قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قالتاي (قاليوللا) مۇحامەدجانوۆ ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن وزگەلەردىڭ مۇددەلەرىنە قاياۋ تۇسىرمەي, كەرىسىنشە, ولاردىڭ تالانتتارىنا تابىنىپ, اعالارى مەن ىنىلەرىنىڭ اقىل-كەڭەستەرىن بويتۇمارىنداي قاستەرلەپ, وزىنەن كەيىنگىلەردىڭ كەمەل كەلەشەكتەرىنە سەنىم ۇيالاتىپ, جىگەرلەرىن جانىپ وتىراتىن جان ەدى. «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» رەتىندەگى باسىنان وتكىزگەن اۋىر عۇمىرى ارقىلى بالالىق شاعى اركىمگە جالتاڭداۋمەن ءوتتى. قيىن ۋاقىتتا ماڭدايىنان سيپايتىنداردىڭ ازدىعىنان اتالارىن ءپىر تۇتاتىن تابىن اعايىنداردىڭ ورتاسىن پانالاپ, سوندا ءوستى. «اعا», «ءىنى» دەگەن قازاقتىڭ قاسيەتتى سوزدەرىنىڭ اللا, انا, نان, اتا, اعا سياقتى قالاي وقىساڭىز دا, ماعىناسىن وزگەرتپەيتىن سوزدەر قاتارىندا تۇراتىندىعىن قالاعاڭ تەرەڭ تۇسىنگەن تۇلعا.
ال ۇلى مۇحتاردى اعاسىنان دا جوعارى, اكەسىندەي سىيلاعان. ول «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1961 جىلعى 30 ماۋسىمداعى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ قازاسىنا بايلانىستى جارىققا شىققان ارنايى سانىنداعى «سوڭعى كەزدەسۋ» اتتى ماقالاسىندا: «اركىمنىڭ دە ءومىر تەڭىزى تارتىلادى. ال مۇحاڭ سياقتى الىپتار تەڭىزىنىڭ تۇبىندە بوگىپ جاتقان باي ءىنجۋ-مارجان, لاعۇل-جاقۇتى ونەرلى قاۋىمعا ۇلگى-نۇسقا, الەم ادامىنىڭ رۋحاني قازىناسىنىڭ قاينار كوزى بولىپ قالا بەرمەك. حوش بولىڭىز, ارداگەر اياۋلى, اكە» دەپ اياقتاپتى. سول كەزدە وتىز جاستان ەندى اسقان قالەكەڭ تولقۋ ۇستىندە جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن اكەسىن دە ەسىنە العان شىعار, مۇمكىن ۇلى مۇحتاردىڭ شىعارماشىلىق جولىنداعى قامقورلىعى ويىنان تىزبەكتەلىپ ءوتىپ تە جاتقان بولار.
تاعدىر تولقىندارىنىڭ بارلىعىمىزدى شايقايتىن ەكپىنىنە كەلگەندە قالتاي اعانىڭ ومىرىندە ۇلى مۇحتارعا ۇقساس كەزەڭدەر بارشىلىق. تاعدىردىڭ تالاي تالقىسىنان وتكەن مۇحتار اعا بارلىعىن اقىلعا جەڭگىزىپ, شىدامىن شيراتىپ, تالانتىن تارتپالاپ الەمدىك ادەبيەتتە ءوز ورنىن الىپ كەتتى. جاۋقازىن گۇلدەي اشىلىپ كەلە جاتقان جاستارعا دەگەن قامقورلىعىندا شەك بولمايتىن. قالاعانىڭ سوزىمەن ايتساق, «مۇحاڭداعى ءبىر عالامات قاسيەت تالانت تەگىن اينىتپاي تانۋىندا ەدى. وسى كۇنگى ادەبيەتتىڭ ءىرى تۇلعالارى شىڭعىس ايتماتوۆتى دا, راسۋل عامزاتوۆتى دا العاش «اشقان» مۇحتار اۋەزوۆ. ال ءوز ادەبيەتىمىزگە كەلگەندە دە ساقتىعى قۇنانبايداي كىرپىك قاقپاي باعىپ وتىراتىن. جىلىگى تاتىر دۇنيە كورسە ەرتەڭىنە جاريالاي, ايتا, جازا جۇرەتىن. مەن ادەبيەت پەن ونەردىڭ ءسال عانا تابىسىنىڭ وزىنە مۇحاڭداي قۋاناتىن, جىلى سوزگە مۇحاڭداي جومارت ادامدى كورمەي كەلەم».
قالتاي اعانىڭ مۇحتار اۋەزوۆتى العاشقى كورۋى تاشكەنت شاھارىندا وقىپ جۇرگەن كەزى, ياعني 1949 جىلدىڭ 18 مامىرى. الىشەر ءناۋايدىڭ 500 جىلدىق مەرەكەسىنە قۇرامىنا س.مۇقانوۆ, ءا.تاجىباەۆ, ا.توقماعانبەتوۆ, ع.ورمانوۆ, گ.سلانوۆتار ەنگەن قازاق دەلەگاتسياسىن م.اۋەزوۆ باسقارىپ كەلەدى. 14 جاسىندا مۇحاڭنىڭ لاتىن ارپىمەن 1935 جىلى جارىق كورگەن «تاس تۇلەك» اتتى پەسالار مەن اڭگىمەلەر جيناعىنان باستاپ, كەيىنگى شىعارمالارىمەن دە تانىس ستۋدەنت قالتايدىڭ مۇحاڭمەن بۇل جولى تىكەلەي سالەمدەسۋىنە جۇرەگى داۋالاماپتى. اتاقتارى جەر جاراتىن جازۋشىلاردىڭ ىشىنەن جەرلەسى ءارى اعاسى اسقار توقماعانبەتوۆ حامزا تەاترىندا وتەتىن مەرەكەلىك شاراعا بيلەت بەرىپ, سوعان قاتىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپتى. بىراق ءوز سوزىمەن ايتساق: «ول كەزدەگى وزىمە لايىق مودا – گيمناستەركا, گاليفە-شالبار, سولدات باتەڭكەمەن تەاتر پارتەرىنىڭ ەكىنشى قاتارىندا ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعانداردىڭ ورتاسىندا (قۇداي باسىڭا سالماسىن) كىرپىكشەشەننىڭ ۇستىندە جالاڭاش وتىرعانداي, قاشان سالتاناتتى كەش وتكەنشە ابدەن بەرەكەم قاشتى» دەپ جازادى. سول كەزدەگى وزبەكستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ I حاتشىسى, ابىرويى اسپانداپ تۇرعان وسمان يۋسۋپوۆ ءازىل-شىنى ارالاس «كەشىگىپ كەلگەن قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىسى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆكە ءسوز بەرىلەدى» دەگەن كەزدە مىنبەگە شىعا كەلگەن مۇحاڭ: «قازاق حالقى كەشىككەن جوق» دەپ وسىدان 100 جىل بۇرىن ۇلى اباي الىشەر ءناۋايدىڭ داستارقانىنان ءدام تاتقاندا, سۇحبات ۇستىندە:
«فيزۋلي, شامسي, سايحالي,
ناۋاي, ساعدي, فيردوۋسي,
حوجا-حافيز بۇ ءھامماسى,
ءمادات بەر يا شاعاري فارنات» دەگەن ابايدىڭ ون ءۇش جاسىندا شىعىس الىپتارىنا ءمىناجات ۇلگىسىندەگى جولدارىن ماقامىنا كەلتىرىپ جەتكىزگەندە تەاتر شاڭىراعىن شىر اينالدىرعانداي شاپالاق ۇرىپتى. ۇلى مۇحتاردىڭ وسى ءتۇپسىز تەرەڭ ءبىلىمى مەن تاپقىرلىعىنىڭ كۋاسى بولىپ جيىنعا قاتىسقان قالتاي ستۋدەنت: «مۇحاڭ ءسوزى ماعان بارىنەن اسىپ تۇسكەندەي اسەر ەتتى. ءوز ورنىنا كەلە بەرگەندە وسمان يۋسۋپوۆ ۇشىپ تۇرىپ, الگى ايتقان ازىلىنە كەشىرىم سۇراعانداي ءارى مۇحاڭنىڭ سوزىنە ريزا بولعانى سونشا, ايقارا قۇشاقتاپ الىپ, بەتىنەن قايتا-قايتا سۇيگەنى ءالى كوز الدىمدا… سونىمەن ول ساپاردا مۇحاڭا قول بەرىپ سالەمدەسۋگە ءداتى بارماي, ديدارىن كورىپ, ءسوزىن تىڭداعانىمدى مول داۋلەت, زور قاناعات ساناپ قايتقان سول كەزدەگى «سورپاق بايىڭ» مەن بولامىن» دەپ جازىپتى.
قالەكەڭنىڭ ۇلى مۇحتارمەن ەكىنشى رەت كەزدەسۋىنە ماسكەۋدىڭ ا.ۆ.لۋناچارسكي اتىنداعى تەاتر ونەر ينستيتۋتىنىڭ 5-كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن 1953 جىلدىڭ باسىندا ءساتى ءتۇسىپتى. ول كەزدە مۇحاڭ ممۋ-دىڭ پروفەسسورى بولىپ ورنالاسىپ, فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ۇلتتار ادەبيەتىنەن ءدارىس وقىپ جۇرگەن كەز ەكەن. كافەدرا مەڭگەرۋشىسى گ.ي.گوياننىڭ ۇسىنىسىمەن م.اۋەزوۆتىڭ دراماتۋرگياسى جايلى ديپلوم جۇمىسىن جازۋعا رۇقسات سۇراۋ ءۇشىن «موسكۆا» قوناقۇيىنە ىزدەپ بارادى. بۇل ۋاقىت «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە «پروفەسسور مۇحتار اۋەزوۆ ەسكى قاتەلىكتەرىنىڭ شىرماۋىندا» دەگەن ۇلكەن ماقالا «پراۆدادان» باستاپ ورتالىق گازەتتەردىڭ ءبىرسىپىراسىندا بوي كورسەتىپ جاتقان كەز ەدى. قالاعاڭ بۇلاردان حاباردار بولسا دا, مۇحاڭ دراماتۋرگياسىنان ديپلوم جازعىسى كەلەتىنىن ايتقاندا: «شىراعىم, ولاي بولسا جاس بالا ەكەنسىڭ, ديپلوم دەگەنگە كەز كەلگەن تاقىرىپ جاراي بەرەدى, قازىر مەن تۋرالى جازىپ ابىروي الۋ قيىن, زامان جوندەلسە كورە جاتارسىڭدار» دەپ شىعارىپ سالادى. زاماننىڭ وتتى جالىنى لاۋلاپ تۇرعاندا ستۋدەنت قالتاي اۋەزوۆ شىعارماشىلىعى جايلى جۇمىس جازعاندا نە بولارىن الدىن الا بولجاعان ۇلى مۇحتارعا قالاعاڭ ءومىر بويى ريزاشىلىعىن بىلدىرۋمەن ءوتتى. سول الاساپىران زاماندا «حالىق جاۋى» رەتىندە اكەسى اتىلىپ, ءالى اقتالماعان جاس بوزبالا قالاعاڭدى مۇحاڭ ءبىر «اجالدان» الىپ قالادى.
ماسكەۋدەن وقۋ ءبىتىرىپ, الماتىعا كەلگەندە قالاعاڭ دراماتۋرگيا سىنىنا كوبىرەك بەرىلدى. «ايمان–شولپان» سپەكتاكلىنە جازعان ماقالاسىنا مۇحاڭنىڭ: «ءتىلىنىڭ ورامى, تەاتر تانىمى قالامىنىڭ جەلى بار جىگىت ەكەن» دەگەن جىلى ءسوزى جىگەرىن جانىپ, تالانتىن تارتپالاي ءتۇستى.
مۇحاڭ تاراپىنان اكەلىك, ۇستازدىق قامقورلىعىن قالاعاڭ 1959 جىلى اقپان ايىندا قويىلعان «بولتىرىك بورىك استىندا» سپەكتاكلى توڭىرەگىندەگى ايتىس-تارتىس, داۋ-دامايلار كەزىندەگى ەرەكشە سەزىنەدى. ورتالىق كوميتەتتىڭ سول كەزدەگى يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ن.جانگەلديننىڭ قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ العاشقى سەزىندە: «بولتىرىك بورىك استىندا» پەساسىنىڭ اۆتورى جاس جىگىت بولماسا, قويۋشى رەجيسسەرى مەن ارتىستەرى كىلەڭ جاستار بولماسا, ورىس ءتىلىن مازاق ەتىپ, ۇلى حالىقپەن دوستىعىمىزعا قاياۋ سالعانى ءۇشىن, ۇلتشىلدىق باعىتتاعى سارىنى ءۇشىن, ءبىزدىڭ بۇل قويىلىمدى مۇلدەم جاۋىپ تاستاۋىمىز حاق ەدى. بىراق ءبارى جاستار بولعان سوڭ ازىرگە كەڭشىلىك جاساپ وتىرمىز» دەگەن سوزىنەن كەيىن كوپتەگەن گازەتتەر قالاعاڭنىڭ پەساسى جايلى سىن ماقالالاردى تولاسسىز جازا باستادى. الدىنا مۇڭىن جازىپ بارعان قالاعاڭا مۇحاڭ: «ول ماقالالاردى وقىدىم, قاي كۇنى سپەكتاكلىڭ بولادى, الدىن الا حابارلاس, ءوزىم بارامىن» دەپ جىلى شىراي تانىتادى. سپەكتاكل بولعان كۇنى ورتالىق كوميتەتتەگى سول كەزدەگى ەكىنشى حاتشى فازىل كارىبجانوۆتى, قالا باسشىسى احمەت ءادىلوۆتى ەرتىپ كەلەدى. بارلىعى دا اۆتورعا دەگەن شىنايى قۇرمەت, ريزاشىلىق سەزىممەن تاراسادى. قالاعاڭ: «ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن وسى سپەكتاكلگە ارنالعان كورەرمەندەر كونفەرەنتسياسىنىڭ قورىتىندىسى جاريالانعان «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ ارناۋلى بەتى
مۇحاڭنىڭ «بۇل كۇلكىگە ءدان ريزامىز» دەگەن ماقالاسىمەن اشىلدى. دۋالى اۋىزدان شىققان ۇلى ۇستازدىڭ كيەلى باتاسى ءالى كۇنگە دەيىن مەنىڭ ونەر جولىمداعى قۇبىلناما بولىپ كەلەدى» دەپ جازىپتى.
مۇحاڭ سول ماقالاسىندا: «ساپاردىڭ سوراقى سۇمىراي مىنەز-قىلىعىنا ارنالعان كۇلكى – كورۋشىنى جالعاسا الىسىپ, سونى جويۋعا مەزگەيتىن كۇرەسكەر كۇلكى. مارفۋعا, ارىستان ءتارىزدى جەڭىلتەك, سۇيىق, كوڭىلسىزدەر سىپاتىنا ارنالعان كۇلكى – كوڭىلاشار ءزىلسىز كۇلكى. اينالامىزدا ءالى دە ءجيى ۇشىرايتىن جۇپارداي وسەكشى ايەلدەرگە ارنالعان كۇلكى – مىسقىل, مازاق كۇلكى. وسىلايشا ءبىر شىعارما كولەمىندە بىرنەشە سوراقى, كەلەڭسىز, تۇرپايى مىنەزدەرگە ارناعان كۇلكى ءبارى دە قونىمدى, ورىندى, اسىرەسە نانىمدى ەستىلەدى. بۇل كومەديا سول قاسيەتتەرى بويىنشا ەلەۋلى شىعارما بوپ قالىپتاسقان. ايتار ءسوز از ەمەس بولعاندا, ورىن تارلىعىنان, ازىرشە تەك العاشقى, سۇيسىنگەن كوڭىلدى عانا بىلدىرەمىز. جاس جازۋشى قالتاي «بۇل جانردا الدا دا ءونىمدى ءورىس تابادى» دەپ نىق سەنگىمىز كەلەدى» دەپ درامانى قۇپتاپ, اعالىق كەڭەسىن دە بەرەدى.
قالتاي اعا ءبىر قولجازباسىندا: «مۇحتار اۋەزوۆتى ادەبيەت الاڭىنا العاش الىپ كەلگەن دراماتۋرگيا ەكەن. «ۇلى جازۋشىنىڭ مول مۇراسىندا درامالىق شىعارمالارىنىڭ سالماعى باسىم جاتىر» دەپ جازىپتى. دەمەك, قالتاي اعانىڭ كەمەل كەلەشەگىنە ۇلى مۇحتاردىڭ باعىت-باعدار بەرۋى دە كەزدەيسوقتىق ەمەس. ءيا, وتكەن كەڭەستىك كەزەڭنىڭ اتتەگەنايلارىن جوعارىدا ۇلى مۇحتار اتاپ كەتكەن «كۇرەسكەر», «مىسقىل», «مازاق» كۇلكىلەرىمەن كوپشىلىككە جەتكىزگەن قالاعاڭ قازاق دراماتۋرگياسىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ, ءوزى ۇلىق تۇتقان مۇحتار دارەجەسىنە جەتتى. ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ەسكەرتىپ كەتكەن ۋاقىت, پەندەلەرگە بەلگىسىز اجال ەكى ۇلىن دا الىپ كەتتى. ومىرلەرىندەگى ۇقساستىق اياعىنا دەيىن بولسىن دەگەندەي, اللا ەكەۋىنىڭ دە سوڭعى دەمىن ماسكەۋدە ءتامامداتتى. مۇحاڭنىڭ قازاسىنان كەيىن (1961) 40 جىل وتكەندە قالتاي اعا دا ۇلى ۇستازىنىڭ ارتىنان ماڭگى ساپارعا كەتە باردى.
قازىباي قۇدايبەرگەنوۆ,
پروفەسسور
