قازاقتىڭ تۇسىنىگىندە ۇلۋ – تەڭىزدە تىرشىلىك ەتەتىن جۇمساق دەنەلى ومىرتقاسىز جاندىك. باسقاشا ايتقاندا, قۇرتتىڭ ءبىر ءتۇرى, ادامدار ونىڭ سىپىرىلىپ قالعان ساۋىتىن تەڭىز تۇبىنەن تەرەدى. قاتتى ساۋىتتى قۇلاعىڭىزعا توسساڭىز, ەرەكشە ءۋىل ەستىلەدى. ال ۇرلەسەڭىز, كەرنەي دىبىسى شىعادى. بالكىم, ونىڭ جىل قاتارىنا ەنۋىنە وسى قاسيەتى نەگىز بولعان شىعار. دەگەنمەن, شىن مانىندە 12 جىلدىڭ بىرىنە كىرگەن حايۋان ناق وسى ما دەگەن كۇدىك تۋادى. باسقاسىنىڭ ءبارى – جەر بەتىندەگى حايۋاندار. تەڭىز تۇبىندەگى كىشكەنتاي قۇرت نەلىكتەن جىل اتىنا يە بولدى؟ ولاي كۇماندانۋعا نەگىز دە جوق ەمەس.
ويتكەنى بۇل جانۋارلار جىل نىشانىنا يە بولعان شىعىس كۇنتىزبەسىنىڭ تاريحى الدەنەشە مىڭجىلدىق تەرەڭدە جاتىر. ۇمىت بولعان سىرلارى, عىلىمي نەگىزدەرى دە از ەمەس. ماسەلەن, شىعىس كۇنتىزبەسى بويىنشا 60 جىل ءبىر عاسىر بولىپ ەسەپتەلەدى. (سوندىقتان الپىستىق كۇنتىزبە دەپ تە اتالادى). 12 جىلدىڭ ارقايسىسى تەمىر, وت, سۋ, اعاش, توپىراق دەگەن 5 تۇرگە بولىنەدى. بۇل سول جىلدىڭ نەگىزگى بەس پلانەتانىڭ قايسىنا قوناقتاۋىنا (ۇياسىنا) بايلانىستى. 1. اعاش – يۋپيتەر, شوڭاي, مۋسين (لاتىنشا, قازاقشا, قىتايشا), 2. وت – مارس, اڭىراقاي, حوسين, 3. توپىراق (جەر) – ساتۋرن, سانجار, تۋسين, 4. تەمىر (مەتالل) – ۆەنەرا, شولپان, تسزين-سين, 5. سۋ – مەركۋري, بولپان, شۋيسين. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ وزىندىك قايتالانبايتىن ەرەكشەلىگى بار. (تەمىر قويان جىل. وت قويان جىل) ءسويتىپ, ءبىر جىل بەس رەت قايتالانعاندا, باسقاشا ايتقاندا, 60 جىلدا تسيكل اۋىسادى. ءار ادامنىڭ ناقتى تۋعان كۇنى دە سول 60 جىلدا ءبىر-اق رەت اينالادى. مۇنى قازىر قازاقتىڭ جاستارى تۇگىلى, جاسامىستارىنىڭ ءوزى ونشا بىلە بەرمەيتىنى شىندىق. ويتسە, شىعىس كۇنتىزبەسىنىڭ ءبىز ءۇشىن ۇمىت بولعان سىرلارى كوپ. ءبىزدىڭ ۇلۋ جىلىنىڭ يەسىن تەڭىز قۇرتىمەن شاتاستىرۋىمىز دا سوندايدان بولار.
ولاي دەيتىنىمىز, ءبىز بىلەتىن شىعىس ەلدەرى ىشىندە وسى الپىستىق جىل ساناۋ ءداستۇرىن بەرىك ۇستانعان ءبىز بىلەتىن حالىق – قىتايلار مەن موڭعولدار. موڭعولدار جوعارىداعى تەڭىز قۇرتىن «دۋن», ۇلۋدى «لۋ» دەپ اتايدى. (قازاقشامەن ايتىلۋى بىردەي, تەك گرافيكاعا بايلانىستى جازىلۋى بولەكتەۋ) ويتسە, موڭعولداردىڭ ۇعىمىندا جىلعا كىرگەن حايۋان تەڭىز قۇرتى ەمەس, ميفتىك اڭىزدارداعى ۇشاتىن, اۋزىنان وت شاشاتىن الىپ كەسىرتكە – ۇلۋ. ۇلۋ دەگەن الىپ حايۋاننىڭ ەكىنشى بالاما اتى ەكى تىلدە دە – ايداھار (موڭعولشا ماڭعىس). ال قىتايشا, ۇلۋ جىلىنىڭ اتى دا, ۇلۋ دەگەن حايۋاننىڭ دا اتى – «لۇڭ» قىتايلاردىڭ وزدەرىن «ايداھار ەلى» دەپ اتاۋى دا وسىعان بايلانىستى.
ورىس ءتىلدى باسىلىمداردىڭ ءوزى ۇلۋ جىلىن «ۋليتكا» ەمەس, «دراكون» (قىتاي كۇنتىزبەسىمەن) دەپ جازىپ ءجۇر. كەيبىرەۋلەر ايداھار دەگەنىمىز – جىلان, قىتايدا جىلان جىلى بولمايدى دەپ ۇعادى. بۇل – قاتە تۇسىنىك. قىتايدا دا (شە-چى), موڭعولدا دا (موگوي جيل) جىلان جىلى بار.
بۇل رەتتە ايداھار ومىردە بولعان با, الدە ميفتىك اڭىز با دەگەن ساۋال تۋىندايدى. ايداھارلاردىڭ وسىدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن قىتاي جەرىندە تىرشىلىك ەتكەنىن, كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى قۇرىپ كەتكەنىن, ەڭ سوڭعى تۇياعى قارپات تاۋىندا (رۋمىنيا) ءومىر سۇرگەنىن, اڭىزدا ايتىلاتىن بارلىق قاسيەتتەرى (ۇشاتىندىعى, اۋزىنان وت شاشاتىندىعى) شىندىق ەكەنىن قارپات تاۋىنىڭ ءبىر ۇڭگىرىنەن تابىلعان قاڭقا ارقىلى امەريكا عالىمدارى دالەلدەگەن. بۇل تۋرالى دەرەكتى فيلم دە تۇسىرىلگەن. (مەن موڭعولدىڭ «بولوۆسرول» تەلەارناسىنان كوردىم. ءفيلمنىڭ اتىن «ۇلگەرين ۇنەن بولسون ن» دەپ اۋدارىپتى. بىراق الگى عالىمنىڭ اتى-ءجونىن ەسىمە ساقتاپ الا الماي قالدىم).
ۇلۋ جىلىنا ات بولعان ۇلۋ ايداھار ەكەنىن اتاقتى عالىم اقجان ماشاني اتامىزدا بىرنەشە ەڭبەگىندە جازادى. ول كىسى بىلاي دەيدى: «ۇلۋدى قىتايشا لۋن, شۋمەرشە ۋلۋلۋ دەپ اتايدى. «كۇن تۇتىلعاندا ەرتە زاماندا ونىڭ بەتىن دراكون (ۇلۋ) باسادى دەگەن تۇسىنىككە بايلانىستى استرونوميا عىلىمىندا وسى كۇنگە دەيىن «دراكون جىلى» دەگەن ۋاقىت ەسەبى بار.» (ا.ماشاني 5-توم 187 بەت, «عاجايىپ وت وشاعىندا» ەڭبەگى).
«جىل اتى مەن اي اتىن انىقتايتىن جانۋارلار كوبىنەسە تەكتەس, تىرشىلىك قاسيەتتەرى جاعىنان ءوزارا سايكەس كەلەتىنىن كورەمىز. اي ءوزىنىڭ وربيتاسىمەن شەڭبەر جاساپ اينالعاندا ءبىر نوقاتتى ەكى رەت باسىپ وتەدى ەكەن. وسى جۇرىسكە جۇمسالاتىن ۋاقىت دراكون – اجداھا ايى دەپ اتالادى. سول سياقتى ايتىلعان اي شەڭبەرىندەگى نوقاتتى كۇننىڭ ەكى رەت باسىپ ءوتۋىن دراكون جىلى دەيدى.» (133-بەت «مۇشەل ەسەبىنىڭ تاريحي استرونوميالىق دايەكتەرى» اتتى ەڭبەگى).
«…ۇلۋ كەيدە بالىق ماعىناسىندا, كەيدە جۇمساق دەنەلى ساداپ قوشقار ءمۇيىزى ماعىناسىندا ايتادى. حالىقارالىق تىلدە ۇلۋدى دراكون دەپ اتايدى, ونى كوبىنەسە اسپاننان كەلەتىن ايداھار ماعىناسىندا الادى.» (4-توم 243-بەت) سونداي-اق ماشانيدىڭ ايتۋىنشا, جاپوندار ۇلۋدى ناعىز كوگىلدىر قاندى, ناعىز سۋ يەسى اۋليە دەپ سانايتىن كورىنەدى. «سۋ يەسى» دەگەنگە تەڭىزدىڭ قۇرتى ۇلۋ دەپ ويلاپ قالماڭىز. تاياۋ شىعىس حالىقتارىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان اڭىز بويىنشا جاۋىن شاشىن كەلتىرەتىن شولپان. بار الەمگە تىرشىلىك سىيلايتىن كۇن جۇلدىزىنىڭ ءجۇرىپ وتەر جولىنىڭ شەڭبەرىندەگى 12 جىل اتىمەن اتالعان بەلدەۋ (زودياك) بار. ول 12 ۇيا دەپ اتالادى. سول 12 ۇيا ىشىندە كۇننىڭ ۇياسى 5-ۇيا – كۇن ۇياسى (موڭعولشا «ورد»). سول بەسىنشى ۇيا ۇلۋ جىلىنا تيەسىلى. زودياك بويىنشا, ارىستان – جۇلدىزدار توبى. سوندىقتان ۇلۋ كۇنمەن بايلانىستى. ال كۇننىڭ الدىندا كەلەتىن شولعىنشىسى – شولپان. تاياۋ شىعىس, ورتا ازيا ەلدەرىندەگى ەجەلدەن كەلە جاتقان اڭىز بويىنشا شولپان – جاۋىن جاۋعىزاتىن جاقسىلىق جارشىسى.
جاپوندار ۇلۋ جىلىن سۋ يەسى سانايتىنى سوعان بايلانىستى. سول ءۇشىن ەرتەدە جاپونداردا قۇرعاقشىلىق جىلى ۇلۋعا جالبارىنىپ, جاۋىن سۇرايتىن عۇرىپ بولعان. دەمەك, جىل اتاۋىنا يە بولعان ۇلۋ وسى ۇلۋ (ايداھار) ەكەنىندە داۋ جوق. ۇلۋ سۋداعى قۇرت ەمەس, ايداھار ەكەنىنە اتاقتى ماحمۇت قاشقاري جازىپ كەتكەن مىنا اڭىز دا دالەل. «…قاعان اڭعا شىعادى دا بارلىق جابايى جانۋارلاردى ىلە وزەنىنە قاراي قۋدى بۇيىرعان. بۇل – اعىسى قاتتى ۇلكەن داريا. ادامدار اڭ اۋلاي ءجۇرىپ, حايۋانداردى ىلە وزەنىنە قاراي قۋادى. بىرقاتار حايۋاندار سۋعا سەكىرگەن. سولاردىڭ ون ەكى ءتۇرى سۋدان ءجۇزىپ وتەدى. ءسويتىپ ون ەكى جىلعا سول ون ەكى حايۋاننىڭ اتىن بەرگەن. سۋدان ەڭ الدىمەن, تىشقان ءجۇزىپ وتەدى. سول ءۇشىن جىل باسى سونىڭ اتىمەن اتالادى. …بەسىنشى ۇلۋ جىلى.» (ماحمۇت قاشقاري «تۇرىك سوزدىگى» ءى توم 403-ب).
بىراق, ءبىر ەسكەرەتىن جايت, مەشىن جىلىن «مايمىل», دوڭىز جىلىن «شوشقا», سيىردى «بۇقا» جىلى دەپ ساندىراقتاپ جۇرگەن ءتىلبۇزارلار سياقتى ۇلۋ جىلىن «ايداھار جىلى» دەپ اتاۋدان اۋلاق بولايىق.
بوداۋحان توقانۇلى
