ەركە ەسىلدىڭ جاعاسىندا بوي كوتەرگەن اسەم استانامىزعا بيىل 20 جىل تولعالى وتىر. وسى جىلدار ىشىندە ول قاسيەتتى قازاق جەرىنىڭ شەجىرەسىن الەمگە پاش ەتەر, كوز ءسۇيسىنتىپ, كوڭىل مارقايتاتىن اسەم دە اجارلى شاھارعا اينالدى.
ارينە, بابالار اڭساعان تاۋەلسىزدىككە ەندى قول جەتكىزىپ, ەڭسەمىزدى تىكتەپ, ىرگەمىزدى بەكىتىپ جاتقان تۇستا تىڭنان وسىنداي ايبىنى اسقاق, كەلەشەگى كەمەل قالا تۇرعىزۋ وڭاي شارۋا بولعان جوق. ول ەلباسىنىڭ قاجىماس قايراتكەرلىگىنىڭ, سونىمەن قاتار ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى دەسەك, قاتەلەسپەيمىز.
ءبىز جاقىندا سول استانا الماتىدان ارقا توسىنە قونىس اۋدارعاندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ, العاشقى كوش-كولىكتى قۇشاق جايا قارسى الۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان ازامات, بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى راشيت اكىموۆتى ەلوردا مەرەيتويىنا وراي اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
ادامداردا سەنىم مىقتى بولدى
– راشيت قايىرجانۇلى, 1997 جىلى جەلتوقسان ايىندا الاتاۋ باۋرايىنان سارىارقاعا مەملەكەتتىك مەكەمەلەر بەت تۇزەگەندە, اقمولا قالاسىنداعى تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ اكىمى ەكەنسىز. سول كەزدە العاشقى بولىپ كەلگەندەرگە قوناقجايلىق تانىتقانىڭىزدى ەستىدىك. سونى قايتا ءبىر ەسكە تۇسىرە الاسىز با؟
– مەن ءوزىمدى اقمولالىقپىن, ياعني استانالىقپىن دەپ سانايمىن. ويتكەنى 1974 جىلى اسكەردەن كەلگەسىن تسەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستىم. اتالعان وقۋ ورنىن بىتىرگەسىن وسى توڭىرەكتەگى ءارتۇرلى شارۋاشىلىقتا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقاردىم. 1997 جىلدىڭ شىلدە ايىندا قابانباي باتىر كەڭشارىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن مەنى سول كەزدەگى اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمى جانىبەك كارىبجانوۆ وسى قالاداعى تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ اكىمى ەتىپ تاعايىندادى.
جاۋاپكەرشىلىك جۇگى اۋىر. ونى تۇسىنەمىز. بىزگە باق بۇيىرىپ, جەرىمىزگە تۇتاس قازاق ەلىنىڭ استاناسى قونىس اۋدارىپ جاتىر. تۇڭعىش بولىپ قىركۇيەك ايىندا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ات باسىن بۇردى. كوپپەن بىرگە قۇراق ۇشىپ قارسى الدىق. قازاقتا ءبىر ماقال بار «كەلگەنشە قوناق ۇيالادى, كەلگەسىن ءۇي يەسى ۇيالادى» دەگەن. مىنە, سول ۇيالىپ قالمايىق دەپ بارىمىزدى سالدىق. قولدان كەلگەن كومەگىمىزدى اياعان جوقپىز.
وزدەرىڭىزگە بەلگىلى, اقمولا قالاسى شاعىن عانا وبلىس ورتالىعى بولدى عوي. بەتكەۇستار باس-اياعى
ەكى-ءۇش قوناق ءۇي بار-تۇعىن. قۇلشىنىسپەن كەلگەن العاشقى الماتىلىقتار سوندا جايعاستى. جاسىراتىنى جوق, مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى ورنالاستىرۋدا ءبىراز باس قاتىرۋعا تۋرا كەلدى. كەيبىرىنە ءوزىمىز وتىرعان عيماراتتان ىعىسىپ, ورىن بوساتىپ بەردىك. بىراق سونىڭ بارلىعى جىل جارىم, ەكى جىلدىڭ ىشىندە تۇگەل شەشىلدى عوي. قازىرگى سول جاعالاۋداعى ءزاۋلىم عيماراتتار سالىنعان جاڭا قالانىڭ ورنى ول كەزدە تۇگەلدەي تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ اۋماعى بولاتىن. ىلكى كەلگەندەر وسى جەردەگى شۇبار, كومسومولسك, قاراوتكەل اۋىلدارىن جاقسى بىلەدى. كەيىن ءبارى ءسۇرىلىپ, الىپ قۇرىلىس الاڭىنا اينالدى.
الماتىداي ارۋ قالادان كەلىپ, اۋا رايى سالقىنداۋ ايماققا بىردەن كوندىگىپ كەتۋ وڭاي بولدى دەپ ايتا المايمىن. الايدا ادامداردا بولاشاققا دەگەن, ەلباسىنا دەگەن مىقتى سەنىم بولدى. مىنە, سول سەنىم كەيبىر كەمشىلىكتەردى ەلەمەۋگە, كوپتەگەن قيىندىقتى سابىرمەن جەڭە بىلۋگە ۇندەدى.
– العاشقى مەملەكەتتىك رامىزدەر اكەلىنگەن كۇن ەسىڭىزدە شىعار…
– ارينە, «كونگرەسس-حولل» سارايىندا ەلباسىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن ءىس-شارا وتكىزىلدى. مىنە, وسى كەزدە زالعا مەملەكەتتىك رامىزدەردى الىپ كەلدى. سونىڭ الدىندا عانا مەملەكەت باسشىسى ىرىم جاساپ, ءوزىنىڭ رەزيدەنتسياسىنان سالتانات وتەتىن جەرگە دەيىن جەتپىس جەتى قادام جاياۋ ءجۇرىپ كەلگەن ەدى. قازاق فيلوسوف حالىق قوي. «ۇلكەن ىسكە وڭ اياعىڭمەن باسىپ, ءساتتى قادام جاسا» دەمەي مە؟! وسى قادامدار وڭىنان بولىپ, بۇگىن 20 جىلدىڭ ىشىندە الەمگە تانىلعان جاڭا استاناسى بار ىرگەلى مەملەكەت بولىپ وتىرمىز.
ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن جۇزەگە اسىرۋعا كۇش سالدىق
– نەگىزى, قانداي كەزدە دە جۇمىسى اۋىر, جاۋاپتى جەرلەرگە قولىنان ءىس كەلەتىن ازاماتتاردى جىبەرەدى عوي…
– مەن ءسوزىمنىڭ باسىندا ايتتىم عوي, قىرىق ءتورت جىلدان بەرى وسى اقمولا توپىراعىمەن ەتەنە جاقىنمىن دەپ. نەگىزى, ءوزىم پاۆلودار وبلىسىنىڭ تۋماسى بولعانىممەن, ستۋدەنتتىك شاعىم, جالىنداعان جاستىق كەزىم وسى قالادا ءوتتى. سوندىقتان استانانىڭ بايىرعى تۇرعىنى رەتىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماڭىزدى ىسكە بەل شەشە ارالاسىپ, ءار شارشى جەردى ءتيىمدى پايدالانۋعا, ونى ءىستىڭ مۇددەسىنە ورايلاستىرۋعا تىرىستىق. ءاپ دەگەندە 45 مىڭ گەكتار جەردى قالا اۋماعىنا قوسۋعا قول جەتكىزىپ, ەلوردانىڭ ىرگەسىن كەڭەيتتىك. سوسىن كەلگەن حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە كۇش سالدىق. بۇعان مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى اسا ءمان بەرىپ, ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن قۇردى.
وسى تۇرعىدا اۋىرتپاشىلىق كوبىنە وسى تسەلينوگراد اۋدانى شارۋاشىلىقتارىنىڭ موينىنا ءتۇستى. ءار سەنبى, جەكسەنبى سايىن جارمەڭكە وتكىزۋ, وندا نارىقتاعىدان ارزانداۋ باعامەن قالا تۇرعىندارىنا ازىق-تۇلىك جەتكىزۋ سول كەزدەن باستاۋ الدى. ءبىر قۋانىشتىسى, بۇل شارۋانىڭ اۋقىمى كەڭەيىپ, قازىر وبلىستار وتكىزەتىن دارەجەگە جەتتى.
– ول كەزدە استانانى الىپ قۇرىلىس الاڭى دەيتىن. قالا قۇرىلىسىنا دا قول ۇشىن بەرگەن شىعارسىز؟
– راسى كەرەك, اۋدان اكىمىنىڭ ءزاۋلىم ۇيلەر سالۋعا مۇمكىندىگى بولا بەرمەيدى عوي. الايدا نيەت ءتۇزۋ بولسا, قولدان كەلگەن كومەكتى ىستەۋگە بولادى. جاڭا ايتتىم, ەشقانداي دا قاۋلى بولماسا دا ءۇي سالامىن, قۇرىلىس جۇرگىزەمىن دەگەن ادامدارعا, مەكەمەلەرگە جەر ءبولۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىردىق. قازىر مەن كەيدە ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەيتىندەيمىن. عالامات ءبىر ەرتەگىلەر الەمىندە جۇرگەندەي اسەرگە بولەنەمىن. ەلباسىنىڭ كورەگەندىگى دە وسىندا بولسا كەرەك. ءبىر كەزدەرى ءبىز كوكونىس وندىرگەن القاپتا قازىر كوك تىرەگەن ساۋلەتتى عيماراتتار تۇر. سىمداي تارتىلعان كوتتەدجدەر مەن ون, ون ەكى قابات, ءۇش جۇلدىزدى, بەس جۇلدىزدى قوناق ۇيلەر كوزدىڭ جاۋىن الادى. ال ەلوردانى ەسىلدىڭ جاعاسىنا كوشىرەمىز دەگەن العاشقى جىلدارى بۇعان كوپ ادام قاتتى ءمان بەرمەگەنى دە شىندىق.
كەيدە ساۋلەتتى جاڭا ورتالىقتىڭ باستى كوشەلەرىمەن كەلە جاتىپ, ءوزىمدى وسىنداي ءححى عاسىر قالاسىنىڭ تۇرعىنى ەكەنىمدى سەزىنىپ, كەۋدەمدى ءارى ماقتانىش, ءارى قۋانىش سەزىمى كەرنەيدى. بۇل وسى شاھارداعى ءار ازاماتتىڭ بويىندا بولاتىن سەزىم دەپ ويلايمىن.
ويتكەنى وسى كەرەمەت عيماراتتار مەن ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ بوي تۇزەۋىنە ءبىزدىڭ دە تىكەلەي بولماسا دا بەلىگىلى ءبىر دارەجەدە ءوز ۇلەسىمىز بولدى. ول ەندى مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءبىر ۇمىتىلماس ساتتەرى بولىپ قالا بەرەدى.
جاستاردىڭ جىگەرىنە سۇيسىنەمىن
– باس قالا جاستارعا قۇشاعىن كەڭىنەن اشۋدا. بۇعان كوزقاراسىڭىز قالاي؟
– ەلورداعا جاستاردىڭ كوپتەپ كەلۋى – تابيعي قۇبىلىس. كەزىندە ءبارىمىز دە مادەنيەت پەن رۋحانياتتىڭ ورداسى بولعان الماتىعا بارۋدى ارماندايتىن ەدىك. ونىڭ ۇستىنە, قازىر سۇلۋ شاھارىمىزدا باتىس پەن شىعىستىڭ مادەني داستۇرلەرىنەن ۇيلەسىم تاپقان ەرەكشە ەۋروپالىق
ستيل قالىپتاسۋدا. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ تىكەلەي قامقورلىعىمەن الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايلار جاسالۋدا. وزدەرىن تانىتقان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ءبىر-ەكى جىلدا جۇمىس ورىندارىنان جالعا پاتەر الۋ مۇمكىندىكتەرى بار. «تۇرعىنۇيقۇرىلىس بانكى» ارقىلى اقشا جيناپ, از پايىزدىق مولشەرلەمەمەن ءۇي الامىن دەسە, وعان دا جول اشىق.
وقىپ, ءبىلىم الۋعا دا جان-جاقتى جاعداي بار. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە اقمولادا ءتورت-اق جوعارى وقۋ ورنى بولاتىن. ال قازىر ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيالىق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى, س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى, م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالى, استانا مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى بۇقاراعا كەڭىنەن تانىمال وقۋ ورىندارىمەن قوسا ولاردىڭ سانى ون التىعا جەتىپ وتىر. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ شوقتىعى بيىگى – نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى. مۇندا وزىندىك ءبىلىم ستاندارتتارى بويىنشا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ەڭ بىلىكتى دە اتاقتى پروفەسسورلار ءدارىس وقيدى. ءبىلىم ساپاسى وكسفورد, كەمبريدج, گارۆاردتان بىردە كەم ەمەس. مىنە, وسىنداي ورتاعا جاستار قالاي تارتىلماسىن.
– وسىنىڭ بارلىعى كەلەشەك ۇرپاق تاربيەسى دەيسىز عوي…
– ءسوزسىز تاربيە. ماسەلەن, ەلوردادا حالىقارالىق ماڭىزى بار ءتۇرلى فورۋمدار, كونگرەستەر مەن وزگە دە ءىس-شارالار ءوتىپ جاتادى. وعان جاستار قاتىسادى. ال قاتىسا الماعاندارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى كورەدى. سول سياقتى 2011 جىلدىڭ باسىندا مۇندا ۇيىمداستىرىلعان VII قىسقى ازيا ويىندارىنىڭ, كۇنى كەشەگى «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىنىڭ دە ماڭىزى زور. سول ارقىلى باس قالامىز قىسقا مەرزىم ىشىندە جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتار مارتەبەسىنە يە بولىپ, جاس مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ سيمۆولىنا جانە جاhاندىق تابىسىنا اينالدى. ەلباسىنىڭ: «ءبىز ەجەلگى سارىارقا جەرىندە تەك استانا ەمەس, ەلىمىزدىڭ بولاشاق بەسىگىن ومىرگە اكەلدىك»
دەۋىنىڭ ءمانى وسىندا.
ساۋلەتى مەن سالتاناتى جاراسىپ…
– استانا سىزگە نەسىمەن قۇندى, ونىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەسىز؟
– ەلباسى ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا «حالقىمىز بۇل باستامانىڭ ەلدىڭ بولاشاقتاعى تاعدىرى ءۇشىن قاندايلىق ءمانى بارىن بىردەن ۇقتى. جاسى دا, جاسامىسى دا ۇلى كوشكە كولىكتى بولسىن ايتتى, تىلەك قوسىپ قانا قويعان جوق, جان-تانىمەن قولدادى. ۇلى كوشكە قوسىلدى. ارقانىڭ جەلىنە قاعىلىپ, كۇنىنە توتىعىپ, جاڭبىرىنا مالشىنىپ, ايازىنا توڭىپ ءجۇرىپ, ەلدىك عيماراتىنىڭ قاداسىن قاعىستى, بالشىعىن يلەستى, كىرپىشىن قۇيىستى, قابىرعاسىن ءورىستى, شاتىرىن جابىستى» دەگەنى بار. مەن دە وسى قاۋىمنىڭ اراسىندا بولعانىما ءوزىمدى اسا باقىتتىمىن دەپ سانايمىن. ەلوردا ماعان شىن مانىندەگى تاۋەلسىزدىكتىڭ بالاماسى بولۋىمەن قۇندى. ساۋلەتى مەن سالتاناتى جاراسقان, ءومىر سۇرۋگە اسا قولايلى قالا بولۋىمەن جانىما جاقىن. تەك مەن ەمەس, وسى شاھاردا تۇراتىن ءاربىر ازامات مەنىڭ بۇل پىكىرىممەن تولىق كەلىسەدى دەپ ويلايمىن.
سۇيىكتى قالامىز جىگىت جاسى – جيىرماعا تولىپ وتىر. بۇل شىن مانىندە تاريح ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات. استانالارىن عاسىرلاپ قالىپتاستىرعان مەملەكەتتەر بار. ال ءبىز وسىنداي از عانا ۋاقىتتا دۇنيە ءجۇزى تاڭداي قاعىپ, تامساناتىنداي قالا تۇرعىزدىق. ونىڭ بولاشاعى بۇدان دا ايشىقتى, بۇدان دا سۇلۋ, بۇدان دا كەرەمەت بولاتىنىنا مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق. ونىڭ تۇلەۋ مەن تۇرلەنۋ كەزەڭى ءالى الدا. وسى ءۇردىستى جاستار ودان ءارى جالعاستىرىپ, ەۋروپانىڭ ءسانى مەن شىعىستىڭ نازىك ناقىشى قاتار ورىلگەن, وركەنيەتتىڭ ءساتتى قابىسۋى ناتيجەسىندە اجارلانىپ, اباتتانا تۇسكەن اسقاق ەلوردامىز ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالا بەرسىن!
سۇحباتتى جۇرگىزگەن
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
