ەلورداعا ىرگەسى ءتيىپ تۇرعان قوسشى, قوياندى, قاراوتكەل, ۇركەر, تالاپكەر, جىبەك جولى, قىزىلسۋات سىندى قالا, اۋىلدار بار. قالانى قورشاي ورنالاسقان بۇل اۋىلدار تۇرعىندارىنىڭ ءبىر بولىگى استاناعا كەلىپ جۇمىس ىستەسە, ال كەيبىر ازاماتتار سول جەردە وندىرىسپەن شۇعىلدانىپ, ءوز ونىمدەرىن استاناعا ساتىپ ناپاقا تابادى. باس قالا تۇرعىندارىن ەت, ءسۇت, كوكونىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ۇلەسىن قوسۋدا. الايدا ولاردىڭ وسى ەڭبەگىن ەسكەرمەيتىنى, جان-جاقتى قولداۋدىڭ جوعى قىنجىلتادى.
ەلەۋسىز قالعان ەلدى مەكەندەر
بيىل جىل باسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ استانا قالاسىن دامىتۋ ماسەلەلەرى جونىندە كەڭەس وتكىزگەندە «جىلدار بويى ەلوردانىڭ اينالاسىندا ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن دامىتۋ تۋرالى ايتىلدى, بىراق بۇل جۇمىس ورىندالمادى. استانا ازىق-تۇلىكتى الماتىدان 4 ەسە, ال شىمكەنتتەن 2 ەسە از وندىرەدى. جالپى, بارلىق وڭىرمەن سالىستىرعاندا قالا بۇل كورسەتكىش بويىنشا سوڭعى ورىندا تۇر. كەيىنگى 8 جىلدا ەلورداعا اكەلىنەتىن ازىق-تۇلىك يمپورتى 3 ەسەگە ارتتى. جەرگىلىكتى قايتا وڭدەۋ كاسىپورىندارى تەك جارىم-جارتىلاي جۇمىس ىستەپ تۇر. كوكونىس ساقتايتىن قويما دا جەتىسپەيدى. سوندىقتان 2025 جىلعا دەيىن قالادا 13 مىڭ توننادان استام كوكونىس ساقتايتىن قويمالار سالۋ كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى استانا قالاسى مەن اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمدىكتەرىمەن بىرلەسىپ, ەلوردانىڭ اينالاسىندا ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن قالىپتاستىرۋ جونىندە پارمەندى شارالار قابىلداعانى ءجون» دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى. سودان بەرى دە ءبىر جىلعا تاياۋ ۋاقىت ءوتتى, مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى ويداعىداي ورىندالدى ما, بەيمالىم.
ارقا توسىنەن استانا سالىپ, ونى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن قۇرعانىمىزبەن, ءالى كۇنگە دەيىن ەلوردا توڭىرەگىندەگى ەلدى مەكەندەردى ءتيىمدى پايدالانا الماي كەلەمىز. قالا ماڭىنداعى اۋىلداردىڭ قالاعا جاقىندىعىنان باسقا ارتىقشىلىعى جوق, «ەلورداعا جاقىن, وبلىستان الىس» ەلەۋسىز جاتقان ايماققا اينالعان. بۇل وڭىرلەردە جارىق, سۋ, جىلۋ ماسەلەسىنىڭ ۇيلەسىمدى شەشىلمەۋى دە استاناعا ءوز اسەرىن كورسەتۋدە. اتاپ ايتقاندا, قىس مەزگىلىندە باس قالانى كوك ءتۇتىننىڭ باسىپ قالۋىنا جانە قالاداعى كەپتەلىستىڭ كوبەيۋىنە قالا توڭىرەگىندەگى اۋىلدار دا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ جاتىر.
2019 جىلى جاسالعان «نۇر-سۇلتان (قازىرگى استانا) قالاسىنا ىرگەلەس ەلدى مەكەندەردى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامىتۋدىڭ 2023 جىلعا دەيىنگى كەشەندى جوسپارى» اياسىندا قانداي جۇمىس اتقارىلعانى دا بىزگە بەيمالىم. پرەزيدەنتتىڭ اۋىلداردى دامىتۋعا بولگەن 1 تريلليون تەڭگەسى بۇل ەلدى مەكەندەرگە جەتە مە, جەتپەي مە, ونى دا قازىر ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. دەمەك, ۇكىمەت پەن مينيسترلىكتەر استانانى قامتاماسىز ەتەتىن ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن قۇرۋ ىسىندە ءالى دە قۇر ۋادە, بوس سوزدەن اسا الماي كەلەدى.
الىستان اربالاعانشا, جاقىننان دوربالايىق
استانا توڭىرەگىندە كوكونىس وسىرۋگە, جىلىجاي سالۋعا ىڭعايلى جەر كوپ. بىراق استانا سول مۇمكىندىكتى تولىق پايدالانا المايدى. جازعىتۇرىم كومىپ تاستاپ, كۇزدە قازىپ, داعار-داعار ءونىم الۋعا بولاتىن كارتوپتىڭ ءوزىن جان-جاقتان, كورشىلەس وبلىستاردان تاسيمىز. كەرەك دەسەڭىز, 1,5 ميلليونعا جۋىق حالىق تۇراتىن باس قالانىڭ ىرگەسىندە ءىرى مال بازارى دا جوق. بۇل قالا توڭىرەگىندەگى شارۋالاردىڭ مالىن ساتۋىنا قولايسىزدىق تۋعىزىپ قانا قويماي, ەت, ءسۇت ونىمدەرى باعاسىنىڭ كۇندە قۇبىلىپ, ۇدايى كوتەرىلۋىنە دە مۇرىندىق بولىپ وتىر.
استانانىڭ مىعىم ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن قۇرۋ ءىسى ەلوردا توڭىرەگىندەگى اۋىلداردى دامىتۋ جۇمىسىمەن تىعىز بايلانىستى. استانا توڭىرەگىندەگى اۋىلداردىڭ ماسەلەسى دۇرىس شەشىلمەسە, ادىمى اشىلمايدى. شاھار ۇلكەيىپ, تۇرعىندار سانى ارتقان سايىن ازىق-تۇلىكپەن, سۋمەن, جىلۋمەن جانە جارىقپەن قامتاماسىز ەتۋ ءىسى دە قيىنداي تۇسەدى. استانا باسقا قالا, اۋدانداردان الىس بولعاندىقتان, قاجەتتى ءونىمنىڭ ءبارىن سىرتتان تاسۋ مۇمكىن ەمەس, سىرتتان تاسىعانمەن, باعاسى كوتەرىلىپ, تۇرعىنداردىڭ قالتاسىنا ۇلكەن سالماق بولادى. مۇنى شەشۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – استانا توڭىرەگىندەگى ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىن دامىتۋ. وسى تۇرعىدان العاندا, قوسشى, قوياندى ماڭىنداعى قارا توپىراعى كومىردەي قۇيقالى جەرلەرگە كوكونىس ءوسىرۋدىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى اسا جوعارى دەپ سانايمىز. اسىرەسە ىرگەسىنەن ۇلكەن وزەن اعىپ جاتقان قوسشى قالاسى مەن جىبەك جولى اۋىلىنىڭ ماڭى كوكونىس وسىرۋگە وتە قولايلى. بىراق اتالعان وڭىرلەردەگى ەگىس القاپتارىنىڭ دەنى تۇرعىن ءۇي سالىناتىن اۋماققا اينالىپ كەتكەن. ياعني جۇرتشىلىقتى استانانىڭ ىرگەسىنەن ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن قالىپتاستىرۋ جۇمىسىنان گورى تۇرعىن ءۇي سالۋ, ونى ساتۋدان تۇسەتىن پايدانىڭ مولدىعى قىزىقتىرىپ تۇر.
ەگىنشىدە جەر جوق, جەرى كوپتەر يگەرمەيدى
قوسشى قالاسىنان الىنعان مالىمەتكە سۇيەنسەك, اتالعان قالاعا قاراستى 200 گەكتاردان ارتىق ەگىس القابى بار. قازىرگى تاڭدا مۇنىڭ 150 گەكتارىنا كوكونىس ەگىلەدى. 2010 جىلدان باستاپ كولەم الىپ, قازىرگى تاڭدا ەگىس كولەمى قايتادان ازايا باستاعان بۇل اۋماقتا كارتوپ, ءسابىز, قىزاناق, قىرىققابات, اسكوك, قيار, باكلاجان, بۇرىش سياقتى كوكونىستىڭ ءتۇر-ءتۇرى وسەدى. سوڭعى جىلدارى قوسشى شارۋالارى ارقا توسىنە قاربىز ەگىپ, ودان دا مول ءونىم الىپ ءجۇر.
مۇرات وڭعارۇلى 10 گەكتار جەرگە كوكونىس ەگەدى. ونىڭ ارقا توسىندە قىزاناق, قيار, قىرىققابات, ورامجاپىراق, بۇرىش سياقتى ون شاقتى ءتۇرلى كوكونىستىڭ بىرنەشە سۇرپىن ءوسىرىپ, نارىققا شىعارعانىنا 10 جىلدان اسىپتى.
– قوسشى ماڭىنا العاش كەلىپ كوكونىس ەگىپ, ساتقاننىڭ ءبىرى مەنمىن. 2013 جىلى 2 گەكتار جەرگە ءسابىز, كارتوپ ەگۋدى دە باستاعانمىن. قازىر 10 گەكتار جەرگە كوكونىس ەگىپ وتىرمىن. وزىمە تيەسىلى جەر بولسا, 30-40 گەكتار جەردى يگەرۋگە مۇمكىندىگىم بار. قازىر ءبىز كوكونىس ەگىپ جۇرگەن جەرلەر بۇرىن ەگىنشىلىككە ارنالعان جەرلەر بولعانمەن, قازىر تۇرعىن ءۇي سالاتىن اۋماققا اۋىسىپ كەتكەن. بىرنەشە جىلدان كەيىن بۇل جەرلەرگە دە زار بولاتىن سياقتىمىز. قاتار-قاتار سالىنعان ۇيلەر تاياپ كەلەدى. باستاپقىدا «استانانى كوكونىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسامىز دەسەك, ۇكىمەت جاعىنان قولداۋ بولا ما؟» دەپ وبلىسقا دەيىن بارىپ كوردىك. بىراق ودان ەش قايىر بولماعان سوڭ, جەردى جالعا الىپ, كوكونىس ەگۋدى باستادىق. تابىسىمىز جامان ەمەس. جىلىنا تەك استانانىڭ وزىنە جۇزدەگەن توننا كوكونىس ساتىپ وتىرمىز. ياعني ونىمدەردىڭ 80 پايىزى ەلورداعا جونەلتىلەدى. بيىلدىڭ وزىندە ءبىر ءوزىم استاناعا 100 توننا ءسابىز, 300 توننا كارتوپ, 200 توننا قىزاناق جەتكىزدىم. باعامىز دا نارىقتاعىدان 50 تەڭگەگە ارزان. دەمەك, قوسشى ديقاندارى ەلوردانى كوكونىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىنە ءۇن-ءتۇنسىز ۇلكەن ۇلەس قوسىپ جاتىر. جەردى جالعا الىپ, سۋدى جوعارى باعامەن ساتىپ الىپ وتىرمىز. ەگەر ءوزىمىزدىڭ جەرىمىز بولسا, ۇكىمەتتىڭ ءتۇرلى قولداۋ ساياساتىنان يگىلىك كورسەك, ەلورداداعى كوكونىس باعاسىن 100 تەڭگەگە دەيىن ارزانداتۋعا مۇمكىندىك بار. 10 گەكتار جەرگە جىلىنا 3 ميلليون تەڭگە اقى تولەيمىن, – دەيدى ول.
تاعى ءبىر قىزىعى, ديقانداردىڭ جەر سۋارۋعا جۇمساعان سۋىنىڭ دا تۇراقتى ولشەمى جوق. «سۋ يەسى – سۇلەيمەن» بولىپ وتىرعاندار كەيدە ءوزى جازا سالادى ەكەن.
«بىردە ماعان «سۋعا 3 ميلليون تەڭگە اقى تولەيسىز» دەدى. نەگە سونشا كوپ ەكەن دەپ ەسەپتەسىپ, سوڭىندا 30 مىڭنان كوپ اقشا تولەگەنىم بار» دەدى مۇرات وڭعارۇلى.
ءبىزدىڭ «ۇكىمەت جاعىنان قولداۋ جوق پا؟» دەگەن سۇراۋىمىزعا «بىزدە كوكونىس ساقتايتىن قويما جوق. مەملەكەت باسشىسىنىڭ «2025 جىلعا دەيىن قالادا 13 مىڭ توننادان استام كوكونىس ساقتايتىن قويمالار سالۋ كەرەك» دەگەن تاپسىرماسىن ەستىگەندە ءبىز دە قۋاندىق. بىراق قازىر ول ءۇمىتىمىز دە ۇزىلەيىن دەدى. ال جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى قولداۋدى بىلمەيدى. كەرەك كەزىندە الدىنا بارساڭ, دۇرىس جاۋاپ بەرمەيتىن اكىمدىكتەگىلەر جازدا كوكونىس شىققاندا «قيىنشىلىعى بار وتباسىلارعا قانداي جاردەم جاسايسىزدار؟» دەپ جەتەدى. ولارعا ءبىز سول كەزدە عانا كەرەك ەكەنبىز. ونسىز دا تۇرمىستىڭ قيىنشىلىعىن كورىپ وتىرعان وتباسىلارعا اپتا سايىن كوكونىس بەرىپ تۇرامىز, بيىل وسىنداي استانالىق 25 وتباسىعا اپتا سايىن تەگىن كوكونىس جەتكىزىپ تۇردىق» دەپ جاۋاپ قايىردى.
جارمەڭكەگە نەگە قاتىسا المايدى؟
قوسشى توڭىرەگىندە كوكونىس وسىرەتىندەردىڭ دەنى – وزبەكستاننان كەلگەن اعايىندار. سول ەلدە تۋىپ-ءوسىپ, باۋ-باقشا شارۋاشىلىعىنىڭ قىر-سىرىن ابدەن مەڭگەرگەن ولار اتاجۇرتقا ورالعاننان كەيىن دە كوكونىس وسىرۋمەن اينالىسىپتى. بىراق وزدەرىندە جەر بولماعان سوڭ, ۇكىمەتتەن قوسىمشا قاراجات الا المايدى. ءبىر جاعىنان ولار مۇنداي قولداۋعا ءزارۋ دە ەمەس سەكىلدى.
«بىزگە كەرەگى – جەر. جەر بولسا, سۋدىڭ, جانارمايدىڭ قىمباتشىلىعى ماسەلە ەمەس. ەگەر كوكونىس ەگەتىن جەر ءبولىپ بەرسە, سول القاپتىڭ جيەگىنە اعاش ەگىپ, بىرنەشە جىلدا ورمانعا اينالدىرىپ جىبەرەر ەدىك. استانا دا الىستان كوكونىس تاسىماس ەدى» دەيدى ولار.
استانا توڭىرەگىندە كوكونىس ەگۋ جۇمىسى 15 ساۋىردە باستالىپ, ءونىم جيناۋ قاراشانىڭ باسىنا دەيىن سوزىلادى. ياعني 6 اي ۋاقىت ىشىندە ۇتىمدى ءتاسىل قولدانىپ, ەرىنبەي ەڭبەك ەتپەسەڭ, تابىس تاپپاق تۇگىل, تاقىرعا وتىرۋىڭ ابدەن مۇمكىن. ارقانىڭ قۇبىلمالى اۋا رايى مەن قاتتى بورانى, كەزدەيسوق جاۋاتىن بۇرشاعى دا ءوسىپ تۇرعان كوكونىستى ءبىر-اق ساعاتتا تىپ-تيپىل قىلاتىن كەزدەرى بولادى.
– بىزگە جۇمىسشى تابۋ دا ۇلكەن ماسەلە. قازىر وسى توڭىرەكتە كوكونىس ەگۋمەن اينالىساتىن 30-40 ادام بار. ولاردىڭ ارقايسىسى 20-25 ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. بەرەتىن جالاقىسى – 200 مىڭنىڭ ۇستىندە. ال اقشاسىن كۇندەلىكتى الاتىندارعا 8000 تەڭگە تولەيمىز, ونىڭ سىرتىندا كۇندەلىكتى جەيتىن كوكونىسى قوسا بەرىلەدى. بىراق سونىڭ وزىندە جۇمىسشى تاپشى, قازاق دەسەك وزىمىزگە تيەدى, جالقاۋ, دۇرىس جۇمىس ىستەمەيدى, 2 كۇن ىستەپ, 3 كۇن دەمالسا قايدان تابىس تابادى؟! جۇمىسقا كەلىپ, كوز بوياپ كۇن وتكىزەتىندەر دە بار. سودان امالسىز وزبەكستاننان كەلگەن ازاماتتاردى ىستەتەمىز, – دەدى جەڭىس دارحانۇلى.
ءبىر عاجابى, قوسشىنىڭ كوكونىس وسىرۋشىلەرى جىلدا استانادا وتەتىن وڭىرلەردىڭ اۋىلشارۋاشىلىق جارمەڭكەسىنە قاتىسا المايدى. ناقتىراق ايتساق, قاتىستىرمايدى. كەرىسىنشە, بۇلاردىڭ كوكونىسىن ساتىپ العان «شارىن», «شاپاعات» سياقتى بازارلاردا تۇراتىن ساتۋشىلار قاتىسادى. «جىلدا ءوتىنىش ايتامىز, كىرگىزبەيدى, اڭعارعانىمىز, الدەكىمدەرمەن بايلانىسىڭ بولۋى كەرەك سياقتى» دەيدى جەڭىس قىنجىلىپ.
«قوشقارباەۆ, قابانباي سىندى اۋىلداردا يگەرىلمەي جاتقان جەرلەر از ەمەس, ءبارىنىڭ يەسى بار, بىراق ءبىزدى جولاتپايدى. ەگەر ۇكىمەت «استانا ازىق-تۇلىك حابىن» شىن قۇرامىز دەسە, وسى وڭىرلەردى ۇتىمدى پايدالانسا, 1 جىلدا-اق ءونىمىن كورەر ەدى» دەيدى مۇرات باستاعان قوسشى ديقاندارى.
جۇمىسشىلاردىڭ ايتۋىنشا, قوسشىنىڭ جەرى قۇنارلى ءارى وسىمدىككە دەرت-دەربەز جولاتپايتىن قاسيەتكە يە. ونىڭ ۇستىنە, شارۋالار ەگىس القاپتارىن سۋارۋدا سۋ ۇنەمدەيتىن وسى زامانعى ەڭ وزىق ءادىس – تامىردان تامشىلاتىپ سۋارۋ ءتاسىلىن قولدانادى. بۇل دا ءتۇسىم كوپ, شىعىن از بولۋداعى ءبىر ۇلكەن سەبەپ.
P.S: سارىارقادا قىس ۇزاق ءارى اياز كۇشتى بولعاندىقتان, جىلىجايدا كوكونىس وسىرۋگە كوپ شىعىن كەتەدى. سوندىقتان جاز بەن كۇزدىڭ 6 ايىن ۇتىمدى پايدالانىپ, كوكونىس وسىرەتىن القاپتاردىڭ كولەمىن كەڭەيتسەك, پرەزيدەنت ايتقان قويمالاردى سالىپ, قىستىڭ قامىن جاز ويلاساق, استانادا بىردە ءسابىز جوق, بىردە پياز جوق دەگەن ماسەلە بولماس ەدى. باعا دا اۋا رايىمەن بىرگە مىڭ قۇبىلماس ەدى. ءبىز قوسشىدان وسىنداي وي تۇيدىك. بۇل ويىمىزدى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «نارىقتى وتاندىق ونىممەن تولتىرۋ, ولاردىڭ وندىرىستىك فاكتورلارىنىڭ وزىندىك قۇنىن تومەندەتۋ ماسەلەسىنە ۇراندار مەن ۋادەسىز, جان-جاقتى, ويلاستىرىلعان تۇردە قاراۋ كەرەك. وندىرىستەن ساتۋعا دەيىنگى بۇكىل تىزبەكتى ارالاپ, باعانىڭ وسۋىنە نە سەبەپ اكەلەتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. اگروونەركاسىپ كەشەنىن باسقارۋدىڭ قازىرگى ۇلگىسى سالانىڭ الەۋەتىن اشا المايدى. ۇكىمەتتىڭ الدىندا اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ تۇراقتى ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى تۇر» دەگەن ءسوزى دە نىقتاي تۇسەدى.
