ۇلى دالا وتكەنىن ۇلىقتايىق

جاقىندا جاريالانعان «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالا, مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇعان دەيىن ەل قۇپتاعان: «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى مەن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» دەپ اتالعان پاراساتتى دۇنيەسىمەن ۇندەسكەن, قاي قازاقتىڭ بولسا دا قۇلاعىنا سالىپ, جۇرەگىنە جەتكىزسەم دەگەن ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ قورىتىندىسى سياقتى.

ەلباسى ماقالادا كۇننىڭ شىعىستان شىعىپ, باتىسقا قاراي تارايتىنى سياقتى وركەنيەت­­­تىڭ ­دە شىعىستان تۋىنداپ, ­­ «…سودان كەيىن باتىس پەن شىعىسقا, كۇنگەي مەن تەرىستىككە تارالادى… پروتومەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ دەنى قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا قۇرىلىپ, قازاق ۇلتى ەتنوگەنگەزىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىن قۇراپ وتىر» دەيدى. بىلگەن ادامعا ول شىنىمەن دە سولاي. بىلە-بىلسەك, ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن ماقتانىشىمىز دا سول. الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامۋىنا ەڭ كوپ ۇلەس قوسقاندار دا – ءبىزدىڭ بابالارىمىز. 18-19-عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن دۇنيەگە تانىمال عالىمدار وركەنيەتتىڭ باسى – ۇلى دالادا جاتقانىن ايتىپ, جازىپ كەتكەن بولاتىن. تەك ءبىز سونى ەلگە جەتكىزە الماي, بابالارىمىزدىڭ قول جەتكەن تابىستارىمەن ماقتانىپ, الەمگە جار سالا الماي وتىرمىز. ونىڭ تولىپ جاتقان سەبەپتەرى بار. ءبىرىنشىسى, ونى ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە تولىق بىلمەيمىز. بابالارىمىزدىڭ وركەنيەتكە قوسقان ۇلەستەرىن ماداقتاۋدى بۇگىنگە دەيىن ۇكىمەت تە, عالىمدارىمىز دا وزدەرىنە ناقتى مىندەت ەتىپ قويمادى. مىسالى, ءبىر عانا قويشىعارا سالعارانىڭ, اسىرەسە, سوڭعى جىلدارى جازعان ەڭبەكتەرىن ورىسشاعا, باسقا دا تىلدەرگە اۋدارىپ, ولاردىڭ قولدارىنا جەتكىزگەندە, تالاي ەل قازاقتىڭ كىم ەكەنىن, ونىڭ تاريحى مەن ەرلىكتەرىن, وركەنيەتكە, عىلىمعا, مادەنيەتكە قوسقان قىرۋار ۇلەستەرىن ءبىلىپ, ءبىزدىڭ ەلگە دەگەن كوزقاراستارىن الدەقاشان وزگەرتكەن بولار ەدى. استانادا امانكەلدى نارىمباەۆا دەگەن قارىنداسىمىز بار, اريلەردەن باستاپ, ەجەلگى تۇرىكتەر مادەنيەتى جايلى ورىس تىلىندە كەرەمەت ەڭبەكتەر جازعان. بىراق, وعان كىم جۇيەلى تۇردە باعا بەرىپ جاتىر؟ اسىرەسە, ورىس ءتىلدى ءباسپاسوز قازاق عالىمدارىنىڭ نە جازىپ جاتقانىن ناسيحاتتاماق تۇگىل, ول عالىمداردىڭ اتتارىن دا, ەڭبەكتەرىن دە اتامايدى. نەگە سول ەڭبەكتەردى اعىلشىن, باسقا دا تىلدەرگە اۋدارماسقا؟ دۇنيە جۇزىنە قازاقتى, ونىڭ بابالارىن تانىتۋ, مويىنداتۋ ءۇشىن ولارعا قازاق جايلى سول وزدەرىنىڭ تىلىندە ەڭبەكتەر بەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن ارنايى ورتالىق اشىپ, ونىڭ عالىمدارىنىڭ الدارىنا ناقتى مىندەتتەر قويۋ كەرەك بولار.
ەل تاريحى – بولاشاق ۇرپاققا ماقتانىش بولا الاتىن تۇلعالار, ولاردىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەستەرى جايلى مەن دە ەكى-ءۇش كىتاپ جازدىم. بىراق, ولاردى سارالاپ, عىلىمي تۇردە باعا بەرە الاتىن ءبىر ورتالىق بولماعاننان كەيىن, ول كىتاپتار ەلگە تاراماي, قولىمىزدا قالىپ قويدى. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ تابىستارى جايلى تالاي ەڭبەك جازىپ, ءارى قاراي بارا الماي-اق قويدى. سەبەبى ولار قازاق تىلىنەن باسقا ءتىل بىلمەيدى. بولماسا, ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ تىندىرعان ىستەرى شىنىمەن دە ماقتانارلىق, ماقتاۋ­عا تۇرارلىق. شامام كەلگەنشە مەن وسى ويدى دالەلدەپ كورەيىن. بۇل ويلاردى مەن ءوزىمنىڭ «تۇران وركەنيەتىنىڭ ىزىمەن» جانە «ات جالىنداعى وركەنيەت» دەگەن ەڭبەكتەرىمدە كەڭەيتىپ جازعان بولاتىنمىن. سونىمەن:
ءبىز ازيا قۇرلىعىن مەكەن ەتەمىز. وسى قۇرلىقتىڭ اتى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ىستەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. قازاقتىڭ ۇلى تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى الكەي مارعۇلان ءوزىنىڭ 1998 جىلى جارىق كورگەن شىعارمالار جيناعىندا: «…ياكسارت وزەنىنە قاراي اعاتىن وزەندەردىڭ باستاۋىندا جاتقان قازاق قىراتتارى انتيكالىق جازۋشىلارعا «اسپازيا», نەمەسە «سكيف» تاۋلارى دەگەن اتپەن بەلگىلى ەدى» دەپ جازادى. سايىپ كەلگەندە, ءبىزدىڭ ولكەمىزدى «جىلقىشىلار ەلى» دەپ اتاپ وتىرعان ءبىز ەمەس, «يلليادانىڭ» اۆتورى – گومەر. ول دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان مىڭداعان جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن عۇلاما عوي. ال ول عۇلامانىڭ زامانىندا ءبىزدىڭ ولكەمىزدە ءومىر سۇرگەن يندو-اري, يندو – يران حالىقتارىنىڭ تىلىندە جىلقىنى «اششۆا», «اس» دەگەن ەكەن. سول «اس»-تان بارىپ, ءبىزدىڭ بابالارىمىز مەكەن ەتكەن قۇرلىق «اس» – «اسپازيا» – «اسيا» – «ازيا» دەپ اتاپ كەتكەن دەيدى ءبىراز زەرتتەۋ­شىلەر. ياعني, ءبىز قازىر ازيا قۇرلىعىندا – جىلقىشىلار ەلىندە, جىلقىشىلاردىڭ جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. الماتى, جامبىل وبلىستارىندا «اسى» دەگەن جايلاۋلار بار. بۇل دا سول جىلقىشىلاردان قالعان اتاۋلار. مەركە جاقتا «اسپارا» دەگەن وزەن دە بار. ەسكى يران تىلىنەن اۋدارعاندا بۇل ءسوز – اتقا قونعان جەر دەپ اۋدارىلادى ەكەن. بۇل تاعى ءبىر رەت ءبىزدىڭ ءبىرىنشى بولىپ اتقا قونعانىمىزدى كورسەتسە كەرەك.
ءبىزدىڭ بابالارىمىز عاسىرلار بويى جىلقىنى جاي عانا وسىرگەن جوق, ونىڭ ءسۇتىن – سۋسىن, ەتىن تاماق ەتتى. بىرتىندەپ جىلقىنى كولىك رەتىندە, مىنىسكە پايدالاندى. بارا-بارا جىلقىعا اۋىزدىق پەن ەر ويلاپ تاۋىپ, اسكەري اتقا اينالدىردى. وزىق وي دەگەن وسى ەمەس پە؟ اتقا وتىرۋ ءۇشىن بۇتقا شالبار ويلاپ تاپقان دا – ءبىزدىڭ بابالارىمىز. جىلقىنىڭ نەگىزىندە قۇرالعان اسكەردىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ بابالارىمىز ۇلى دالانى تولىعىمەن وزدەرىنىڭ قول استىنا قاراتتى. ۇلى دالا عانا ەمەس-اۋ, سول اتتى اسكەردىڭ ارقاسىندا تۇرىكتەر ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ جارتىسىنان كوبىن ات تۇياعىنىڭ استىندا قالدىردى. ول جايىندا ەۋروپانىڭ اتاقتى فيلوسوفى كارل ياسپەرس: «ورتالىق ازيادان شىعىپ, ءۇندىستان جانە ەۋروپانىڭ ەلدەرىنە باسىپ كىرگەن كوشپەندىلەر (ۇلى مادەنيەت يەلەرى جىلقى مالىن پايدالانۋدى سولاردان ۇيرەنگەن ەدى) دامۋدىڭ ءۇش سالاسىنان تابىسقا جەتتى. كوشپەلى حالىقتار ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ, دۇنيەنىڭ كەڭىستىگىن يگەردى. ولار ەجەلگى ۇلى مادەنيەت يەلەرىنىڭ ەلدەرىن جاۋلاپ الدى. ولار ۇستەم ءناسىل وكىلدەرى رەتىندە دۇنيەگە ەرلىك پەن قاسىرەت ۇعىمىن بىرگە الىپ كەلگەن بولاتىن…» دەپ جازدى. (ك.ياسپەرس. سمىسل ي نازناچەنيە جيزني م. «پوليتيچەسكايا ليتەراتۋرا». 1993.). جوعارىدا اتاپ وتكەندەي, ءبىزدىڭ بابالارىمىز اتقا وزدەرى عانا ءمىنىپ, اتتى اسكەردى وزدەرى عانا پايدالانعان جوق. ولار باسقالاردى دا اتقا مىنۋگە, اتتى اسكەر قۇرۋعا ۇيرەتتى. ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرى, ءتورت دۇنيەنى قولىنا قاراتقان اتاقتى الەكساندر ماكەدونسكيدەن باستاپ, تالايى دالالىقتاردان جىلقى عانا ساتىپ العان جوق, ولار ءبىزدىڭ بابالارىمىزدان تولىعىمەن اتتى اسكەر دە ساتىپ الىپ ءجۇردى (ۆ.ب.كوۆالەۆسكايا. كون ي ۆسادنيك (پۋتي ي سۋدبى) م. ناۋكا. 1977). مىنا قاسىمىز­دا جاتقان قىتاي دا اتقا ءمىنۋدى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدان ۇيرەندى. قىتايداعى قازاق تاريحشىسى زەينوللا سانىك: «جىبەك جولىنىڭ ەڭ العاشقى سىلەمى چاڭ ءان (بۇگىنگى چي ءان) مەن دۋن حۋاڭ اراسىندا, ياعني حان ەلى مەن ساق, ءۇيسىن ەلىنىڭ ارالىعىنا تۇسەدى. جىبەك ساۋداسى دا ەڭ اۋەلى وسى ەكى ەل اراسىندا ءۇيسىن ەلىنىڭ تۇلپارلارىن حان ەلىنىڭ جىبەك بۇيىمدارىنا اۋىستىرۋدان باستالدى. ول كەزدە «ءتاڭىر تۇلپار» اتانعان ءۇيسىن ەلىنىڭ جىلقىلارى حان ەلىن قاتتى قايران قالدىرعان. سوندىقتان پاتشا حان ءۋديدىڭ ءوزى باس بولىپ ونى جىرعا قوسقان. حان داۋىرىندەگى «حانناما» مۋزىكا دەرەگىندە ايتىلعان جىرلاردان تارتىپ, تاڭ ءداۋىرىنىڭ ايگىلى اقىندارى لي باي, دۋ فۋلارعا دەيىن جىلقى تۋرالى ايتىلعان جىرلاردىڭ ساباقتاستىعى ۇزىلمەگەن.

ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ اتتى اسكەرىنىڭ كۇشى مەن ەرلىگى جايلى ۆاۆيلون تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن پولياك جازۋشىسى زەنون كوسيدوۆسكي كەزىندە بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «قاپ تاۋىنىڭ ارعى جاعىنان جابايى سكيف تايپالارىنىڭ الاپات تاس­قىنى باستالىپ, كوپ ۇزاماي ولاردىڭ سوعىس جالىنى ميديا مەن اسسيريانى شارپىدى. ولار يەرۋساليمنەن ءوتىپ, ءنىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا جەتكەندە ءبىر-اق توقتادى. اسسيريا پاتشاسى نينەۆيا قامالىنا تىعىلىپ, جان ساقتادى. ءبىراز جىلداردان كەيىن سكيفتەر وزدەرىنىڭ تاۋلارىنا قايتا ورالعاندارىنا قاراماي, تالانعان ەل كوپكە دەيىن ەس جيا المادى (ز.كوسيدوۆسكي. بيبليسكيە سكازانيا. م. «پوليتيچەسكايا ليتەراتۋرا). بابالارىمىزدىڭ ەرلىكتەرى جايىندا مۇنداي دالەلدەر جەتىپ جاتىر. بىراق بىزدەردىڭ مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ءبىزدىڭ بابالارىمىز ەمەس, ولاردىڭ اتتارىنىڭ تۇياعىنىڭ استىندا قالعان اسسيريالىقتار مەن ميديالىقتاردى وقىتىپ كەلەمىز. ەجەلگى تۇرىكتەردى ماداقتاۋ مىندەتتى تۇردە ەڭ الدىمەن مەكتەپ وقۋلىعىنان باستالۋى كەرەك ەمەس پە؟!
سكيفتەردىڭ ەرلىكتەرى جايىنداعى جازۋلار ءتىپتى حريستيان ءدىنىنىڭ باس كىتابى «بيبليادا» (ىنجىلدە) دا جەتكىلىكتى. ول جايىندا جىلقى تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن ۆ.ب.كوۆالەۆسكايا «ىنجىلدەن» الدىم دەپ, بىلايشا جازادى: «ءبىز ءۇشىن بۇل تايپالار ەۋرازيا جازىعىندا كەڭىنەن بەلگىلى بولعان ەڭ ءبىرىنشى اتتى اسكەر جاساقتاعان, سودان بارىپ الدىڭعى ازيا عانا ەمەس, بۇكىل وڭتۇستىكتەگى ەلدەردە ەرەكشە ءىز قالدىرعان. ول تۋرالى «ءىنجىلدىڭ» وزىندە «ورنىڭنان تايساڭ بولدى, سولتۇستىك جاقتان الاپات كوپ اتتى اسكەر كەلەدى. اتتارى قۇستاي ۇشقىر, قوس اياقتى اربالارى قۇيىن تۋعىزىپ, وزدەرى بۇلتشا قاپتاپ كەلەدى. ەندى ءبىز تالان-تاراجعا تۇسەمىز.
ۆاۆيلوندىقتار, ءبىلىپ قويىڭ­دار, ولاردىڭ قورامساقتارى كىمدى بولسا دا بىردەن جۇتىپ قويۋعا ءازىر تۇرعان تابىتتاي, ات ۇستىندەگى الاپاتتاردىڭ قولدارىندا ساداق پەن نايزا, وزدەرىنىڭ تۇستەرى سۋىق تا راقىمسىز, قاتقىل شىققان داۋىستارى تەڭىز ۇنىندەي تەربەلىپ, ولار سەندەرمەن سوعىسۋعا كەلەدى (كون ي ۆسادنيك (پۋتي ي سۋدبى) م. «ناۋكا» 1977.).
«بيبليا» ء(ىنجىل) دەمەكشى, ۇلى دالا ءتوسى العاشقى دىندەردىڭ دە وتانى. شىعىستا قالىپتاسىپ, ۇلى دالاعا جايىلعان «تاڭىرشىلدىك» ءدىنىن دۇنيە جۇزىندەگى العاشقى دىندەردىڭ ءبىرى دەپ تۇسىنسەك, ودان كەيىن بوي كوتەرگەن ءدىن – «كۇنگە تابىنۋشىلار» (زورواستريزم) ءدىنى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك بولار. كۇنگە تابىنۋشىلاردىڭ پايعامبارى – ءزاردوش پايعامبار. سول «كۇنگە تابىنۋشىلار» ءدىنىنىڭ پايدا بولىپ, ءورىس العان جەرى – ۇلى دالا ءتوسى. ول جايىندا اعىلشىننىڭ يرانيست عالىمى مەري بويس «زورواستريتسى: ۆەروۆانيا ي وبىچاي» دەگەن ەڭبەگىندە: «ءزاردوش پايعامباردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى ەرتە زامان بولعانى سونشالىقتى, ونى ءتىپتى ءىزباسارلارىنىڭ وزدەرى جەتە بىلمەيدى. سودان بارىپ عاسىرلار بويى يراننىڭ كوپتەگەن ولكەلەرى ءزاردوش پايعامباردىڭ قاسيەتتى وتانى اتانۋعا تالاستى. بىرازعا دەيىن يراننىڭ سولتۇستىك باتىسىندا جاتقان ءازىربايجان پايعامباردىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى دەپ ەسەپتەلىپ كەلدى. ال پايعامباردىڭ جازىپ قالدىرعان گيمندەرىنىڭ (ۇراندارىنىڭ) مازمۇندارىنا قاراعاندا, ونىڭ وتانى ەدىل وزەنىنىڭ شىعىسىندا جاتقان ازيا دالاسى سياقتى». ەدىل وزەنىنىڭ شىعىس جاعىنداعى ازيا دالاسى دەگەنىڭ – ءبىزدىڭ ەلىمىز, ءبىزدىڭ جەرىمىز ەمەس پە؟! سوندا زورواستر ء(زاردوش) پايعامباردىڭ ءومىر سۇرگەن جەرى, احۋرا مازدا ءدىنىنىڭ پايدا بولىپ, ەل اراسىنا كەڭ قانات جايىپ, وعان باس يۋشىلەردى جاقسى ويعا, جاقسى سوزگە, جاقسى ىسكە باستاعان جەر ۇلى دالا ءتوسى بولىپ شىقپاي ما؟! وسى ءدىن عوي, ءبىر جەردە تۇران توسىندە وتىرعان ءبىر حالىقتى ءبىرىن – تۇراندىقتار, ەكىنشىسىن اريلەر دەپ ەكىگە ءبولىپ جۇرگەن. ولاردىڭ ءبىرى – (تۇراندىقتار) مالشىلار دا, ەكىنشىسى – ەگىن سالاتىن (وتىرىقشىلىلار) اريلەر بولاتىن. ولار دا, تەك دىنگە سەنىمى بولماسا, ءبىزدىڭ ەلدىڭ تۋمالارى. ولار وزدەرىنىڭ تۇرعان, ءومىر سۇرگەن ولكەسىن «اريانام ۆايچاح» – «اريلەردىڭ ولكەسى», «اريلەردىڭ جەرى» دەسە, مال باعىپ, كوشىپ جۇرەتىن حالىق ءوز مەكەندەرىن «تۇران» «تۇرلاردىڭ ولكەسى» دەگەن. يران اتاۋىنىڭ تۇبىندە وسى «اري» ءسوزى جاتىر. «اري» – اريا» – «يران» بولىپ كەلەدى. ولاي بولسا, بۇگىنگى يران جۇرتىنىڭ شىققان جەرى دە ۇلى دالا ەكەنىن ەسكە سالعانىمىز ارتىق بولماس.
يراندىقتار عانا ەمەس, ءبىزدىڭ دالادان تالاي حالىق كوشىپ كەتتى. ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ بەسىنشى عاسىرىنىڭ ورتا شەنىندە, اتاقتى ەدىل حاننىڭ قالىڭ قولمەن ەۋروپاعا قۋىپ بارىپ جۇرگەنى وسى ءبىزدىڭ ەلدەن كەتكەن حالىقتار بولاتىن. ەدىلدىڭ ماقساتى – سول دالالىقتاردى ريم يمپەرياسىنىڭ قىسپاعىنان بوساتىپ, ارقايسىسىنىڭ ءوز الدىنا ەل بولىپ, كەۋدەلەرىن كوتەرۋگە كومەكتەسۋ ەدى. ونداعى ويى – ۇلى دالا ۇرپاقتارى ەشكىمنەن ەزگى, قورلىق كورمەي, ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرسىن دەگەن بولاتىن. (تاپ وسى ويدى باتۋ ارقىلى شىڭعىس حان دا جۇزەگە اسىرعانى بەلگىلى). ءوزىنىڭ ءولىپ كەتكەنى بولماسا, ەدىل حان ايتقانىنا جەتتى. ۇلى پاتشا ريم يمپەرياسىن كۇيرەتكەننەن كەيىن ۇلى دالادان شىققان تالاي حالىق قازىر ءوز الدىنا ەل بولىپ وتىر.
ەۋروپانىڭ اتاقتى تاريحشىسى ەدۋارد گيبون ءوزىنىڭ «زاكات ي پادەنيە ريمسكوي يمپەري» دەگەن ەڭبەگىندە ناق ولەر كۇنىندە ەدىل حاننىڭ ريم پاپاسى لەۆ بىرىنشىمەن ۇلكەن ءبىر كەلىسىمشارت جاساسقانى تۋرالى جازادى. ءتىپتى, كەيبىرەۋلەر ەكى ۇلى ادام ءبىر ەل بولۋدى جوسپارلاعان ەدى دەگەن دە وي ايتىلادى. بىراق ول كەلىسىمشارتتىڭ ناقتى مازمۇنى ءالى كۇنگە دەيىن بىزگە بەلگىسىز. پرەزيدەنتىمىزدىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» دەگەن ماقالاسىنىڭ كومەگىمەن ۆاتيكاننان ەدىل حان مەن ۆاتيكان پاپاسى لەۆ ءبىرىنشىنىڭ سول كەلىسىمشارتىن تاپسا عوي, ۇلى پاتشا ەدىل حان تۋرالى تالاي تاريح بەتتەرى اشىلار ەدى, ءبىزدىڭ بابامىزدىڭ ەۋروپالىقتار ءۇشىن دۇنيە ءجۇزى ءۇشىن كىم ەكەنى ايقىندالا تۇسەر ەدى.
ەدىل حان باستاعان عۇنداردىڭ سول تابىستارى جونىندەگى قىسقاشا دەرەكتەردى 1972 جىلى جارىق كورگەن «نەبەلۋنگتار جايلى جىر» (پەسن و نيبەلۋنگاح) دەگەن ەڭبەكتە (رەداكتسياسىنا جەتەكشىلىك ەتكەن ورىس اكادەميگى ۆ.م.جيرمۋنسكي) بىلاي كەلتىرىلەدى:
اۆستريا – ەدىل حانعا (ەۋروپالىقتار ونى ەتتسەل دەيدى) باعىنىشتى ءبىر ەل:
ۆەنگريا – ەتتسەلگە باعىنىشتى ەل;
گرەكتەر – ەتتسەلگە باعىنىشتى حالىقتاردىڭ ءبىرى;
كيەۆ جەرى – ەتتسەلگە باعىنىشتى ەلدەردىڭ ءبىرى;
نەمىستەر – ەتتسەلگە باعىنىشتى گەرمان حالقى;
پولياكتار – ەتتسەلگە باعىنىشتى سلاۆيان حالقى;
رۋستار – ەتتسەلگە باعىنىشتى
سلاۆيان حالقى.
وسىلاي كەتە بەرەدى. مىنە, مۇنىڭ بارلىعى ەۋروپانىڭ كوپتەگەن حالىقتارىنىڭ اتا-تەگى ءبىزدىڭ ۇلى دالادان شىققانىن كورسەتسە كەرەك. ولار بۇل جەرگە وزدەرى عانا كەلگەن جوق, ۇلى دالادان العان جەتىستىكتەرىن, ونىڭ مادەنيەتىن دە الا كەلگەنى بەلگىلى.
پرەزيدەنت ماقالاسىندا «ءبىزدىڭ جەرىمىز ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن دۇنيەلەرىنىڭ پايدا بولعان ورنى, باستاۋ بۇلاعى دەسەك, اسىرا ايتقان ەمەس. قازىرگى قوعام ءومىرىنىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالعان كوپتەگەن بۇ­يىمدار كەزىندە ءبىدىڭ ولكەمىزدە ويلاپ تابىلعان» دەپ جازادى. سولاردىڭ ءبىرى – مىس ءوندىرۋ. ول جونىندە وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن ورىس عالىمى ە.چەرنىح ماسكەۋدەن شىعاتىن «زنانيە – سيلا» دەگەن جۋرنالىندا «ەپوحا برونزى ناچيناەتسيا ۆ كارگالاح» دەگەن ماقالاسىندا جازعان بولاتىن. وندا اۆتور بىلايشا جازادى: «بۇل جەردە ادامدار وسىدان 3400-3700 جىل بۇرىن ءومىر ءسۇرىپ, مىس وندىرگەن. قارعالىنىڭ كەنى وتە باي جانە ونىڭ مىسى قاتتى, بالقۋى وتە قيىن بولىپ كەلەدى…». ءارى قاراي عالىم سول ماڭدا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە, سول زاماندا كەن قازعان شاحتا وپىرىلىپ, ونىڭ استىندا قالعان ادام تۋرالى جازا كەلىپ, مىس قويناۋىنا ەنگەن ادامدى باسىپ قالعان قايىڭ بورەنەنىڭ راديوۋگلەرودتىق ءاناليزى ول ادامنىڭ بۇدان 4900-4600 جىل بۇرىن جەر استىندا قالعانىن كورسەتكەن». ە.چەرنىح بۇل ماتەريالدا قولا ءداۋىرى ەمەس-اۋ, بەرىرەككە 16-18 عاسىرلارعا رەسەي وزىنە قاجەتتى مىستى نەگىزىنەن وسى قارعالىدان وندىرگەنىن جانە دە وسى مىستى قورىتاتىن زاۋىت يەسىنىڭ دميتري داشكوۆ مىرزا بولعانىن جازادى («زنانيە – سيلا» موسكۆا. 2007. №8.). قارعالى تاۋىنىڭ جارتىسى اقتوبە, جارتىسى ورىنبور وبلىستارىندا جاتىر. بۇل دا دۇنيە جۇزىندەگى العاشقى مىستىڭ ۇلى دالادا وندىرىلگەنىن كورسەتسە كەرەك. مىس ءوندىرۋ باستالعان جەردەن قولا ءداۋىرىنىڭ باستالاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سول قولادان ءبىزدىڭ بابالارىمىز جىلقىعا اۋىزدىق جاسادى, سول قولادان ۇزەڭگى جاسالدى. ەجەلگى عۇن-تۇرىكتەر سول قولادان ساداقتىڭ ۇشىن جاسادى. بۇل تۇرىكتەر قارۋ-جاراعىنىڭ ەڭ كۇشتىسى بولاتىن. ول جايىندا پرەزيدەنتىمىز: «ماساعىنا قاۋىرسىن تاعىلىپ, مەتالمەن ۇشتالعان جەبە بەرەن ساۋىتتى تەسىپ وتەتىن كوبەبۇزارعا اينالدى» دەپ باياندايدى. العاشقى مىس قورىتىندىسىنان باستالعان مەتالل وڭدەۋ ادىستەرى (تەحنولوگياسى), بىرتىندەپ كۇردەلەنىپ, ءبىزدىڭ بابالارىمىز ودان كەيىن قولا, سوسىن تەمىر, ەڭ سوڭىندا التىن وڭدەۋدى ۇيرەندى. بۇل قازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن ەلدەردىڭ قولى جەتپەي وتىرعان ەڭ وزىق تەحنولوگيا, عىلىمي جەتىستىك بولاتىن. ول كەزدە قازىرگى ماقتانىپ جۇرگەن ەۋروپانىڭ كوپتەگەن حالىقتارى نە ەل بولىپ, نە مەملەكەت بولىپ جەتىلمەگەن ەدى. ول زاماندا ەۋروپانىڭ كوپتەگەن حالىقتارى وزدەرىنىڭ جەر كەپەشتەرىنەن شىعىپ تا ۇلگەرمەگەن بولاتىن. بۇل تەحنولوگيانى ءبىزدىڭ ۇلى دالا ۇلدارى باستاپ, باسقالار سولاردان ۇيرەندى دەپ تولىعىمەن ايتا الامىز. «دۇنيە – كەزەك» دەگەنىمىز وسى. ەگەر پرەزيدەنتىمىزدىڭ بەرىپ وتىرعان تاپسىرمالارىن ورىنداپ, جاڭاشا ءبىلىمدى, ەڭبەكتى ۇيىمداستىرۋدىڭ جاڭا جولدارىن, جاڭاشا وزىق تەحنولوگيالاردى يگەرەتىن بولساق, ءبىز بۇگىنگى قازاقتىڭ قايتادان العا شىعاتىنىنا, قايتادان بيىكتەن كورىنەتىنىنە كوزىمىز ابدەن جەتەدى. سول ءۇشىن العا جىلجۋىمىز كەرەك -اق.
ايتا بەرسەك, بابالارىمىزدىڭ ماقتانارلىق ىستەرى تولىپ جاتىر. ولاردىڭ بارلىعىن ءبىر شاعىن ماتەريالعا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق, مىنا جايدى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. دۇنيە جۇزىندە ءبىزدىڭ جەرىمىز – ۇلى دالا ءتوسى قۇدايدىڭ شىنىمەن دە كوزى تۇسكەن جەرى. جەراستى بايلىقتارى ارتىلىپ جىعىلادى. قازاقشا ايتقاندا, ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ استى – كەنىش تە, ءۇستى – پەيىش. وسى جەردە الەمدەگى ەڭ العاش جابايى بيداي مەن ارپا وسكەنى بەلگىلى. بۇل جايىندا ورىستىڭ اتاقتى تاريحشىسى ن.م.كارامزين كەزىندە بىلاي جازعان بولاتىن:
«نۇح پايعامبار ۇرپاقتارى بۇل جەرلەردى ەڭ ءبىر ىڭعايلى, ءارى قاۋىپسىز دەپ ەسەپتەپ, وسى جەرگە قونىستانىپ, قانات جايدى. نۇح پايعامبار بالالارىنا قورەك رەتىندە بۇل جەرلەرگە قۇداي جابايى بيداي مەن ارپا ءوسىردى. ەۋروپانى ۇلى بوتانيگى گەنتسەلمان باشقۇرت دالاسىنان (كارامزيننىڭ باشقۇرت دالاسى دەپ وتىرعانى – ءبىزدىڭ جەر. سەبەبى گەنتسەلمان ولاردىڭ مەكەن ەتكەن جەرلەرىن ءبىزدىڭ توبىل, ايەت, توعىزاق وزەندەرى ماڭىنان كورسەتەدى) جابايى وسكەن بيداي مەن ارپانى تاپتى. رەسەيدىڭ تەك شىعىس جاعاندا عانا وسەتىن جابايى بيداي مەن ارپادان ءسىبىر حالىقتارى بۇگىنگە دەيىن نان پىسىرۋدە…(ن.م.كارامزين. يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو.ت.).
العاشقى بولىپ ات مىنگەن, اتتى اسكەر ۇيىمداستىرعان, مەتالل بالقىتۋ تەحنولوگيالارىن يگەرگەن عۇن-تۇرىكتەر, وق ءدارى, ءتۇرلى مىلتىقتار مەن زەڭبىرەكتەر پايدا بولعانشا قاي جاعىنان دا دۇنيە ءجۇزىنىڭ الدىندا بولدى. جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلار پايدا بولعاننان كەيىن عوي ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ قايناعان ءومىردىڭ شەتىنە شىعىپ قالعانى. بىراق ولار جوعالىپ كەتكەن جوق. كەلەر ۇرپاق بابالارىنىڭ شىنايى ءىزباسارلارى بولاتىنىنا سەنىم مول. ويتكەنى پرەزيدەنتىمىزدىڭ مىنا ماقالاسى جاس ۇرپاق, سەنى سوعان شاقىرادى. تەك سوعىستا عانا ەمەس, شىنايى ەرلىككە بەيبىت ومىردە دە ورىن تابىلادى. تالاي ادام ەڭبەك ەتىپ تە ەر بولىپ, ەل الدىنا شىعىپ جاتىر.
ءبىز بۇگىن كەشەگى وتكەن بابالارىمىزدىڭ ىستەرىمەن ماقتانىپ جاتساق, ەرتەڭ سەنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىڭدى ەل ماقتان ەتەتىن بولسىن! ماقسات – ۇلى دالا ۇلدارىنىڭ ەسىمدەرىن ۇلىقتاۋ. كەلەر ۇرپاقتى سولارداي ەتىپ تاربيە­لەۋ. ولاردى ۇلىلار شىققان بيىككە كوتەرۋ, بيىكتەن كورۋ. لايىم, سولاي بولسىن!