوڭىلىڭىز تولعان تۋىندىلار دا بار شىعار؟
– تاياۋدا ەلباسى دوسحان جولجاقسىنوۆتى قابىلدادى. بۇل پرەزيدەنتتىڭ وتاندىق كينونى قولداۋى دەپ ۇعامىن. ءبىز دوسحان ەكەۋمىز كوپ پىكىرلەستىك. بىراق ونى «ءبىرجان سال» ءفيلمىنىڭ سوڭعى فينالىندا اسقان ءانشىنى جىن سوققانداي اۋىرتىپ قويعانىن قابىلداي المايمىن. باسقا فورمانى تابۋعا بولاتىن ەدى. ال «قۇنانبايدىڭ» ورنى بولەك. بۇعان شىعارمانىڭ ستسەناريىن جازعان مارقۇم تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ەڭبەگى ەداۋىر بولدى دەپ ويلايمىن. ول جاڭا كوزقاراستاعى جىگىت ەدى. مەن ءوز شاكىرتتەرىمە بۇل كينونىڭ ءبىر عانا كادرى ءۇشىن كورۋگە شاقىرامىن. قۇنانبايدى يتجەككەنگە ايداپ بارا جاتقاندا بۇرىن بىتىسپەس جاۋ بولىپ, ۇستىنەن ارىز جازعان باراق الدىنان شىعىپ, اتتان ءتۇسىپ, ونى كورگەن قۇنانباي شانادان ءتۇسىپ, ەكەۋى قاراما-قارسى ومبى قاردى كەشىپ, ءبىر-بىرىنە جۇرگەن ەپيزودى كەرەمەت. بۇل – حالىق بىرلىگىنىڭ, ىنتىماعىنىڭ بەكزات كورىنىسى. مۇنداي دەتال ەشقانداي كينودا بولعان ەمەس. وسى ءساتتى فورما ءۇشىن دوسحاندى قۇشاقتاپ, باۋىرىما باستىم.
جۋىردا ەكرانعا شىققان «امىرەنى» ءالى كورگەن جوقپىن. امەريكالىق رەجيسسەر تۇسىرگەن دەيدى. بىراق قالتالى ازاماتتىڭ كينوعا قارجىسىن سالعانى قۋانتادى. الايدا ۇلتتىق كينونى وزگە ۇلت وكىلى جاساي المايدى. قازاقى بولمىس, قازاقى ءداستۇر, قازاقى ۇعىمدى قازاق قانا ۇعىنادى.
– وتاندىق تەلەارنالار تۇسىرگەن سەريالداردى كورەسىز بە؟
– قازىر وسى سەريالدار ماسەلەسى كوتەرىلىپ جاتىر. ءبىر قىزىعى, ءبىزدىڭ ارنالار باسشىلىعى سەريال تۇسىرۋگە كاسىبي رەجيسسەرلەردى شاقىرمايدى. ونى باسقا بىرەۋلەر جاساپ ءجۇر. ولاردىڭ جۇمىسىنا سىن ايتۋعا حاقىم جوق شىعار… بىراق ەشكىنىڭ ءوزى «مەنى سويسا, قاساپشى سويسىن» دەمەي مە؟ سوندىقتان تەلەارنالار كاسىبي رەجيسسەرلەرمەن جۇمىس ىستەسە, ارتىق بولمايدى. قالاي بولعاندا دا, ۇلتتىق تامىرسىزدىققا جول بەرۋگە بولمايدى. سودان ساقتانعان دۇرىس.
– جەتپىسكە تولدىڭىز, ومىردە وكىنىشىڭىز بار ما؟
– ەشقانداي وكىنىشىم جوق. سوناۋ قيىنشىلىق جىلدارى «قازاقفيلمدى» باسقاردىم. سول ۋاقىتتا ماعان تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن نۇسقاعان كامال سمايىلوۆ, ازەربايجان مامبەتوۆ, ولجاس سۇلەيمەنوۆ, قالتاي مۇحامەدجانوۆ, اكىم تارازي جانە ءلايلا عالىمجانوۆا سەكىلدى ارداقتىلاردىڭ ورنى مەن ءۇشىن بولەك. قازاق كينوسىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتكەن ءىلياس وماروۆ, وزبەكالى جانىبەكوۆ, ميحايل ەسەناليەۆ سىندى ازاماتتاردى ۇمىتۋعا بولمايدى. قالاعاڭ جارىقتىق: «كۇندە ەرتەمەن ۇيدەن قازاق كينوسىن 2 سم كوتەرەمىن دەپ جۇمىسقا كەلەم, ونىڭ كەشكە تامان 1 سم تومەن تۇسكەنىن سەزىنىپ, ۋايىمداپ قايتامىن» دەپ قالجىڭداۋشى ەدى. سول سەكىلدى مەن دە وتاندىق كينو ءوندىرىسىنىڭ بولاشاعىنا الاڭدايمىن. الايدا كوڭىلدە ۇكىلى ءۇمىت باسىم. مەملەكەت تاراپىنان وسى سالاعا ۇلكەن قولداۋ بار. كينو تۋرالى زاڭ قابىلدانباق. تالانتتى جاستار ءوسىپ كەلەدى. سوندىقتان قازاق كينوسىنىڭ جۇلدىزى جارقىرايتىن ءسات تۋادى دەپ سەنەمىن.
– اسەرلى اڭگىمەڭىزگە راقمەت, اعا!
سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول
