ۇلىتاۋ – ەجەلگى تاريحي ەسكەرتكىشتەرىمەن, جانعا جايلى وزگەشە اۋراسىمەن تالاي ادامدى تارتاتىن شەجىرە مەن سىرعا تولى قاسيەتتى ولكە. پالەوليت, نەوليت داۋىرلەرىنىڭ ىزدەرى سايراپ جاتقان وڭىردە ودان بەرگى زامانداردان دا حابار بەرەتىن مۇرالار جەتكىلىكتى. ۇلت ۇياسىنا بالاناتىن مەكەندى كورگەن دە, كورمەگەن دە ارماندا.
قاسيەت قونعان ولكە
بۇعان قاشان, كىم ايتقانى بەلگىسىز «ۇلىتاۋعا باردىڭ با؟ ۇلار ەتىن جەدىڭ بە؟» دەگەن ءسوز دالەل بولا الادى.
تاياۋدا قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى ەرلان قوشانوۆ وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ سەسسياسىندا دەپۋتاتتار الدىندا ەسەپ بەرىپ, ۇلىتاۋدا قوناقتاردى قابىلدايتىن ورتالىق پەن ەتنواۋىلدىڭ قۇرىلىسى جوسپارلانىپ وتىرعانىن مالىمدەدى. بۇل ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن باياعىدا قولعا الىناتىن نارسە ەدى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەمەكشى, ەندى بۇل جوسپاردىڭ كوپكە ءسوزىلماي ىسكە اسۋىن تىلەيمىز. سەبەبى بۇل وڭىردە كورەتىن دە, ءبىر كورگەن ادامدى رۋحاني بايىتاتىن دا مۇرا كوپ.
اقمەشىت اۋليە – اسان قايعى ما؟
قازاقستانداعى جالپىۇلتتىق قاسيەتتى نىساندار ءتىزىمىنىڭ جوباسى جاسالىپ, وعان 100 نىسان ەنگەنى بەلگىلى. ونىڭ
ءوزى بىرنەشە تارماققا بولىنەدى. سونىڭ ەڭ العاشقىسى «ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي مۇرا ەسكەرتكىشتەرى» دەپ اتالاتىن تارماعىن ۇلىتاۋداعى اقمەشىت اۋليە بيىگى اشىپ وتىر. ياعني, كەزىندە اكادەميك الكەي مارعۇلان زەرتتەگەن بۇل نىسانعا جوبادا №1 ورىن بەرىلگەن.
«قاسيەتتى قازاقستان» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى بەرىك ابدىعاليۇلىنىڭ ايتۋىنشا, وسى نىسان تىزىمدە التىن شوقى جانە ەدىگە بيىگىمەن توپتاستىرىلىپ, انسامبل قۇراپ وتىر.
ءبىر قىزىعى, وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بايدىبەك اۋدانى اۋماعىندا اقمەشىت اۋليە ۇڭگىرى دەگەن جەر بار. ەكەۋىنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بارىن بىلمەدىك, ۇلىتاۋداعى اقمەشىت اۋليە بيىگىنە كەلسەك, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءشامشيابانۋ ساتباەۆا «اسان قايعى بابامىز ۇلىتاۋدا, اقمەشىت اۋليە دەپ اتالاتىن قورىمدا جاتىر» دەپ جازادى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر اقمەشىت اۋليە اسان قايعىنىڭ ءوزى دەسە, كەيبىرى اۋليەنى بابامىزدىڭ دوسى دەيدى.
قالاي دەگەنمەن دە, جەردىڭ قاسيەتى ودان كەمىپ قالمايدى دەپ ويلايمىز. ونىڭ ۇستىنە, ونىمەن بىرىگىپ تۇرعان التىن شوقىعا ءامىر تەمىر قۇلپىتاس قويدىرىپ, بەلگى قالدىردى. قۇلپىتاستى وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى ەكسپەديتسيا كەزىندە اكادەميك قانىش ساتباەۆ تاپقان. ونىڭ كوشىرمەسى قازىر قاراعاندى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىندا, ال تۇپنۇسقاسى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەرميتاجدا تۇر. كەزىندە تايقازان قايتارىلعاندا بۇل جادىگەردى دە الدىرتۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن. الايدا ءىس اياقسىز قالدى. وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تۇسىندا بۇل ماسەلە تاعى قاۋزالدى. ازىرگە ناتيجە بەرمەدى. ال ەدىگە بيىگىندە ءبىر-بىرىمەن شابىسىپ وتكەن التىن وردانىڭ حاندارى ەدىگە مەن توقتامىس قاتار جاتىر.
تەرەكتىدە تىلسىم بار
جەزقازعان قالاسىنىڭ شىعىسىنان 90 شاقىرىم,
ال تەرەكتى ستانساسىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان 20 شاقىرىم جەردە ەجەلگى داۋىردە تاسقا قاشالعان سۋرەتتەر مەن پەتروگليفتەرمەن تارتاتىن تەرەكتى اۋليە دەگەن جەر بار. «ارحەولوگيالىق جانە ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەر» تارماعىنا ەنگەن بۇل نىسان ءتۇرلى اڭىزدار مەن ميفتەرگە جەتەلەيدى. تاستارداعى اڭداردىڭ بەينەلەرىندە, حالىق اراسىندا «اۋليە سىرعاناعى» اتاۋىمەن بەلگىلى جانە جىلقى تۇياعىنىڭ ءىزى دەپ ءتۇسىندىرىلەتىن «پەرىشتەنىڭ ءىزى» دەگەن بەلگىلەردە تىلسىم بار. بۇل جەردىڭ تاستارىندا ازىرەت ءالي مەن ونىڭ تۇلپارى – ءدۇلدۇلدىڭ ىزدەرى دە قالعان دەيدى كەيبىر عالىمدار. دالەل رەتىندە ولار ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتاقتى عالىم ءال-ءبيرۋنيدىڭ جازبالارىن كەلتىرەدى.
… الاشا حان بولعاندا
الاشا حان, جوشى حان,
بەسىكتە بالا شوشىعان, – دەگەن ءسوز بالا كەزىمىزدەن قۇلاعىمىزعا ءسىڭىستى بولدى. قازىر بۇعان الدانباي, كەڭەس زامانىنىڭ يدەولوگياسى تۋدىرعانىن بىلەمىز. ۇلىتاۋ توپىراعى وسىنداعى الاشا حاننىڭ دا, جوشى حاننىڭ دا جەر بەسىگىنە اينالدى.
الاشا حان تۋرالى العاشقى دەرەكتەر راشيد اد-دين ەڭبەگى مەن ابىلعازى شەجىرەسىندە كەزدەسەدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ پىكىرىنشە, تۇركىستاننىڭ ءبىر حانى (قىزىل ارسلان) بالاسى الا بولىپ تۋعاندىقتان, ونى ۇناتپاي «الاشا» دەگەن ات بەرىپ, سىر بويىنان ارقاعا جىبەرەدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ونىڭ قاسىنا جىگىتتەر جينالىپ, ەلدە بەدەلى اسادى. الاشا ءبىلىمپاز, كەمەڭگەر كىسى بولعاندىقتان, الاشاعا سالىپ, حان كوتەرەدى. الاشا حان, ءبىر جاعىنان, التى الاشتىڭ ورتاق اتا-تەگى; ەكىنشى جاعىنان, ءيىسى قازاقتىڭ اتا-باباسىنىڭ اتاۋى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ تە الاشا حان تۇلعاسى تۋرالى جازعان. بەلگىلى تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆ ءتۇرلى اڭىزداردى سالىستىرا كەلە, ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ نۇسقاسىن دۇرىس ءارى تولىمدى دەپ تاپتى. ياعني, عالىمنىڭ پىكىرى الاشا حان العاشقى مارتە قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ, وسى مەملەكەتتى ءبىرتۇتاس ەلگە اينالدىردى دەگەنگە سايادى. ونى وقىپ وتىرىپ, «ۇرانىمىز – الاش, كەرەگەمىز – اعاش», «الاش الاش بولعاندا, الاشا حان بولعاندا» دەگەن سوزدەردىڭ سول داۋىردەن وسى زامانعا جەتكەنىنە كوز جەتكىزگەندەي بولامىز. الاشا حان اڭىز بويىنشا «التى الاشتى» قۇراعان تايپالاردىڭ ءتۇپ اتاسى دا بولىپ سانالادى. قازىر كەيبىر زەرتتەۋشىلەر شىڭعىسحان مەن الاشا حاندى ءبىر ادام دەيدى. ونىڭ انىق-قانىعىنا ءالى
ەشكىم جەتكەن جوق.
الاشا حان كەسەنەسى حالىق شەبەرلەرىنىڭ قولىمەن XI-XII عاسىرلاردا سالىندى. ول
قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ اڭعارىندا, سارىكەڭگىر وزەنىنىڭ قۇيار سالاسىندا بيىك جوتانىڭ ءۇستىندە تۇر.
ال شىڭعىسحاننىڭ تۇڭعىشى جوشى حان تۋرالى كوبىمىز بىلەمىز. ۇلىتاۋدا وردا تىككەن ونىڭ ءولىمى تۋرالى «اقساق قۇلان» اتتى حالىق كۇيى بار. اڭىز بويىنشا وسى كۇي ارقىلى كەتبۇعا شىڭعىسحانعا ۇلىنىڭ قازاسىن جەتكىزگەن
دەگەن اڭگىمە دە بار. دومبىرانىڭ شاناعىنداعى ويىقتى كەيدە سونىمەن بايلانىستىرامىز. ال كەسەنەسىنىڭ سالىنعان ۋاقىتىن جوشى قايتىس بولعان ءحىىى عاسىرعا اپارامىز. ول كەزدە حان تۋرا 40 جاستا ەكەن.
جوشىنىڭ جاۋىنگەرى
جوشىنىڭ سەنىمدى سەرىگى, ساراي مەرگەنى بولعان, نايماننان شىققان باتىر دومباۋىل كەسەنەسى دە ۇلىتاۋدا. اڭىز ونىڭ جاۋىنگەرلىك ونەرمەن قوسا مۋزىكامەن بايلانىسى بولعانىن ايتادى. كەتبۇعا كۇيشى وسى دومباۋىلدىڭ ۇلى دەگەن جورامال دا بار. ەگەر باتىردىڭ جوشىمەن شىن بايلانىسى بولسا, ونىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرىن دە حاننىڭ عۇمىر كەشكەن زامانىنا اپارامىز. كەسەنە دە, ءسىرا, سول زاماندا تۇرعىزىلعان. الايدا ونىڭ ناقتى ۋاقىتى انىقتالماعان.
ۇلىتاۋ جەرىندە تاريحي ەسكەرتكىشتەر وسىمەن تۇگەسىلمەيدى. ماسەلەن, بولعان انا كەسەنەسى. بولعان انانى ءارتۇرلى اڭىزدار بىردە الاشا حاننىڭ كەلىنى, كەيدە شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى, جوشىنىڭ قىزى دەيدى. ال «ساياسي, تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى قاسيەتتى ورىندار» تارماعىنداعى بۇلانتى شايقاسى – ۇلكەن تاقىرىپ. ول بولەك ماقالانى قاجەت ەتەدى. بۇيىرسا, الدا ۇلىتاۋ تاقىرىبىنا ءالى ورالا جاتارمىز.
امانعالي قالجانوۆ
