وسىدان 30 جىلداي بۇرىن جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ قامىمەن جۇرگەنىمدە مەنى ءدام-تۇز ايداپ تەمىرتاۋ قالاسىنا كەلدىم. تاعدىر مەنى وسىندا ۇلاعاتتى ۇستاز, ءومىر بويى ادامي قاسيەت پەن ادامگەرشىلىكتىڭ اق تۋىن جانىنا سەرىك ەتىپ كەلە جاتقان مىقتى ازاماتپەن جولىقتىردى. ول كىسى – بۇگىندە ەل اعاسى اتانعان, قوعام دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ, وتىزدان استام قۇندى كىتاپتاردى جارىققا شىعارعان تاريحشى-عالىم, جۋرناليست, قوعام قايراتكەرى, پروفەسسور ءابدىجاپپار ابداكىموۆ. وڭتۇستىكتىڭ قالىڭ قازاعىنىڭ ورتاسىندا تۋىپ- وسكەن ماعان مەتاللۋرگتەر قالاسىنداعى قاپتاعان ورىسشا اتاۋلار ءبىرتۇرلى كورىندى. كوشەدە قاراكوزدەرىمىزدىڭ جوقتىڭ قاسى ەكەنى تاڭعالدىردى.
ونىڭ سىرى تەز ارادا-اق اشىلدى. تانىسا كەلە 180 مىڭداي تۇرعىنى بار قالادا قازاقتاردىڭ سانى ءۇش-اق پايىزدى قۇرايتىن جانە تۇگەلىمەن تىكەلەي ماسكەۋگە باعىناتىن ۇلكەن ونەركاسىپ ورىندارى ورنالاسقانىن ءبىلدىم.
ءبىزدى سوناۋ الماتىدان الىپ كەلگەن تورەبەك سۇيەسىنوۆ اعا مەن مەرۋەرت قۋانتاەۆا اپايلار جولاي كوپ اڭگىمە ايتىپ, قالامەن سىرتتاي تانىستىردى. كوپشىلىگى جىلى جاقتىڭ بالالارى بولعاندىقتان, قاراشاداعى ارقانىڭ ۇسكىرىك ايازى مەن سۋىق جاتاقحانا كوڭىل كۇيىمىزدى كوتەرە قويعان جوق. سونىمەن, قازاقستان ماگنيتكاسىنىڭ قاسىنداعى, ماسكەۋدىڭ ليحاچەۆ اتىنداعى اۆتوموبيل شىعارۋ زاۋىتى ۇلگىسىمەن قۇرىلعان جوعارى تەحنيكالىق وقۋ ورنى ءبىزدى وسىلاي قارسى الدى.
ەرتەڭىنە ينستيتۋتتا دەكان ءابدىجاپپار ابداكىمۇلى باستاعان وقىتۋشىلارمەن كەزدەستىك. دەكانىمىز بارشامىزعا ساتتىلىك تىلەپ, وقۋ ورداسىندا ساباقتاردىڭ ورىس تىلىندە جۇرەتىندىگىن, ساباقتان قينالعان كەزدە قىسىلماي بار جاعدايدى مۇعالىمدەرگە نەمەسە وزىنە حابارلاسۋىمىزدى ايتتى. بارىنەن بۇرىن ەسىمىزدە قالعانى, كوشەدە جەكە-دارا جۇرمەۋىمىزدى, اسا ساق ءجۇرۋ, تەك وقۋعا دەن قويىپ, ءبىتىرىپ شىعۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى.
شىنىندا دا, اعا اۋىل بالالارىنا قورعان بولىپ ءجۇردى. مىڭداعان قازاق جاستارىنىڭ اتالعان جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم الىپ, ومىردەن ءوز ورىندارىن تاۋىپ كەتۋىنە سەپتىگى تيگەن ازامات.
وسى ورايدا 70 جاسقا تولىپ وتىرعان ءابدىجاپپار ابداكىمۇلىنىڭ مەرەيتويى قارساڭىندا ارداقتى ۇستازىمنىڭ ەرەن ەڭبەكتەرى تۋرالى ايتىپ جانە ونىڭ ازاماتتىق بولمىسى جايىندا قالام تەربەۋدى ءجون سانادىم.
ابەكەڭ ينستيتۋتتا ۇنەمى ۇلتتىق مۇددە مەن قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى جانە قازاق جاستارىنىڭ قۇقىعىن قورعاپ, ءار جيىندا ماسەلەلەردى باتىل كوتەرىپ جۇرگەنى ەسىمىزدە. ينستيتۋتتا قازاق ءتىلى قولدانىسى اياسىن دامىتۋ كەرەكتىگىن ءجىتى ايتاتىن.
شىنى كەرەك, ول كەزدە جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ىزعارى الدە دە باسىلا قويماعان ەدى. كەيبىر وزگە ۇلتتىڭ شوۆينيستىك پيعىلداعى ازاماتتارى باسقاشا كوزقاراستا بولىپ, قازاق جاستارىن ۇناتا بەرمەيتىن جانە قىساستىق جاساۋعا بەيىم تۇراتىن. وندايدا ابەكەڭدەر شىر-پىر بولىپ قورعان بولاتىن. ۇستازىمىز دەكاندىقتان كەتكەنىمەن, بىزدەرگە ساباعىن وتكىزىپ ءجۇردى دە, كوپ ۇزاماي تەمىرتاۋ قالالىق پارتيا كوميتەتىنە ءۇشىنشى, ارتىنان ەكىنشى حاتشى بولىپ قىزمەتكە كەتتى. ەل تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن لاۋازىمى قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ وزگەردى.
ال بىزدەر دايىندىق كۋرسىنان سوڭ ينستيتۋتقا ستۋدەنت بولىپ قابىلدانىپ, ءبىرىمىز قۇرىلىس, ەندى ءبىرىمىز مەحانيكا, مەتاللۋرگيا سالاسى بويىنشا ينجەنەرلىك ماماندىعىن الۋعا وقۋىمىزدى جالعاستىرىپ كەتتىك.
1991 جىلى ماۋسىم ايىندا قالادا كۇتپەگەن جەردەن قاندى وقيعا ورىن الىپ, ستۋدەنتتەر ءدۇر كوتەرىلدى. وعان سەبەپ, جابايى نارىقتىڭ بەلەڭ الىپ, اراق-شاراپ, تەمەكى سىندى تۇرمىستا قات تاۋارلاردى وتە جوعارى ۇستەمە باعامەن ساتىپ, ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان ازەربايجان ازاماتتارىنىڭ قۇتىرۋى بولدى. ولار ينستيتۋتتا ديپلومدىق جۇمىسىن قورعاپ, اۋىلدارىنا قۋانىشتى حابارلارىن تەلەفون ارقىلى جەتكىزبەك بولعان ەكى قازاق جىگىتتەرىمەن شەكىسىپ قالادى. ەرەگىس بارىسىندا ءبىر توپ كاۆكازدىق جينالىپ كەلىپ, ولاردى پىشاقتاپ, سابايدى. ءبىرى سول جەردە قايتىس بولادى دا, ەكىنشىسى قاشىپ شىعىپ, جاتاقحاناعا كەلگەن بويدا حابار ايتىپ ۇزىلەدى. سودان اشۋعا مىنگەن قالاداعى بۇكىل قازاق جاستارى «قانعا قان, جانعا جان» دەپ دۇرە كوتەرىلدى. اسىرەسە, ستۋدەنتتەر كوشەدە ازەربايجانداردى سوققىعا جىعىپ, قارىمتا قايتارا باستادى. ال «قانقۇيلى باتىرلار» ىنگە تىعىلعان تىشقانداي بولىپ زىم-زيا جوق بولىپ, تىعىلۋعا بەت الدى. جاستار سوندا دا قويار ەمەس. تۇراتىن جەرلەرىن ءتىنتىپ, ايقاۋ-شۋ كوتەرىپ جاتىر. جاعداي قاتتى ۋشىعا ءتۇستى. اشۋعا مىنگەندەر ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ ەسكەرتپەسىنە قۇلاق اسار ەمەس, كەرىسىنشە, باسبۇزارلاردى تاۋىپ الىپ, جازالامايىنشا باسىلمايتىنىن جەتكىزدى. قۇزىرلى ورگاندار ۋشىعىپ كەتەر دەدى مە, ايتەۋىر, قاتاڭ شارا قولدانۋعا اسىعا قويمادى.
سوندا تەمىرتاۋدىڭ باسشىسى كامالتين مۇحامەدجانوۆ پەن ورىنباسارى ابەكەڭ ءىستىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ, جاعدايدى قاتتى ۋشىقتىرماۋعا كۇش سالدى. ايتايىن دەگەنىم, سول ساتتە باسقا قالادا ءىسساپاردا جۇرگەن ءابدىجاپپار ابداكىمۇلى قازاق جاستارى ارانداپ قالماسىن, جاماندىققا ۇرىنباسىن دەپ, جەدەلدەتىپ قالاعا ورالدى. كەلە ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى قوسىپ, ينستيتۋتتىڭ ۇلكەن زالىندا جيىن وتكىزىپ, ەكى تاراپتان قۇرالعان كوميتەتتەر قۇردى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى, ابەكەڭدى پانا تۇتاتىن جاستار سوزگە توقتاپ, جاعداي وزگەردى, ءبىر مامىلەگە كەلدى. جاستاردىڭ تالابى نازارعا الىنىپ, ورىندالدى. ناتيجەسىندە الگى باسبۇزارلار ۇستالدى دا, قالعان ازەربايجاندار وزدەرى كوشىپ كەتكەندەردەن باسقا تاعى ءبىراز وتباسى ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە قالادان كوشىرىپ جىبەرىلدى.
قاشاندا ۇلتىنىڭ نامىسىن جوعارى قوياتىن ابەكەڭ قاي قىزمەتتە جۇرسە دە, قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى بولدى. سونداي-اق, ستۋدەنتتەرمەن, قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنداعى قازاق جاستارىمەن بايلانىسىن ۇزبەي, ۇنەمى قارىم-قاتىناستا بولدى. ويتكەنى بويىندا قاراپايىمدىلىعى مەن قازاقى تاربيەسى باسىم ابەكەڭ اۋىلدان كەلگەن ءاربىر قازاق جاستارىنىڭ جانىن تۇسىنە ءبىلدى جانە كوبىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن سوڭ ەلدەرىنە امان-ساۋ قايتىپ, اتا-انالارىمەن قاۋىشۋلارى كەرەكتىگىن تىلەدى.
ورمانداي قاپتاعان ورىس ءتىلدىلەردىڭ ۇلكەن قارسىلىعىنا قاراماي, 1989 جىلى بالاباقشانىڭ ىشىنەن العاشقى قازاقشا توبى اشىلدى. ابەكەڭ ءوزىنىڭ تۇڭعىشى دينا ەسىمدى كىشكەنتاي قىزىن قولىنان جەتەلەپ اپارىپ, بالاباقشاداعى قازاق توبىنىڭ ورىندىعىنا وتىرعىزادى. توپتى اشۋدا, اسىرەسە, «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەمەكشى, ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەردىڭ قارسى بولعانى جانىنا قاتتى باتقان ەدى. كەلەر جىلى اۋپىرىممەن قازاق بالاباقشاسى دا اشىلدى.
1991 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ۇلكەن ەڭبەكپەن قازاق مەكتەبى دە اشىلدى. وندا دا باسقالارعا ونەگە ەتىپ, قازاق مەكتەبىنىڭ پارتاسىنا سول باياعى قازاق بالاباقشاسىنىڭ تاربيەسىن العان قىزىن وتىرعىزعان.
1989 جىلى سول قالاداعى نەمىس دراما تەاترىنىڭ رەجيسسەرى بولات اتاباەۆپەن بىرگە قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسى كامالتين مۇحامەدجانوۆتىڭ قولداۋىمەن ورىستانعان قالادا العاشقى رەت ناۋرىز مەيرامى دا تويلانعان بولاتىن. ودان كەيىن قازاق ۇلتىنىڭ ءتۇرلى سالت-داستۇرلەرى جاندانىپ, «قىز سىنى», «جىگىتتىڭ سۇلتانى» سىندى بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلىپ, وتكىزىلە باستادى. كەزىندە ترامۆايدان ءبىر قازاق كورسەك باۋىرىمداپ, قۇشاق ايقارا قۋانىپ, كوزگە جاس الاتىن قالادا كەيىنگى جىلدارى قازاق جاستارى كوبەيدى. ستۋدەنتتەردەن وزگە, زاۋىت جۇمىسشىلارىنىڭ دا قاتارى اۋىلدان كەلگەن قاراپايىم اعايىندارمەن تولىعا باستادى. نارىق زامانى باستالعان تۇستا وڭىرلەردەگى جاستار قالاعا اعىلىپ, قالا بۇرىنعىدان دا قازاقىلانا ءتۇستى. وسى اتالعان ىستەردىڭ بارىندە دە ۇلتجاندى ابەكەڭنىڭ ەرەن ەڭبەگى جانە ناتيجەلى جۇمىسىنىڭ ۇلەسى جاتىر دەۋگە بولادى.
ابەكەڭ 1994 جىلى قىزمەت بويىنشا قاراعاندىعا وبلىستىق اكىمدىككە اۋىسادى. ول جەردە ىشكى ساياسات بولىمىندە, قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمى, وبلىستىق تەلەارنا ديرەكتورى سياقتى قىزمەتتەردى اتقاردى.
1996-2007 جىلدار ارالىعىندا وبلىستىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولادى. سول ارالىقتا ابەكەڭ وبلىس بويىنشا 12 سايلاۋ وتكىزگەن.
مەن ەكىنشى ماماندىعىم بويىنشا ورال قالاسىندا جۋرناليست بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىمدە 2005 جىلى 28 ناۋرىزدا ويلاماعان جەردەن قاراعاندى قالاسىنا ىسساپارمەن بارىپ, ۇستازىما حابارلاستىم. ءابدىجاپپار ابداكىمۇلى ول جىلدارى قاراعاندى وبلىستىق تەلەارنانىڭ باسشىسى بولاتىن. قىزىق بولعاندا, تاپ سول كۇنى ابەكەڭنىڭ تۋعان كۇنى ەكەن. ابەكەڭ «الىستان شاكىرتىم ىزدەپ كەلدى» دەپ ومىرلىك جولداسى باقىت كوپەنقىزى ەكەۋى قۋانا قارسى الدى. ۇستازىم ۇيىندەگى قۇندى كىتاپتارمەن تولىققان جەكە كىتاپحاناسىمەن تانىستىردى. سويتسەم, ۇستازىم ءارى ارىپتەس اعام سوڭعى جىلدارى قاراپ جۇرمەي ءبىراز قۇندى كىتاپتى جارىققا شىعارىپ تاستاپتى. ىشىنەن «قازاقستان تاريحى» (2003 جىلى شىعارىلعان) كىتابىن تارتۋ ەتتى. شىنى كەرەك, سول كىتاپتى ءالى كۇنگە دەيىن جانىمنان تاستاماي, ۇنەمى پايدالانىپ كەلەمىن.
ايتايىن دەگەنىم, كىتاپتا ەجەلگى تاريحي كەزەڭنەن باستاپ قازىرگى داۋىرگە دەيىنگى ماتەريالدار وتە جۇيەلى جازىلعان جانە قىسقا-نۇسقا قاجەتتى دەرەكتەردى بارىنشا قامتىعان ەكەن. اسىرەسە, قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى جىلداردا ەلىمىزدىڭ بيلىك باسىنا كىمدەر كەلدى جانە قاي كەزدە باسقاردى دەگەن سياقتى مالىمەتتەردىڭ ءبارى ناقتى كورسەتىلگەن.
1984 جىلدارى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان شاعىندا ءوزى كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىندا جانە ينستيتۋتتا پارتبيۋروسىن باسقارا وتىرىپ, الاش ماسەلەسىن قورىقپاي كوتەرەدى. جۇرتتىڭ الاشوردا جايلى تام-تۇمداپ بىلگەنىمەن بەلسەندى تۇردە باتىل وي ايتىپ, الاش پارتياسى تۋرالى قالام تەربەۋگە ەشكىمنىڭ قولى جۇرمەي تۇرعاندا ابەكەڭ ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ, سانالى دا عىلىمي تۇرعىدا قۇندى دايەكتەر ايتىپ, «الاشوردامەن تانىسساق» دەگەن ماتەريال جازۋى دا باتىل قادام بولدى.
جالپى, ابەكەڭ لاۋازىمدى قىزمەتپەن قاتار قوعامدىق جۇمىستاردى دا قاتار الىپ ءجۇردى. سونىڭ ارقاسىندا قالامىنان 30-دان اسا وقۋلىقتار مەن كىتاپتار جانە 200-دەن استام تاريحي تانىمدىق, ءدىن, رۋحانيات, مادەنيەتتانۋ, قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى, قازاقي ادەت-عۇرىپ پەن سالت-ءداستۇر, عىلىمي-ادىستەمەلىك, ادەبيەتتىك, كوركەمسوزدىك ماقالالار جارىققا شىقتى.
ودان كەيىنگى جىلداردا ابەكەڭ استانادا قر ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنداعى ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىن اشىپ, وعان ءبىراز جىلدار باسشىلىق جاساعان. كەيىننەن پرەمەر-مينيستر كەڭەسشىسى, قر قورعانىس ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى سىندى جاۋاپتى قىزمەتتەردى اتقارىپ جۇرگەندە دە قاراپايىمدىلىعى مەن كىشىپەيىلدىگىنەن تانباعان ەل اعاسى.
قازىرگى تاڭدا زەينەتكەرلىككە شىقسا دا, ۇيدە قاراپ وتىرماي, جۇيەلى جۇمىستارمەن اينالىسىپ ءجۇر.
ءسوز سوڭىندا قازاقتىڭ ارقالى اقىندارىنىڭ ءبىرى سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ وتكەن جىلى «ورتالىق قازاقستان» وبلىستىق گازەتىندە جارىققا شىققان «مۋزا مەحناتى» دەگەن تولعاۋىنان ءۇزىندى بەرگىم كەلىپ وتىر. سونىسىندا اقىن بىلاي دەيدى: «استانادا وتكەن ەۋرازيالىق كىتاپ كورمەسىندە الەم ادەبيەتىنىڭ تۇنىعىنان ءجۇزىپ ىشكەن ءابدىجاپپار ابداكىموۆ اعام قاسىمحان بەگمانوۆتى ىزدەپ كەلىپ: «مەن سەنىڭ تاشكەنتپەن قوشتاسۋىڭدى وقىپ, جىلادىم!» دەگەندە ەلەڭ ەتە تۇسكەنىم بار. بۇل كىسىنىڭ ءتۇبى شانىشقىلى بەردىقوجادان تارايدى, ابىلاي زامانىنداعى اتاقتى ەر قاراكەرەي قابانباي, قانجىعالى بوگەنباي, كەرەي ەر جانىبەك, كوكجارلى باراق باتىرلارعا ۇزەڭگىلەس سەرىك, قارۋلاس باتىر بولعان. ابەكەڭ الماتىداعى وقۋىن بىتىرگەن سوڭ, تەمىرتاۋعا تابان تىرەپ, ارقادا قالىپ قويعان, كىندىك قانى تامعان تاشكەنت – جات قولىندا, قاسىمحاننىڭ «تاشكەنتپەن قوشتاسۋىنا» جان-تانىمەن بەرىلىپ, ەگىلەتىنى سودان بولۋى كەرەك؟» دەپتى.
ايتايىن دەگەنىم, ابەكەڭ سوناۋ تاشكەنت وبلىسىنداعى تۋعان توپىراعىنان ەرتە كەتىپ, جاستاي ارمان قۋىپ, الماتىعا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ, ونى 1974 جىلى اياقتاپتى. تەمىرتاۋداعى جوعارى تەحنيكالىق وقۋ ورنىنداعى ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرۋدەن باستاعان ەڭبەك جولى ونى قانشاما بيىك بەلەستەرگە كوتەردى. لەنينگرادتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ كەلىپ, قايتادان جۇمىسىن جالعاستىرادى. جاستايىنان ساناسىنا تۇيگەنى مەن ءومىر بويى جيناقتاعان مول تاجىريبەسىن ەل مۇددەسى ءۇشىن ءتيىمدى پايداعا اسىرىپ, قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا, ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىن, تاريحىن قايتا جانداندىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ جۇرگەنىن ولشەۋسىز ەڭبەك جانە ۇلكەن جۇرەكتى ازامات دەپ بىلەمىن.
تەلمان بەيسەنوۆ
