وتكەن اپتادا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارا ءوتتى. دوڭگەلەك ۇستەل فورماتىندا وتكەن عالىمدارمەن كەزدەسۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك حاتشى قىرىمبەك كوشەرباەۆ كەيبىر قورىتىندىلاردى شىعارىپ, مەرەيتويلىق جىل يۋنەسكو-نىڭ قامقورلىعىمەن حالىقارالىق دەڭگەيدە بۇگىنگى ىندەتتىڭ تارالۋىن ەسكەرە وتىرىپ اتاپ وتىلگەنىن جاريالادى.
– تاعىلىمى مول تاريحي جىل دا اياقتالىپ كەلەدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ حالىققا جاساعان بيىلعى جولداۋىندا «ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسىن» قالىپتاستىرۋ بويىنشا بارشامىزدىڭ الدىمىزعا اسا ماڭىزدى مىندەت قويدى. بۇل ورايدا, كەز كەلگەن باسەكەلەستىككە توتەپ بەرەتىن ءارى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن ۇرپاق قالىپتاستىرۋدا ءال-فارابي بابامىزدىڭ مۇرالارىن جاستاردىڭ بويىنا بارىنشا ءسىڭىرۋدىڭ ءمانى ەرەكشە زور. سونىمەن قاتار, ۇلى ويشىل دۇنيەگە كەلگەن ۇلى دالا توسىندە وتاندىق عىلىمدى وركەندەتۋ دە – وتە وزەكتى ماسەلە. ءال-فارابي بابامىز وسىدان مى50ڭ جىل بۇرىن دۇنيەنىڭ ماڭگىلىگىن, تانىمنىڭ بولمىسقا تاۋەلدىگىن ايقىنداپ پاراسات تۋرالى ءىلىمدى ساراپتاپ, سارالادى. سول زامانداردىڭ وزىندە دالا كەمەڭگەرى «عىلىمدار تىزبەگى», «بەسىنشى تراكتات», «مەديتسينا كانونى», «قايىرىمدى قالا», «ريتوريكا», «باقىتقا جول سىلتەۋ», «ۆاكۋم تۋرالى» جانە باسقا دا ونداعان ىرگەلى ەڭبەكتەر جازعانىن ەسكەرسەك, ۇلى بابا ۇرپاقتارى قازىرگى تاڭدا تاريحي ءارى تابيعي ساباقتاستىقتى قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى. ءال-ءفارابيدىڭ مەرەيتويلىق جىلىندا وتكىزىلگەن بارلىق ءىس-شارالار قازىرگى زامانعى ءبىلىم بەرۋ, عىلىم, يننوۆاتسيا جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق جۇيەسىنىڭ دامۋىنا قۋاتتى سەرپىن بەرىپ وتىرعانىن ايرىقشا اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. ءال-فارابي شىعارماشىلىعىن پانارالىق زەرتتەۋ جانداندىرىلدى, سونىڭ ارقاسىندا الەمدىك فيلوسوفيا مەن عىلىم كونتەكستىندە ءال-ءفارابيدىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنىڭ باستى يدەيالارى مەن پرينتسيپتەرىنىڭ قازىرگى مازمۇنىن انىقتاۋ بويىنشا جۇمىس جالعاسۋدا, – دەدى قىرىمبەك كوشەرباەۆ.
مەملەكەتتىك حاتشى سونداي-اق قازاقستاندىق فارابيتانۋشىلار مەن عىلىمي قوعامداستىق ۇلى عالىمنىڭ مۇراسىن ەلدە جانە بۇكىل الەمدە كەڭىنەن ناسيحاتتاپ دارىپتەۋ بويىنشا وراسان زور جۇمىس اتقارعانىن اتاپ ءوتتى.
مەرەيتويلىق ءىس-شارالارعا قاتىسۋعا حالىقارالىق قوعامداستىق جانە اكادەميالىق ورتا كەڭ اۋقىمدا تارتىلدى, ولاردىڭ ىشىندە بۇۇ مەن يۋنەسكو, يىۇ, تۇركسوي, ديپلوماتيالىق ميسسيالاردىڭ وكىلدەرى, سونداي-اق شەتەلدىك جەتەكشى فارابيتانۋشى عالىمدار بار. شەتەلدەگى قازاقستاننىڭ ەلشىلىكتەرىمەن جانە ءال-فارابي ورتالىقتارىنىڭ قولداۋىمەن جانە جەتەكشى شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن بىرلەسىپ, وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى, دجاۆاحارلال نەرۋ ۋنيۆەرسيتەتى, ستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتى, كاپوديستري اتىنداعى افينا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, سوفيا ۋنيۆەرسيتەتى, داماسك ۋنيۆەرسيتەتى, ەگيپەت ۋنيۆەرسيتەتى جانە باسقا ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن بىرقاتار حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار وتكىزىلدى. ءال-ءفارابيدىڭ مەرەيتويى ءۇندىستان, سينگاپۋر, مالايزيا جانە يندونەزيادا اتالىپ ءوتتى. حالىقارالىق ءىس-شارالارعا الەمنىڭ 50 ەلىنىڭ اتىنان 100-دەن استام ۋنيۆەرسيتەتتەردەن جانە تاعى باسقا ۇيىمداردان 12 مىڭنان استام ادام قامتىلعان.
ال ەل كولەمىندە ونلاين رەجيمدە 60-تان استام كونفەرەنتسيا, دوڭگەلەك ۇستەلدەر مەن عىلىمي سەمينارلار وتكەن. ماسەلەن, الەۋمەتتىك جەلىلەردە اشىق قولجەتىمدىلىكپەن «پاراساتتىلىق ساعاتى» جالپىرەسپۋبليكالىق اكتسياسى, «ءال-فارابي جانە قايىرىمدى قوعام» اتتى ۆيدەودارىس, «ەكىنشى ۇستاز» ونلاين ۆەب-سەمينارلار سەرياسى جۇرتشىلىققا جول تارتقان. «قايىرىمدى قوعام» چەللەندجىنە الەمنىڭ 7 ەلىنەن كەلگەن شەتەلدىك ستۋدەنتتەرمەن قوسا, قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ 14 مىڭعا جۋىق ستۋدەنتى قاتىسىپتى. «ءال-فارابي» حالىقارالىق پاندىك وليمپياداسىندا الىس-جاقىن شەتەلدەردىڭ 10 ەلىنەن 9,5 مىڭنان استام مەكتەپ وقۋشىسى باق سىناعان. وليمپيادا جەڭىمپازدارىنا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا وقۋعا 40 ءبىلىم گرانتى ءبولىندى.
سونىمەن قاتار, ءال-فارابيگە ارنالعان 7 مونوگرافيا, دانىشپاننىڭ دايەكسوزدەر جيناعى, «قايىرىمدىلىق» ويلارى مەن ناقىل سوزدەرى قازاق, ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كوردى. ءال-ءفارابيدىڭ بۇرىن جاريالانباعان ءۇش تراكتاتى اراب تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلعان.
مەملەكەتتىك حاتشىعا سونىمەن قاتار مەرەيتويلىق جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستاندا جانە شەت ەلدەردە ۇيىمداستىرعان جانە وتكىزگەن نەگىزگى وقيعالار مەن ءىس-شارالاردى قامتيتىن «ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمى» فوتوالبومى ۇسىنىلدى. وندا ەلىمىزدىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇلى ويشىلدىڭ رۋحاني مۇراسىن تانىمال ەتۋ, زەرتتەۋ, زەردەلەۋ, ناسيحاتتاۋ جانە ماڭگى ەستە قالدىرۋ جونىندەگى جوبالارى مەن باستامالارى تۋرالى باياندالادى. كىتاپ تەك فارابيتانۋشى عالىمدار مەن عىلىمي قوعامداستىقتىڭ عانا ەمەس, سونىمەن قاتار وقىرمانداردىڭ كەڭ اۋقىمى ءۇشىن دە قىزىقتى دەرەكتەرمەن تولىعا تۇسكەن.
كەزدەسۋ سوڭىندا مەملەكەتتىك حاتشى, مەرەيتويلىق جىلدىڭ اياقتالۋ شاراسى الەم عالىمدارىنىڭ قاتىسۋىمەن نۇر-سۇلتان قالاسىندا وتەتىن حالىقارالىق ونلاين-فورۋمدا قورىتىندىلاناتىنىن جەتكىزدى.
تولىمدى ەڭبەكتىڭ تۇساۋى كەسىلدى
وسى كەزدەسۋ اياسىندا الەمدە تۇڭعىش رەت جارىق كورگەن «ءال-فارابي» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ەنتسيكلوپەديانىڭ مازمۇنى تاريحي دەرەكتەر, مالىمەتتەر, گەوگرافيالىق نىساندار, ومىرباياندىق مالىمەتتەر, ويشىلدىڭ ءومىر جولى مەن عىلىمي مۇرالارىن (تراكتاتتارى مەن ولارعا تۇسىندىرمەلەر), ۇعىمدار مەن تەرميندەر, اراب-مۇسىلمان رەنەسسانس كەزەڭىندەگى بەلگىلى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن قامتيدى. وندا زاماناۋي زەرتتەۋشىلەر مەن قازاقستاندىق فارابيتانۋشىلار, سونداي-اق يسلام فيلوسوفياسى, ءدىن, مادەنيەت, عىلىم جانە ءبىلىم ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن بارشا عالىمدار تۋرالى بيبليوگرافيالىق مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن.
«بۇل – قازاق تىلىندەگى بىرەگەي ەنتسيكلوپەديا. مۇندا عىلىمي وزەكتى ماتەريالدار, بيىل جوسپارلانعان شارالار, بۇگىنگى شاراعا قاتىستى ماتەريالدار توپتاستىرىلعان. ەنتسيكلوپەديا ادامنىڭ ءبىلىم كوكجيەگىن كەڭەيتەدى. بۇل ەڭبەك ودان ءارى دە تولىقتىرىلا بەرەدى. ءبىرىنشى كەزەكتە جاستارىمىزدىڭ گۋمانيزم قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن فارابي مۇراسىن جەتە تۇسىنگەنى كەرەك. جاستارعا قولجەتىمدى بولۋى ءۇشىن ءبىز بۇل ەڭبەكتەردى ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىنە اۋدارماقپىز» دەدى ءال-فارابي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى بەكجان مەيىرباەۆ.
ماشانيگە ءمۇسىن قويىلدى
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى ءال-فارابي حالىقارالىق ورتالىعىندا الەمگە ءال-ماشاني دەگەن اتپەن تانىمال ايگىلى عالىم جانە فارابيتانۋشى اقجان جاقسىبەكۇلى ماشانوۆتىڭ ءبيۋستىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى وتكىزىلدى.
عالىمعا قۇرمەتتىڭ ورتاسىندا بولعان مەملەكەتتىك حاتشى قىرىمبەك كوشەرباەۆ سالتاناتتى راسىمدەگى قۇتتىقتاۋ سوزىندە:
«بۇگىنگى ءراسىم – ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ مەرەكەلەۋدىڭ وتە ماڭىزدى ءبىر ءساتى دەپ ەسەپتەيمىن. ادامزاتتىڭ ۇستازىنىڭ باي مۇراسىن زەرتتەۋ بارىسىندا جاڭا عىلىمي جۇمىستار جارىق كوردى. اقجان جاقسىبەكۇلى ماشانوۆ گەومەحانيكانىڭ نەگىزىن قالاۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولا وتىرىپ, قالىڭ جۇرشىلىققا ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋشى رەتىندە تانىمال. سول ءۇشىن اراب عالىمدارى ونى ەرەكشە قۇرمەتتەپ ءال-ماشاني دەپ اتاعان. تەرەڭ تانىم, ايرىقشا وي جانە اراب ءتىلىن ءبىلۋ اقجان جاقسىبەكۇلىنا ءوز ءومىرىنىڭ باستى ىستەرىن اتقارۋعا – ۇلى عالىم ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ مۇراسىن الەمگە اشۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءال-ماشاني قازاقستان اۋماعىندا, اتاپ ايتقاندا, وتىراردا ءبىر كەزدەرى فاراب دەپ اتالعان قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ ەجەلگى مادەني ورتالىعىندا دۇنيەگە كەلگەنىن الەمگە عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەگەن قازاقستاندىق فارابيتانۋ مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىسىنىڭ سىڭىرگەن وراسان ەڭبەگىن قازاق حالقى ەشقاشان ۇمىتپاۋ كەرەك» دەپ قازاقستاندىق فارابيتانۋ مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىسىنىڭ عىلىم الەمىنە قوسقان ەرەكشە ۇلەسىن اتاپ ءوتتى.
عالىمعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەت وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن 1975 جىلى يۋنەسكو قامقورشىلىعىمەن قازاقستاننىڭ الماتى قالاسىندا وتكەن ءال-ءفارابيدىڭ 1100 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق فورۋم وتكىزۋ تۋرالى شەشىمنىڭ قابىلدانۋى قازاقستاندىق عالىمنىڭ باعا جەتپەس ەڭبەگىنىڭ مويىندالۋىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى بولدى.
