ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ, ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەك-توركىنىن ساقتار مەن عۇندار زامانىنان باستاپ تاريحي دەرەكتەردى, «ەڭ وزىق, ەڭ ۇزدىك تەحنولوگيالىق جاڭالىقتاردى» سويلەتەدى.
ناقتى ايتقاندا, اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى, قارۋ-جاراق قۇرالدارىن عاجايىپ شەبەرلىكپەن جاساۋ, مەتالل ءوندىرۋ, تاۋ-كەن ءىسىن وركەندەتۋ, ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ كوركەمدىك كوزقاراسىن, جاراتىلىسپەن, قورشاعان ورتامەن بىتە قايناسقانىن اينا-قاتەسىز تانىتاتىن اڭ ءستيلى ونەرىن, عالامدىق وركەنيەت تاريحىنداعى ۇلى قۇبىلىس – «التىن ادام» مەن كۇمىس كەسەدە جازىلعان تاڭبالارىن, «ۇلى كوشپەندىلەر يمپەريالارىنىڭ» ياعني تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگىنىڭ ءمانى مەن ءمانىسىن, ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ بەل ومىرتقاسى ۇلى جىبەك جولىنىڭ تاريحي-مادەني قىزمەتىن, سونداي-اق ۇلتتىق, تاريحي سانانى, شىعارماشىلىق-ينتەللەكتۋالدىق مادەنيەتتى كوركەيتەتىن «ارحيۆ-2025» باعدارلاماسىن مۇلتىكسىز جۇزەگە اسىرۋ, ەل, مەملەكەت, حالىق, مادەنيەت, ءوركەنيەت, تۇلعاتانۋ تاريحىنا بايلانىستى بەيمالىم مادەني, تاريحي, ادەبي قۇجاتتاردى عىلىمي اينالىمعا قوسۋ, مىڭ قىرلى, مىڭ سىرلى ۇلى دالا ەلى ءتىلى مەن ميفولوگياسىنىڭ ايناسى – دالا فولكلورى مەن كونە سارىندارىنىڭ انتولوگياسىن جۇيەلىلىكپەن, انتولوگيا ەتىپ جاساۋ جانە «زاماناۋي تسيفرلىق فورماتقا» كوشىرۋ ءارى قازىرگى زامانعى اۋديتورياعا لايىقتاۋ, اۋىزشا جانە انشىلىك, كۇيشىلىك, جىرشىلىق ءداستۇردى جاڭارتۋدا «كونەرگەن سوزدەر مەن ماتىندەردى سۋرەتتەرىمەن قوسا بەرۋگە, ايقىن ۆيدەوماتەريالدار فورماسىندا ۇسىنۋ», زەرتتەۋ ەكسپەديتسيالارىن ۇيىمداستىرۋ, ۇلتتىق تاريحتىڭ وزەكتى, كوكەيكەستى وقيعالارىن كينو ونەرى مەن تەلەۆيزيادا كورسەتۋ. مەملەكەت باسشىسى «قازاق ۇلتى ەتنوگەنەزىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىن» ايرىقشا كورەگەندىكپەن ايعاقتاپ, «ۇلى دالانىڭ جاھاندىق تاريحتاعى ورنىنا تىڭ كوزقاراسپەن» پايىمداۋعا مۇمكىندىك تۋدىراتىن ۇلى يدەيالارى مەملەكەت دامۋىنىڭ باستى كورسەتكىشتەرى دەۋگە بولادى.
ۇلى جىبەك جولىنىڭ تاريحىنا زەيىن اۋدارساق, گرەكتىڭ ايگىلى تاريحشىسى گەرودوت (ب.ز.د. 490-425) «تاريح» دەيتىن ۇلى ەڭبەگىندە پارسى بيلەۋشىسى كيردىڭ ساق ەلىنە جورىعىن بايانداۋ بارىسىندا دالا جىبەك جولى دەگەن جازبا دەرەك اتاۋ بار. مۇنىڭ سىرىن تاريحشى, ەتنوگراف, جازۋشى زەينوللا سانىك جىبەك جولىنىڭ سولتۇستىك تارماعىن «دالا جىبەك جولى» دەپ جازادى.
قىتاي وقىمىستىسى سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى» دەيتىن مونوگرافياسىندا «دالالىق جىبەك جولىنىڭ» تاريحى تىم ەرتەدەن باستالاتىندىعىن ياكي ىشكى قىتايدا شۋ دەگەندى جىبەك ءوندىرۋ باستاماسىمەن جىبەك بۇيىمدار سولتۇستىككە تاسىمالدانعان. بۇلار «قازاق دالاسىنىڭ باتىس قيىر شەتى ارقىلى ەدىل, جايىقتان ءوتىپ, ەۋروپاعا بارىپ جەتەتىن». ەندىگى ءبىر تارماعى – «كۇنەس وزەنىن بويلاپ وتىرىپ, المالىق قالاسىنا بارادى. المالىق قالاسى – وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك باعىتتاعى جىبەك جولىنىڭ تۇيىسەتىن جەرى. سۋ بيحايدىڭ كورسەتۋىنشە, التايدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەي جاعىندا ەكى جول بار ەكەن. سونىڭ ءبىرى – قارا ەرتىستەن زايسانعا سوزىلىپ, سونان بالقاش پەن ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى دەشتى قىپشاق ارقىلى كاسپي مەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى وڭتۇستىك ورىس جاعىنا جەتەدى» (209-بەت). «قازاق دالاسى – دەپ جازادى سۋ بيحاي – وسى ءبىر تاريحي كەزەڭدە ەۋرازيانى تۇتاستىراتىن ۇلكەن جىبەك جولىنىڭ ورتالىق ايماعىنا اينالدى».
«دالالىق جىبەك جولى» – ۇلى دالا ەلىنىڭ مادەني ومىرىندە, تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ايتۋلى جاڭالىقتارعا جەتكىزدى.
دالا جىبەك جولىنىڭ كونە تاريحىن, قازاق مادەنيەتىنە تيگىزگەن شاراپاتىن زەردەلەگەن تاريحشى ز.سانىك جىبەك جولىنىڭ نەگىزگى ساق داۋىرىنەن باستالاتىندىعىن, ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ گرەك ەلىنە جاساعان «سكيفتەر جورىعى» تۇسىندا كورىنىس تاپقانىن, سونىمەن قاتار جاپون عۇلامالارى جا تىن جۋزو مەن شيان داۋ شىڭزىنىڭ دالا جىبەك جولى جايىندا وسىنداي دايەكتى تۇجىرىم جاساعانىن بايىپتاعان.
ۇلى دالادا ءVى-ءحى عاسىرلاردا قالا وركەنيەتى قانات جايعانى ءمالىم. ەگىنشىلىك, قولونەرى, كەن قورىتۋ ءىسى, ساۋدا, مال شارۋاشىلىعى, ەكونوميكالىق-مادەني بايلانىستار (باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى) وركەندەدى. باتىس تۇرىك قاعاناتى ۇيىمداسۋىنىڭ ناتيجەسىندە الماسى اتتىڭ باسىنداي, ورىگى ولكە تاسىنداي جەتىسۋ ايماعى توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقاندىقتان, مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلگەن-ءدى.
اراب عالىم ءال-يدريسي وزەن-كول جاعاسىنا, تاۋ ىشىنە سالىنعان ون التى قيماق شاھارلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بايانداعان. ول بىلايشا: «قالادا قىشتان ىدىس جاساۋ ونەرى دامىعان, بۇعان قوسا تەمىر, كۇمىس, مىس جانە اسىل تاستار شىعارىلعان. ونداعى زەرگەرلەر تەمىردەن كەرەمەتتەي اسەم بۇيىمدار جاسايدى. التىن مەن كۇمىستەن كوركەم ءارى ورنەكتەلگەن جيھازدار سوققان, قيماق پاتشاسىنىڭ كيىمى التىن ءجىپپەن تىگىلگەن. ولار التىندى بالقىتۋ تاسىلدەرىن بىلگەن». اراب وقىمىستىلارىنىڭ ۇلى دالانى مەكەندەگەن تايپالار, شاھارلار حاقىنداعى جازبا دەرەكتەرىندەگى سيپاتتامالارى كوڭىل سۇيسىندىرەدى. ماسەلەن, ماكسيدي: «تاراز – باقشاعا باي, داڭقى شىققان, بەكىنىسى بەرىك شاھار. ونىڭ ۇيلەرى ۇيمە-جۇيمە, تىعىز سالىنعان, ءتورت داربازاسى بار, شاھار ماڭىندا حالقى كوپ ەلدى مەكەن قونىس تەپكەن. شاھار داربازاسىنىڭ تۇبىنەن ۇلكەن وزەن اعىپ جاتىر, شاھاردىڭ ءبىر بولىگى وزەننىڭ ارعى بەتىندە ورنالاسقان, وزەن ۇستىنەن كوپىر سالىنعان, مەشىت حانبازاردىڭ ورتاسىندا…».
وسىناۋ جازبا دەرەكتەر ۇلى دالادا كوركەم شاھارلار بوي تۇزەگەنىن, سان الۋان ونەر تۇرلەرى گۇلدەنگەنىن, مادەنيەت پەن ءبىلىمنىڭ بەسىگى بولعانىن دالەلدەيدى. وسى ورايدا قازاقتىڭ جىرشىلارى اقىل-ويىڭدى, دۇنيەتانىمىڭدى, قيال-سەزىمىڭدى تەربەيتىن سۇلۋ دا سىمباتتى شاھارلاردى جىرعا قوسقانىن كورەمىز.
ۇلى جىبەك جولىنىڭ قازاق دالاسىنا, ونىڭ ءبىر قىرى, جالپى ەل ادەبيەتىنە, حالىق شىعارماشىلىعىنا, ۇلتتىڭ كوركەم ويى مەن ساناسىنا تيگىزگەن شاراپاتى وراسان. بۇل رەتتە كوركەمدىك الەمى باي «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى», «توتىنىڭ قىرىق تاراۋى», «باقتياردىڭ قىرىق بۇتاعى», «ءلايلى-ءماجنۇن», «تاھير-زۋھرا», «مۇڭلىق-زارلىق», «پەرعاۋىن مەن مۇسا», «شاھيجيھان» جانە ت.س.س. قيسسا-داستانداردى «جىبەك جولى جىرلارى» دەپ اتاۋ (زەينوللا سانىك انىقتاماسى) تاريحي كوزقاراس تۇرعىسىنان دۇرىس.
ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت, ۇلى تۇران ەلىنىڭ قاسيەتتى ءبىر بولشەگى, ءابىش كەكىلبايۇلى كورسەتكەندەي, «مىڭ قۇپيا, مىڭ جۇمباق ورداسىنداي» ماڭعىستاۋ ناعىز جەتى جۇرت كەلىپ, جەتى جۇرت كەتكەن, «پالەونتولوگيا مەن تەكتونيكا, پلانەتولوگيا مەن ستراتيگرافيانىڭ وقۋلىعى» (گەولوگ ن.اندرۋسوۆتىڭ بايلامى) دەۋگە لايىقتى. زاماندى, تاريحتى, كونەلىكتەردى كۇمبىرلەتە سويلەتكەن ۇلى سۋرەتكەر ابەكەڭ ماڭعىستاۋدى مەكەندەگەن ەجەلگى جۇرتتاردىڭ ەتنوناسىلدىك, وركەنيەتتىك, دۇنيەتانىمدىق وزگەرىستەرىن, توپونيمدەر مەن گيدرونيمدەر الەمىن, ونوماستيكالىق ۇعىمدارىن, رۋ-تايپالىق ءتۇزىلىسىن تەرەڭ دە بيىك وي-پاراساتپەن پايىمداپ, مىناداي پىكىر وربىتەدى: «بەس وگىز, تانكى (تاڭعۋت), ءبايتى (بايىت), بەسبۇلاق – بەسبۋلياك – بەس بالىك, ءامىر, ەمىل, اۋسارى (افشار), قارقىن, بوزاشى, ايلادىر, شايىر, شەتپە, قاڭعا, ەرسارى, كەرتتى, قوشقار, وعلاندى, وندى, ءدونىشمان, اڭەجە, شىتجا, مەرەت, تۇبىجىك, بۇرىنشىق, سەنەك, ءسۇمسا, ۇدەك, باسىگۇرلى, جازىگۇرلى, بايتاق, الان قالا, نوعاي توبە, ۋا سىندى توپونيمدەر, الشىن, بايۇلى, اداي, قىزىلقۇرت, ماسقار, تاز, نوعاي, ماڭعىت, بۇزاۋ, ايتۋمىس, جەمەنەي, مۇڭال, توبىش, اقپان, بالىقشى, كەدەي (كۇدەي), بايبول, تىنەي, ايتەي, بەگەي, جومارت, جارى, قىرىق مىلتىق, المەمبەت, تازىكە, قوساي, قالشا, ماتاي, قاراش, قوجاعۇل, شوعى, مۇڭال, ءالي, بايىمبەت, بەگىمبەت, وروزەك, قالشا, ابدال, ت.ب. ەتنونيمدەر حازار-حورەزم, قاڭلى-ءۇيسىن, وعىز-قىپشاق, نوعايلى-قىپشاق, قىپشاق-موڭعول وداقتاستىقتارى تۇسىنداعى ميگراتسيالىق, ەتنوگەنەتيكالىق پروتسەستەردەن حابار بەرگەندەي».
دەمەك, ماڭعىستاۋ جىراۋلارىنىڭ تىلىندە ب.ز.د. ساق-عۇن, ءۇيسىن, قاڭلى, تۇركى قاعاناتى, شىڭعىس حان ءداۋىرى, التىن وردا مەن دەشتى قىپشاق زامانىنداعى سونشالىقتى قىرۋار ۇلىستار مەن تايپالاردىڭ, الۋان ءتۇرلى قاۋىمداردىڭ, ەتنيكالىق بىرلەستىكتەردىڭ وي, ءتىل, كوزقاراس ۇشقىندارى, ۇعىم-تۇسىنىكتەرى كورىنىس تاپقان.
قازاق پوەزياسىنا فيلوسوفيا, مۋزىكا, سىرشىلدىق ءتان. بۇعان قوسا تاريحي-گەوگرافيالىق ۇعىمدار, ەرەكشەلىكتەر, داڭقتى شاھارلار جىراۋلار مەن جىرشى اقىندار پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك-ستيليستيكالىق قۇرىلىمىنا وزگەشە رەڭ, شىراي دارىتقان. ورىس عالىمى م.لومونوسوۆ قازاق دالاسىن ازياعا قاراعان تەرەزە دەگەن-ءدى. ويتكەنى رەسەيلىك ساۋداگەرلەر ۇلى دالا ارقىلى عانا ۇلى جىبەك جولىنا قوسىلۋعا مۇمكىندىك تۋعىزاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا سولتۇستىكتە مەكەندەگەن قازاقتار مەن رەسەي اراسىنداعى ترانسقۇرلىقتىق ساۋدا جولدارىنىڭ اراسىنداعى ساياسي-ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەۋگە قوسقان سۇبەلى ۇلەسى ءۇشىن رەسەي پاتشايىمى ەليزاۆەتا پەتروۆنا (1741-1761) 1742 جىلدىڭ 30 تامىزىندا ءباھادۇر قولباسشى, بي شاقشاق جانىبەك قوشقارۇلىنا 1-ءشى دارەجەلى تارحان اتاعىن بەرگەن ەدى.
ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى ءتۇپ-تامىرى نەشە مىڭجىلدىقتارعا تىرەلەتىن ۇلى دالا وركەنيەتىن بىلگىرلىكپەن, دانالىقپەن, كوسەمدىكپەن بايانداۋى ءتول تاريحىمىز مادەنيەتىمىزدىڭ ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا نە ىستەۋىمىز كەرەكتىگىنە, الەمدىك وركەنيەت جۇزىندە مەملەكەتىمىزدىڭ مارتەبەسى, ابىرويى بيىك بولۋىنا داڭعىل جول اشادى. ىرگەتاسى بەرىك جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا ەرەكشە باي تاۋەلسىز ەل ەكەنىمىزگە ايقىن ايعاق. جانە دە ۇلى دالانىڭ اسىلدارى – ادامزات تاريحىنا ورتاق يگىلىك پەن قازىنا ەكەندىگى انىق.
