«ءبىز, ەڭ الدىمەن, ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋعا ايرىقشا ءمان بەرۋىمىز قاجەت. سونىمەن قاتار, قوعامدى العا جەتەلەيتىن قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ بولمىسىن جانە قوعامدىق سانانى جاڭعىرتپاي, تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن ەدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تۇركىستاندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە.
زدى جاڭعىرتىپ, مەملەكەتتىك بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋ ءۇشىن ەلتانۋ, ساياسي ەليتا وكىلدەرىنىڭ قايراتكەرلىك قىزمەتتەرىن جاريا ەتەتىن الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق عىلىمدار تۇيىسىندەگى زەرتتەۋلەردىڭ ماڭىزدى ەكەنى انىق. اسىرەسە, تاريح پەن ادەبيەتتانۋدا شىنايى دەرەكتەر مەن ادەبي مۇرالاردى ساباقتاستىرىپ, ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن ەڭبەكتەردىڭ ءتۇيىسۋى بەلگىلى دارەجەدە ەلىمىزدە تاريحقا دەگەن تانىمدىق كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولادى. بۇل ۇدەدەن «ۇلتتىق ساناداعى مەملەكەتشىلدىك پەن بىرەگەيلىك: تاريحي جانە ادەبي زەرتتەۋلەر» اتتى تسيكلدىق ەڭبەكتىڭ شىعاتىنى ءسوزسىز. اتالعان ەڭبەكتىڭ اۆتورلارى قاتارىندا وتاندىق تاريحشى-عالىم, الاشتانۋ مەكتەبىنىڭ كورنەكتى وكىلى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇعا اكادەميگى مامبەت قۇلجابايۇلى قويگەلديەۆ, جازۋشى, ادەبيەتتانۋشى عالىم, سىنشى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى جۇرتباي, بەلگىلى تۇلعاتانۋشى عالىم, تاريحشىلاردىڭ ۇلتتىق كونگرەسى باسقارما توراعاسى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇعا اكادەميگى ەرلان ءباتتاشۇلى سىدىقوۆ, كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى عالىم, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇعا اكادەميگى ديحان قامزابەكۇلى سىندى عالىمدارىمىز تۇر.
ۇسىنىلىپ وتىرعان زەرتتەۋلەردە الاشتانۋشى عالىم م.قويگەلديەۆتىڭ «الاش قوزعالىسى» اتتى ەكى كىتابى ەنگىزىلىپتى. اۆتور حح عاسىرداعى الاش – قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ وقيعالارى مەن ەرەكشەلىكتەرى, ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستىڭ باعىتتارى, الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ جولىنداعى ءا.بوكەيحان مەن ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان ساياسي قايراتكەرلەردiڭ وتارلىق ەزگiگە قارسى كۇرەسiن تىڭ دەرەكتەر نەگiزiندە باياندايدى. الاش – قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ەل ءومىرىن جاڭا ساپاعا كوتەرىپ, سول ارقىلى ۇلت جادىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان, تاريحي قۇبىلىس ەكەندىگىنە نازار اۋدارتسا, الاش يدەياسىنا تەرەڭدەي بويلاپ, ۇلتتىق يدەيانىڭ تەمىرقازىعى ەكەندىگىن ايقىندايتىن ادەبيەتتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلىنىڭ «الاشتىڭ رۋحاني تۇعىرى» اتتى ەڭبەگى دە اتالعان تسيكلدىڭ ءبىر پاراسىن قۇراپ تۇر. اۆتور نەگىزىنەن, الاش اعارتۋشىلىعىنىڭ ناقتى ماقساتتارىن كورسەتىپ, رۋحاني تۇعىرناماسىن زەردەلەيدى. اۆتوردىڭ «الاش ارقاۋى» اتتى ەڭبەگىندە دە ەلدىك, مەملەكەتشىلدىك ماسەلەلەرگە بويلاپ, قازىرگى قوعامدا ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن «الاش قوزعالىسى», «الاش پارتياسى», «الاش ۇكىمەتى» دەگەن ۇعىمداردىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ, ءار اتاۋدىڭ ءمانىن اشىپ بەرەدى. الاشتانۋدىڭ تاريحي-تانىمدىق باعىتى, تىلدىك-ادەبي زەرتتەۋلەر باعىتى, دۇنيەتانىم, ءدىني ۇستانىم, مادەنيەتتانۋ باعىتى, ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر باعىتى نەگىزىندە قاراستىرىپ, الاش اقتاڭداقتارىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن كورسەتەدى.
جاس بۋىن ۇرپاقتىڭ تاريحي سانا-سەزىمى مەن ادامگەرشىلىك قادىر-قاسيەتىن قالىپتاستىرۋدا بەلگىلى شىعارماشىلىق تۇلعالارعا ارنالعان ەڭبەكتەردىڭ دە ماڭىزى زور. عالىم ت.جۇرتبايدىڭ اتالعان تسيكلعا ەنگەن «بەسىگىڭدى ايالا!..» مونوگرافياسى قازاق حالقىنىڭ ۇلى جازۋشىسى م.اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالسا, «بەزۆرەمەنە: تراگەديا ۆوسستانيا ۆ سەميرەچە: (ليتەراتۋرنو-يستوريچەسكوە يسسلەدوۆانيە پوۆەستي م.اۋەزوۆا «ليحايا گودينا») كىتابىندا م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسى ادەبي-تاريحي تۇرعىدا تالدانىپ, جەتىسۋداعى 1916 جىلعى قايعىلى وقيعالاردىڭ كورىنىسى حرونولوگيالىق جۇيەمەن سالىستىرمالى تالداۋلار جاسالعان. ال اۆتوردىڭ «دارىلقاراپ (ابايدىڭ سىرتقى الەمى: ادەبيەت-سالىستىرمالى تالداۋ)» كىتابى دا اباي قاراسوزدەرىنە تەرەڭدەي ەنىپ, ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋداعى اباي قاراسوزدەرىنىڭ مانىنە بويلاتادى.
تاريحشى عالىم ە.ءباتتاشۇلىنىڭ اتالعان تسيكلعا ەنگەن مۇراعاتتىق دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلعان «جامبىل» اتتى عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەگىندە اقىن ءومىر سۇرگەن ءداۋىر, ونىڭ اينالاسىنداعى تۇلعالار تاريحى قاراستىرىلسا, اۆتوردىڭ «قۇنانباي اۋلەتىنىڭ تاريحى» ەڭبەگىندە قۇنانباي ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ارقىلى قۇنانباي مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى, قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى, سالت-ءداستۇرى, ەتنوگرافياسىن ايقىن بەرۋدى ماقسات ەتكەنى بايقالادى. اۆتوردىڭ «احمەت بايتۋرسىنوۆ – ۋچيتەل ناتسي» اتتى كىتابى دا ۇلت ۇستازى – احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ پاتشالىق رەسەي, الاش قوزعالىسى ءھام الاشوردا ۇكىمەتى, كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى عۇمىرى مەن قىزمەتى جان-جاقتى تاريحي دەرەكتەرمەن باياندالعان. سونداي-اق ە.سىدىقوۆتىڭ «روسسيسكو-كازاحستانسكيە وتنوشەنيا نا ەتاپە ستانوۆلەنيا توتاليتارنوي سۋپەرەتنيچەسكوي دەرجاۆى» اتتى مونوگرافياسىندا مۇراعاتتىق دەرەكتەر نەگىزىندە XX عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە تۇسىنداعى قازاق-ورىس قاتىناسىنا بايلانىستى وربىگەن وقيعالار دايەكتى دەرەكتەرمەن بەرىلگەن. قازاقستان ەلىنىڭ ازاماتتارىنىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋدا, وتكەنگە بويلاي وتىرىپ, ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋداعى جانە تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋدا بۇل زەرتتەۋلەردىڭ دە ماڭىزى زور. بۇل ەڭبەكتەر, نەگىزىنەن, تاريحي-ومىرباياندىق زەرتتەۋلەر بولىپ تابىلادى.
حالىق ءوز تاريحىن, تۇلعالارىن تاعى ءبىر مارتە تانۋدا جاڭا سيپاتتاعى دەرەكتەرمەن دايەكتەلگەن تاريحي-ادەبي زەرتتەۋلەرگە ءزارۋ. مىنە, وسى تۇرعىدان العاندا, اتالعان كىتاپتار تاريح شىڭدىعىن بۇگىنگى ۇرپاق پەن قوعامعا جەتكىزگەن كەشەندى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولىپ تابىلادى. وسىنداي ەڭبەكتەر جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتا تۇسۋدە سەرپىن بەرەرى ءسوزسىز.
قورىتا ايتقاندا, «ۇلتتىق ساناداعى مەملەكەتشىلدىك پەن بىرەگەيلىك: تاريحي جانە ادەبي زەرتتەۋلەر» اتتى تسيكلمەن ۇسىنىلعان ەڭبەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنا لايىقتى دەپ سانايمىز.
قادىر احمەتوۆ,
ا.قۇسايىنوۆ اتىنداعى ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ پرورەكتورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
