ۇلتتىق رۋح الىپتارى: احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە عۇمار قاراش ۇندەستىگى
قالام قايراتكەرلەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە عۇمار قاراشتىڭ الاش يدەياسى توعىستىرعان شىعارماشىلىق تۇلعالارىنداعى ۇندەستىككە ەلشىلدىك رۋح, ۇلتشىلدىق سەزىم, مەملەكەتشىلدىك سانا ۇيلەسىمى ءتان. قازاق كاسىبي پۋبليتسيستيكاسى مەن جۋرناليستيكاسىن قالىپتاستىرۋعا تاريحي ەڭبەك ەتكەن ولار ويانۋ ءداۋىرىنىڭ مۇرات-ماقساتىن الەۋمەت ساناسىنا سىڭىرۋدەگى ءباسپاسوز ماڭىزىن تەرەڭنەن بايىپتادى. احمەت: «گازەت – حالىقتىڭ كوزى, قۇلاعى ءھام ءتىلى» (قۇرمەتتى وقۋشىلار!), «گازەت قىزمەتى – حالىققا باس, كوز, قۇلاق, ءتىل بولىپ ۇلتىنىڭ ار-ابىرويىن كۇزەتىپ, جۇرتىن جاقسىلىققا باستاۋ, جامانشىلىقتان ساقتاندىرۋ» (ورىنبور, 2 فەۆرال) دەپ تۇيسە, عۇمار قاراش العاشقى ۇلتتىق باسىلىمدارىمىزدىڭ بىرەگەيى «قازاقستاندا» جاريالانعان «گازەت دەگەن نە زات؟» ماقالاسىندا: «ء…بىزدى ءبىر نيەت, ءبىر تىلەككە جياتۇعىن زات – كازيت, سو سەبەپتى كازيت – ءبىزدىڭ باسشىمىز, كازيت – ءبىزدىڭ دوستار الدىنداعى كوركىمىز. دۇسپاندارعا قارسى قۇرالىمىز, كازيت – ءبىزدىڭ بىلمەگەنىمىزدى كورسەتەتىن ۇستازىمىز, كازيت – ءبىزدىڭ قاراڭعىدا جارىق بەرىپ, تۋرا جولعا سالاتىن شامشىراعىمىز» دەپ جازدى.
«قازاقستان» «قازاق» گازەتىنىڭ جارىق كورۋىن التى الاشقا زور قۋانىشپەن جەتكىزدى: «ورىنبوردان ناعىز قازاق تىلىندە «قازاق» اتتى كازيت شىقتى. باس جازۋشىسى «قىرىق مىسالدى» شىعارعان اتاقتى اقىنىمىز احمەت بايتۇرسىنوۆ, اقشا شىعارىب باستىرۋشى مۇستافا ورازاەۆ دەگەن ازامات. گازەتدىڭ ماقسۇدى قازاقعا كوز, قۇلاق بولۋ».
«قازاق» باسىلىمىنداعى «قازاقستان» گازەتاسى» جاريالانىمىندا «ورالسكي قالاسىندا ون شاقتى ءنومىر شىعىپ توقتاعان «قازاقستان» جاڭادان شىعا باستادى… «قازاقستاننىڭ» 27 يانۆاردا شىققان ءبىرىنشى ءنومىرى باسقارمامىزعا كەلدى. كىتاپ فورماسىندا سەگىز بەت بولىپ باسىلادى ەكەن. اياعىندا ءبىر بەتى ورىسشا» («قازاق» گازەتى. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى, 1998. 16-بەت) دەگەن حابارلاما بەرىلدى.
1913 جىلى ورىنبوردا «قازاق» گازەتى ۇلت ۇستازىنىڭ رەداكتورلىعىمەن تۇساۋىن كەسكەندە عۇمار «ءسۇيىنشى» ولەڭىن ارنادى:
عۇمار شىعارماشىلىعى, جارىق كورگەن جيناقتارى «قازاق» گازەتىندە لايىقتى تۇردە باعالانىپ وتىردى. ماسەلەن, «ادەبيەت كەشى» دەگەن ماقالادا ورىنبور تەاترىندا ون پروتسەنتى جارالى اسكەرلەرگە بەرىلۋ شارتىمەن «وقۋشىلارعا جاردەم جاميعاتى» پايداسىنا ادەبيەت كەشى ۇيىمداستىرىلعانى, مەدرەسە شاكىرتتەرى «احاۋ سەمەي», «قۇباقان» اندەرىن سالىپ, احمەتتىڭ «قازاق قالپى», عۇماردىڭ «بار ەدى قازاعىمنىڭ وڭعان كۇنى» دەگەن ولەڭدەرىن ايتقانى» جازىلدى. «قازاق» باسقارماسىندا ساتىلاتىن كىتاپتار» حابارلاماسىندا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «الىپپە», «ماسا», «ءتىل قۇرالى», م.دۋلاتۇلىنىڭ «قيراعات» كىتابى», «باقىتسىز جامال», «ەسەپ قۇرالى», ع.قاراشتىڭ «اعا تۇلپار» كىتابى اتاپ كورسەتىلدى.
«قازاق» گازەتىندە ع.قاراشتىڭ «ءسۇيىنشى», «ەكى باۋىرعا» ولەڭدەرى, «ءبىلىم جارىسى حاقىندا», «شارعى ماسەلەسى», «شارعى ماسەلە حاقىندا», «يۋسۋف سۋبان بالاسىنا اشىق حات», «ۆارشاۆادا قازاق ستۋدەنتتەر», «استارحان جەرى», «بوكەيلىك كەرەگى» (ع.احمەتۇعلى, س.مەڭدەشۇعلى, ن.يبراھيم بالاسىمەن بىرگە), «مەكتەپ اشىلۋى», «ىشكى وردا», «قازاقتىڭ مۇفتىلىككە قوسىلۋى تۋرالى», «مەكەمە شاريعيەدە قازاق ءبولىمى», «ىشكى وردا يمامدارىنا» سىندى باسقا دا ماقالالارى باسىلدى.
عۇمار تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ ىشىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگىن «ەسكى ءھام سوزدىككە باي, ەسكى بولعاندىعى ءۇشىن دە بەك ساف, ناعىز ءتىل ەكەندىگى جۇرتقا ماعلۇم» دەي كەلە, ەندىگى كەزەكتە ادەبي ءتىلىمىزدى دامىتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى «ادەبي جاعىنان قاراعاندا ءتىلىمىزدىڭ ولاردىڭ تىلدەرىنەن ارتتا ەكەندىگىندە ىڭكار ايتىپ بولمايدى» دەگەن سىندارلى پىكىر ايتادى
«ەكى باۋىرعا» ولەڭىندە تاتار جانە قازاق اراسىندا تۇسىنبەستىكتەن تۋىنداعان دۇردارازدىققا بوي الدىرماي, وتارشىلدىقتان ارىلۋداعى ورتاق ماقساتقا جۇمىلۋ قاجەتتىگىنە وي سالدى. بۇل كەزەڭدە احمەتتىڭ ۋفا ساپارىنان سوڭ «تۋعان ءتىلىم» ولەڭى, «شەكىسپەي, بەكىسپەيدى» ماقالاسى جارىق كورگەنى ءمالىم. عۇماردىڭ العاشقى ولەڭ جيناعى – «بالا تۇلپار» (ۋفا, 1911). اقىن قالام قايراتكەرلەرىنىڭ ەلدىك ۇستانىمىن ءجىتى ۇعىنىپ, زامانا شىندىعىن ايشىقتاۋداعى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جان ايقايىنا ءۇن قوسادى:
قارا قازاق بالاسى,
قىسىمعا تالاي كونىپ تۇر.
«بىلمەيدى نادان حالىق» دەپ,
جالالى جەردەن بولىپ تۇر.
قويشىلار تۇرىپ كوكجالدان,
احمەد ايتقان كەلىپ تۇر.
ۇلت ۇستازى «دوسمايىل قاجىعا اشىق حات» ماقالاسىندا ۋفا شاكىرتتەرى «قازاق» باسقارماسىنا «بالا تۇلپار», «ورنەك», «تۋمىش» كىتاپتارىن تاپسىرعانىن جازدى (بايتۇرسىنۇلى ا. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. «ەر سايىن», «23 جوقتاۋ» اۋىز ادەبي مۇراسى, كوسەمسوزدەر, تابىلعان تۋىندىلارى. – الماتى: «ەل-شەجىرە», 2013. ت. V 249-بەت). «اعا تۇلپار» ولەڭدەر جيناعىنىڭ 1914 جىلى ورىنبورداعى «دين ۆا ماگيشات» باسپاسىنان جارىق كورۋىنە ساناتكەر ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. كىتاپتاعى «زامانا جايىنان», «زامانانىڭ ادامى», «بۇ زامان», «قازاققا», «الايما, الاش», «قاشان قادىرى بىلىنەر» ولەڭدەرى «ماسا» جيناعىنداعى «قازاق قالپى», «قازاق سالتى», «جيعان-تەرگەن», «تىلەك باتام», «جۇرتىما», «جۇباتۋ», «عىلىم» ت.ب. ساياسي-الەۋمەتتىك ليريكاسىمەن ۇندەسىپ جاتىر.
1917 جىلدىڭ 21-26 شىلدە ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن ءبىرىنشى جالپى قازاق سەزىنىڭ باعدارلاماسىندا قاراستىرىلعان ون ءتورت ماسەلەنىڭ ءبىرى – ءدىن جايى بولاتىن. «قازاق» گازەتىندە قۇرىلتاي قاۋلىسى, سونىڭ ىشىندە ءدىن ماسەلەسىنە قاتىستى قابىلدانعان ون ءۇش تارماقتىڭ ون ءبىرىنشى تارماعىندا: «ورال وبلىسىنان قازىلىققا سايلانعان قايىرشا احمەتجانۇعلىن ءھام بوكەيلىكتەن عۇمار قاراشۇعلىن سەز لايىق كوردى. وزگە قازىلاردى ءار وبلىس ءوزى سايلاۋعا قالدىرعانى» ايتىلعان.
عۇمار 1917 جىلى كوكتەمدە ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان وداعىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايىنا قاتىسىپ, رەسەيدىڭ ەۋروپا بولىگى مەن ءسىبىر مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ التى قازيىنىڭ بىرەۋى بولىپ سايلانادى. بۇعان قاتىستى «قازاق» گازەتىندە «عۇمار قاراشەۆ – قازى» دەگەن حابارلاما بەرىلدى. 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانىندا وتكەن ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنە قاتىسقان ول «الاشقا», «الاش ازاماتتارىنا», «كورەمىز بە؟», «كەلەر مە ەكەن؟» اتتى ولەڭدەرىن جازدى.
اقىن «جارىق جولعا باستاۋشىعا ەرەمىز بە, اق جۇرەكتى شىن ەرلەرگە سەنەمىز بە؟ تازا قاندى, كىرسىز جاندى قازاق جۇرتى, ءوز الدىنا ەل بولعانىن كورەمىز بە؟» دەپ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ ومىرلىك تالاپتارىن وتكىر قويدى. قاي ىستە بولماسىن دوس پەن دۇشپانىن ايىراتىن الاش پەرزەنتىنىڭ مەرەيى ۇستەم, وزگەلەردەن ەڭسەلى بولۋى ءۇشىن وقۋ-ءبىلىم تەرەڭدىگى, بەرەكە-بىرلىك جوعارىلىعى, ۇلتتىق سانا-سەزىم اسقاقتىعى, ساياسي باعىت-باعدار ايقىندىعى, قوعامدىق جانە ءدىني يماندىلىق ۇستانىمدار ناقتىلىعى قاجەت. وسىنداي ىرگەلى شارتتارعا يەك ارتقان, ونى ۇستانعان ۇلتتىڭ الار اسۋى, شىعار بيىگى دە ءزاۋلىم بولماق.
جالقاۋلىقتى, بوس ءجۇرىستى
تاستاعانىن,
ورىنسىزعا داۋلەت مۇلكىن
شاشپاعانىن,
كەرەك جەردە بويدى بالاپ
قاشپاعانىن,
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن
كورەمىز بە؟
اۋليە دەپ كورىنگەنگە
باس ۇرماۋىن,
ءدىن دەپ قورقىپ اقيقاتتى
جاسىرماۋىن,
ەشنارسەنى ولشەۋىنە
اسىرماۋىن,
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن
كورەمىز بە؟
«الاش» اتتى وردا قۇرىپ
شالقىعانىن,
باق-داۋلەتى تۋىپ-ءوسىپ
بالقىعانىن,
ءاربىر ىستە قازاق ءيسى اڭقىعانى,
تىرلىكتە كوزىمىزبەن
كورەمىز بە؟
تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى سيپاتى – مەملەكەتتىك ىستەردىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان شەشىلۋى, ءوز جەرىنىڭ قازبا بايلىعىن حالىق يگىلىگىنە جاراتۋى دەسەك, وسىناۋ كەمەلدىلىككە جەتۋدىڭ جولدارىنا قاتىستى عاسىر باسىندا-اق عۇمار كەلەلى ويلار تۇيەدى.
ءوز جەرىنەن شىققان كەندى ءوزى
العانىن,
ادەمىلەپ ايقىش-ۇيقىش جول
سالعانىن,
ەۋروپانىڭ ونەرىنەن
ۇلگى العانىن,
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن
كورەمىز بە؟
«الاش» اتتى وردا قۇرىپ
شالقىعانىن,
باق داۋلەتى تۋىپ-ءوسىپ
بالقىعانىن,
ءاربىر ىستە قازاق ءيسى
اڭقىعانىن,
تىرىلىكتە كوزىمىزبەن
كورەمىز بە؟!.
الاش تۋى استىنا بىرىككەن قالام قايراتكەرلەرىنىڭ تۇتاس ۇلتتى ۇيىستىرار رەفورماتورلىق قادامدارىن كەڭەس ساياساتى قابىلدامادى. ا.بايتۇرسىنۇلى اتاپ وتكەنىندەي, قازاق زيالىلارىنىڭ قىزمەتى زاڭسىز دەلىنىپ, ولاردىڭ باسىن العانعا 25 مىڭ رۋبلگە دەيىن اقشا بەرىلەتىن بولدى.
مىنە, جاس تولقىننىڭ انا تىلىندە جان-جاقتى ءبىلىم الۋىنا قاجەتتى پەداگوگيكالىق باعىتتاعى ءىزاشار كىتاپتار شىعارۋدا ع.قاراش سارابدالدىق تانىتتى. ا.بايتۇرسىنۇلى «وقىتۋ جايىنان» ماقالاسىندا «ءسوزدىڭ تۇرار جەرى مىناۋ: قازاق مەكتەبىندە وقىتاتىن قازاق تىلىندە الىپپەلەردەن باسقا قازىر كىتاپ جوق. بىراق ولاردىڭ ءبارى دە بولادى. قازاق مەكتەبىندە وقۋ ءۇش جىلدىق بولۋى قولايلى. سول ءۇش جىلعا كەرەك كىتاپتار شىعۋىنا تالاپ ەتىپ جاتىرعان ادامدار بار» (التى تومدىقتىڭ بەسىنشى تومىندا. 243-بەت) دەپ جازعانىنداي, 1919 جىلى وردادا جارىق كورگەن قازاقتىڭ تۇڭعىش عىلىمي-پەداگوگيكالىق ادىستەمەلىك «مۇعالىم» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە سانىندا ع.قاراشتىڭ «پەداگوگيكا» ەڭبەگى باسىلدى. عۇمارتانۋشى م.ءتاجىمۇرات اقىننىڭ 1917-1918 جىلدارى رەسەي مەن ءسىبىر مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قازيى بولىپ جۇمىس ىستەپ ءارى ۋفا كىتاپحانالارىندا وتىرىپ, «قان مەن جان», «پەداگوگيكا» اتتى ەڭبەكتەر جازعانىن ايتادى. عالىم «قان مەن جاننىڭ» قولجازباسى تابىلماعانىن, «پەداگوگيكا» جاريالانعان جۋرنالدىڭ ازىرگە № 2, № 7 ساندارى تابىلعانىن, وندا ەڭبەكتىڭ ورتاسىنان سوڭىنا دەيىن باسىلعانىن ەسكەرتەدى. زەرتتەۋشى قۇندى مۇرانى «قازاقستان مەكتەبى» جۋرنالىندا جاريالادى.
اعارتۋشى «پەداگوگيكا» ەڭبەگىن جازۋدا حالىقتىق ءتالىم-تاربيەدەن باستاپ الەمدىك وزىق ويلى عۇلامالار پىكىرىن سارالاي وتىرىپ, پەداگوگيكالىق عىلىمنىڭ ماقسات-مىندەتىن تالدايدى. بالا تاربيەسىنىڭ باستى سيپاتى, شىنايى ادامي قاسيەتى بيىك, ار مەن جانى تازا ازامات قالىپتاستىرۋ حاقىندا بۇگىندەرى ماڭىزىن جويماعان پىكىرلەر تۇيەدى. عۇماردىڭ اعارتۋشىلىق وي-تولعامدارى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «باستاۋىش مەكتەپ», «مەكتەپ كەرەكتەرى», «ورىسشا وقۋشىلار», «وقىتۋ جايىنان» ت.ب. ماقالالارىنداعى وقۋ-اعارتۋ, بالا وقىتۋ, ۇرپاق ءتالىم-تاربيەسىنەن ءوربيتىن وزەكتى تولعانىستارىمەن ساباقتاس.
ۇلت ءتىلىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى – بارشا الاش زيالىلارىن تولعاندىرعان كەلەلى تاقىرىپ. «ءتىل – ادەبيەت» (1912) ماقالاسى عۇماردىڭ ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالۋىنداعى انا ءتىلى, ادەبيەتىنىڭ ماڭىزىن جان-جاقتى سارالاۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
«ءبىر كەۋدە – پەندەنىڭ دۇنيەدە جاساۋى, بار بولىپ تۇرۋى ءۇشىن جان – رۋح كەرەك. ءبىر حالىق, ءبىر ەلدىڭ دە دۇنيەدە ءبىر ءميللات, ەل بولىپ جاساۋى, تىرلىك ەتۋى ءۇشىن ءتىل كەرەك, ادەبيەت كەرەك. جانسىز كەۋدە دۇنيەدە جاساي الماس, ءشىرىپ, توپىراققا اينالىپ جوق بولار! ءتىلى, ادەبيەتى بولماعان ءميللاتتىڭ دە تاپ سول جانسىز كەۋدەدەن ايىرماسى بولماس, وزىنە ايىرىم ادەبيەتى بولماعان ميللاتتەر دە دۇنيەدە جاساي الماس» دەپ ۇلت پەن ۇلتتىق رۋح جاسامپازدىعىن ءتىلدى ساقتاۋ تۇرعىسىنان تۇسىندىرەدى. ءوزىنىڭ انا ءتىلىن ۇمىتىپ, وزگە تىلگە قۇل بولعان ەلدىڭ بولاشاعى قاراڭ جانە دە باسقا حالىققا ءسىڭىسىپ ۇلتتىق سيپاتىنان ايىرىلاتىنىن, تىپتەن جوق بولىپ كەتەتىنىن تەرەڭنەن زەردەلەيدى. اسىرەسە, ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەدە جاس ۇرپاقتى انا ءتىلىن ارداقتاۋعا, ءوز ءتىلىنىڭ قاسيەتىن بويىنا ءسىڭىرىپ وسۋگە جانە ءتىل باستى قاسيەت بولىپ تابىلاتىنىن اتا-انانىڭ قاشان دا ەسكەرۋىنە وي سالادى. «بالالارىنا جاستان ءوز ءتىلىن جاقسى ۇيرەتپەگەن, ولاردىڭ كوڭىلدەرىنە قۇرى وگەي انا سياقتى تاربيە ەتكەن ءميللات تە كەلەشەكتە بالالارىنان ءوزىنىڭ قىلعان جاقسىلىعى, بەرگەن تاربيەسى دارەجەسىندە عانا حاقى الار, جاقسىلىقتى كورەر. بالالارى دا وعان وگەي اناعا قاراعان كوزبەن قارار. ءميللات پەن بالالارى اراسىنداعى بۇل الاكوزدىك, شافەعاتسىزدىق ءميللاتتىڭ … اقىرىندا بىتۋىنە سەبەپ بولار» دەپ ۇعىندىرادى.
اقىن وتارشىل ەلدەر ساياساتىنىڭ باستا ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – وزىنە بودان حالىقتى تىلىنەن, ادەبيەتىنەن ايىرۋ ەكەنىن: «…بۇل زاماندا ءبىر ءميللات وزىنەن كۇشسىز بولعان ەكىنشى ءميللاتتىڭ ميللاتتىگىن تىلىنە, وعان كەتىك جاسايىن دەسە, ەڭ الدىمەن, ول بەيشارا ءميللاتتىڭ تىلىنە, ادەبيەتىنە بالتا شابادى» دەگەن تولعانىسىمەن ءتۇسىندىرىپ, ءتىل مەن ادەبيەتتى ساقتاۋ جولىندا رۋحى مىقتى ۇلت «ءتىل ۋا ادەبيەتىن جوعالتپاس ءۇشىن جانىن دا پيدا ەتەر» دەپ زەردەلەدى.
عۇمار تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ ىشىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگىن «ەسكى ءھام سوزدىككە باي, ەسكى بولعاندىعى ءۇشىن دە بەك ساف, ناعىز ءتىل ەكەندىگى جۇرتقا ماعلۇم» دەي كەلە, ەندىگى كەزەكتە ادەبي ءتىلىمىزدى دامىتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى «ادەبي جاعىنان قاراعاندا ءتىلىمىزدىڭ ولاردىڭ تىلدەرىنەن ارتتا ەكەندىگىندە ىڭكار ايتىپ بولمايدى» دەگەن سىندارلى پىكىر ايتادى.
«ۇلت ءھام تۋعان ءتىل» (پاتشالىق ءھام بوستاندىق زامانىندا) (1919) ماقالاسىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ ورىستاندىرۋدا جۇرگىزگەن وزبىر ساياساتىن ايىپتايدى. وتارشىلدىق ويرانىنا ۇشىراعان حالىقتاردىڭ جەر بەتىنەن ءىز-ءتۇسسىز جويىلىپ كەتكەنىنەن ايتقاندا, ءار ۇلت انا ءتىلىن ساقتاۋى قاجەت دەگەن پىكىرگە توقتالادى. سوندىقتان تەك انا ءتىلىن دامىتۋمەن عانا ءبىلىم-ونەردى شىنايى يگەرۋ, ادەبيەتتى وركەندەتۋ جەمىستى بولاتىنىن «ەڭ اۋەلى انا ءتىلى قاجەت. ەگەر انا ءتىلىن بىلمەسەڭ, وندا سەن ول ۇلتتىڭ بالاسى ەمەسسىڭ. انا ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ, ۇلت ءبىلىمىن الا المايسىڭ. ۇلت ءبىلىمى بولماسا, وندا ادەبيەتتىڭ بولمايتىندىعى ءوزى-اق بەلگىلى. ادەبيەتى جوق ۇلتتىڭ ءبىلىمى دە, ونەرى دە ورشىمەيدى.
ءتىل ساقتاۋعا مۇمكىن بولعاندا, ءتىل ساقتالۋعا ءتيىس. ءبىز ءتىلىمىزدى قانشا ساقتاساق, ۇلتىمىزدى دا سونشا ساقتاعان بولامىز» دەپ جەتكىزەدى. ال احمەت بايتۇرسىنۇلى «قالام قايراتكەرلەرىنىڭ جايىنان» ماقالاسىندا «قازاق جەم بولۋدان دەكرەت قۋاتىمەن قۇتىلمايدى, مادەنيەت قۋاتىمەن قۇتىلادى» دەي كەلىپ, عۇمار بايىپتاعان ارنانى «وقۋ ءىسى ساباقتاس ادەبيەتپەن: وقۋ ادەبيەتتى كۇشەيتەدى, ادەبيەت وقۋدى كۇشەيتەدى. قالام قايراتكەرلەرىنىڭ جۇمىسى – ادەبيەت, ادەبيەتسىز وقۋ قۋاتتانۋ جوق, وقۋسىز مادەنيەت قۋاتتانۋ جوق, مادەنيەت قۋاتتانباي قازاققا قورلىقتان, زورلىقتان قۇتىلۋ جوق» دەپ تەرەڭدەتە ەكشەيدى. بۇل جەردە قوس ارىستىڭ مۇراتتاستىعى, ماقسات بىرلىگى تۋعان حالقىنىڭ ءتىلىن, عىلىم-ءبىلىمىن دامىتۋ, سول ارقىلى الىپ ەلدەردىڭ قورلىعىنان قۇتىلۋ ماسەلەسىندە ايقىن تانىلادى.
ءتۇيىپ ايتقاندا, الاش يدەياسى توعىستىرعان قالام قايراتكەرلەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە عۇمار قاراشتىڭ شىعارماشىلىق تۇلعالارىنداعى ۇندەستىككە ەلشىلدىك رۋح, ۇلتشىلدىق سەزىم, مەملەكەتشىلدىك سانا ۇيلەسىمى ءتان. رۋحانيات الىپتارىنىڭ اسىل مۇراسى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرىن ەسەلەۋدە, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ىرگەتاسىن ارتتىرۋداعى ماڭىزىن جويماق ەمەس.
ساعىمباي جۇماعۇل,
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى
