اۋىل جايلى بولسا, جۇرتتىڭ قالاعا كوشىپ نەسى بار؟ وسى قىسقا ساۋال قازىرگى كۇردەلى ماسەلەنىڭ نەگىزگى سەبەبىن انىق ايتىپ تۇرعانداي. ال شىن مانىندە, بۇل – قوعامدى سىناپ وتىرعان الەۋمەتتىك ءارى ەكونوميكالىق پروبلەما. سوڭعى ونداعان جىلدار بەدەرىندە حالىقتىڭ اۋىلدان قالاعا كوشۋ ءۇردىسى توقتاۋسىز جالعاسىپ كەلەدى. بۇل – ءبىزدىڭ ەلگە عانا ەمەس, دۇنيە جۇزىنە ورتاق قۇبىلىس. ءتىپتى ءححى عاسىر – «ۋربانيستيكا عاسىرى», شاھارلار, كەنتتەر العا شىعىپ, باسەكەلەسەتىن عاسىر دەپ ايدارلانعانى دا بەكەر ەمەس. قازىردىڭ وزىندە الەم حالقىنىڭ 50 پايىزدان استامى قالالارعا شوعىرلانعان. ولاردىڭ سانى, عالىمدار بولجامىنا سەنسەك, ەندىگى 25 جىلدان كەيىن 75 پايىزعا وسەتىن كورىنەدى.
راسىندا, جۇرتتىڭ ءبارى جەرۇيىق ىزدەپ كەتپەسە دە, جانعا جايلى, تۇرمىسقا قولايلى مەكەندى قالايتىنى اقيقات. بۇل باعىتتا جاھان عالىمدارى مەن ماماندارى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, ءتۇرلى ۇسىنىس ازىرلەگەنى دە ءمالىم. ءدال وسى جاعداي كوپ ەلدە جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا تۇرتكى بولدى. ءتىپتى جاڭا زاڭداردىڭ تۋىنا, جاڭا ماماندىقتاردىڭ ومىرگە كەلۋىن تەزدەتتى. ايتالىق, بۇگىندە «ۋربانيست», «سيتي-مەنەدجمەنت» ت.ب. تەرميندەر بۇرىن قولدانىستاعى قالا جوسپارلاۋ, قالا قۇرىلىسى دەگەن ۇعىمداردى ون وراپ الاتىن دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ويتكەنى ۇلكەن سۇرانىسقا يە بۇل ماماندىق – ءارتۇرلى كاسىپ يەلەرىن ءبىر ماقساتقا توعىستىرادى. ماقساتى – ەكولوگيالىق ۇيلەسىمدى ساقتاي وتىرىپ, قالا كەڭىستىگى مەن ورتاسىن, ارحيتەكتۋراسىن تۇرعىلىقتى قاۋىمنىڭ قالاۋىنا قاراي دامىتۋ, ادامداردىڭ پسيحولوگياسىن وزگەرتۋ. بۇرىنعى ينفراقۇرىلىمدى زاماناۋي تەحنولوگيالارمەن بايىتۋ, حالىق تۇرمىسىن ودان ءارى جاقسارتۋ. ارينە, بۇل سالادا دا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە مەنەدجمەنتكە ءمان بەرىلەدى. ۋربانيستيكانى ەسكەرگەن ديزاينەر, رەستوراتور, پروگرامماشى, قۇرىلىسشى, ساياساتتانۋشى, پسيحولوگ, سوتسيولوگ ت.ب. كاسىپ يەلەرى ءوز مىندەتتەرىن قالا تابيعاتى, قۇرىلىسى مەن قۇرىلىمى تۇرعىسىنان قاراپ شەشەتىن بولادى. ولار قاجەتىنە قاراي ءارتۇرلى ءبىلىم مەن ماشىقتى ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرىپ, قالانىڭ يگىلىگىنە جۇمساۋعا ءتيىس. بولاشاققا باعىتتالعان, كۇن سايىن قۇنى ارتىپ كەلە جاتقان ماماندىق يەلەرى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جەتكىلىكتى مە؟ وكىنىشكە قاراي, بۇعان تۇششىمدى جاۋاپ بەرە المايمىز. وركەنيەتتى ەلدەر بۇعان كۇنى بۇرىن قامدانىپ, ماسەلەنى ەرتەدەن كۇيتتەگەن جانە ونى كۇن تارتىبىنەن تۇسىرگەن ەمەس. بىزدەگى جاعدايعا كەلسەك, Almaty Management University العاش 2019 جىلى عانا «ۋربانيستيكا جانە سيتي-مەنەدجمەنت» ماماندىعىنا تالاپكەر قابىلداي باستاپتى. بىزدە «الماتى قالاسىن دامىتۋ ورتالىعى» اق دەگەن قۇرىلىم بار. ول الەمدەگى ەڭ ۇزدىك تاجىريبە مەن ادىستەرگە سۇيەنە وتىرىپ, قالانى تۇراقتى دامىتۋ, قالانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا اتسالىسۋدى ماقسات تۇتادى. وسى قۇرىلىم ۇيىمداستىرعان Urban Talks جانە Urban Forum Kazakhstan سياقتى تاۋەلسىز ديالوگ الاڭدارىنىڭ ءتيىمدى بولعانىن اتاپ ايتامىز. مۇنداي شارالار ازاماتتىق قاۋىمنىڭ ۇنىنە قۇلاق اسۋعا جول اشادى.
الماتى, نۇر-سۇلتان قالالارىندا URBAN-FORUM جيىندارى وتكەننەن سوڭ, ەل استاناسىندا «ۋربانيستيكا» ورتالىعى قالا اكىمدىگىندەگى كەڭەسشى ورگان رەتىندە ىسكە قوسىلعان. مۇندا دا قالانى دامىتۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا قالا بەلسەندىلەرى مەن قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى قاتىسا الادى. سونىڭ ناتيجەسىندە از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قالا قوزعالىسىنا, كوپىرلەرگە, جاسىل ايماقتارعا, ساياباقتارعا, ۆەلوسيپەد جولدارىنا بايلانىستى تىڭ ىزدەنىستەر مەن جوبالار جۇزەگە اسا باستادى.
ءبىر قاراعاندا, جوعارىداعى ماسەلە ەلىمىزدەگى ەكى-ءۇش قالاعا عانا قاتىستى سياقتى. جوق, ولاي ەمەس جانە جوعارىدا اتالعان نە اتالماعان وزگە شاھارلاردىڭ دامۋ تۇجىرىمداماسىن ۋربانيزاتسيا تۇرعىسىنان قايتا قاراۋ قاجەتتىلىگىن ۋاقىتتىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ تۇر. كەز كەلگەن قالا كەڭىستىگى, شاھار مەن اۋىل اراسىنداعى قوزعالىس, قارىم-قاتىناس جىل وتكەن سايىن قيىندايتىنى بەلگىلى. ماسەلەن, ءبىر كولىك كەپتەلىسىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ جول ازابىن ازايتىپ, حالىقتىڭ التىن ۋاقىتىن زايا كەتىرمەۋگە قاراپايىم ادامنان بۇرىن ۇكىمەت ورىندارى, ءتيىستى مينيسترلىكتەر مۇددەلى بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىز. ەندەشە ۋربانيزاتسيا ۇردىسىنە مەملەكەتتىك كوزقاراس, ياعني عىلىمعا نەگىزدەلگەن جوبالار اۋاداي قاجەت. سوندا ەلىمىزدەگى ادام كاپيتالىن, ەڭبەك رەسۋرستارىن پايدالانۋدا پارىق, ولشەم, ادىلەتتىلىك ورنىعار ەدى. ازىرگە بۇل – شەشىمىن كۇتىپ جاتقان ماسەلە. بىراق جۇيەسىمەن اتقارىلسا, يگىلىكتى باستاما.
ەلىمىزدىڭ كوپ قالالارىندا, وبلىس ورتالىقتارىندا كاسىبي ۋربانيستەر بولماعاندىقتان, بۇل باعىت ستيحيالى تۇردە ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ جاتقانداي. قايتكەندە دە جۇيەلى جۇمىس ازىرگە بايقالمايدى.
جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرى اينالىساتىن ماڭىزدى تاعى ءبىر مىندەت بار. ول – قالاعا كەلىپ-كەتۋشىلەردىڭ عانا ەمەس, ءبىرجولا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ سانا-سەزىمى, تاعاتتىلىعى, ءتارتىبى, تاربيەسى ماسەلەسى. بۇل – كوپ قىرلى شارۋا.
ەگەر ىشكى ميگراتسياداعى (كوشى-قون) قارقىن مەن حالىقتىڭ قالاعا ۇدەرە كوشۋىن ەسكەرسەك, ۋربانيستەردى دايارلاۋدىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە دەن قويار ەدىك. ونىڭ ۇستىنە, ءاربىر قالانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ونىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن, دەموگرافيالىق احۋالدى زەرتتەمەي, ارحيتەكتۋرالىق نىساندار مەن كوممۋنالدىق قىزمەتتەر جۇيەسىن, قالانىڭ بارلىق مالىمەتتەرىن, ستاتيستيكالىق دەرەكتەرىن تالداماي جوعارىدا ايتىلعان ۋربانيزاتسيا ۇردىستەرىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان رەتتەۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن, قالاعا جانە ونىڭ ماڭايىنا قونىستانۋشىلارعا قاتىستى قانداي ماقساتتى جۇمىستار جۇرگىزىلۋگە ءتيىس؟ قاۋىپسىزدىك شارالارى, الەۋمەتتىك كومەك ءوز الدىنا, قالاعا ءبىرجولا كوشكەندەردىڭ ورتاعا بەيىم-دەلۋىن جەڭىلدەتۋ – ماڭىزدى قادام. ورتاق قوعامدىق كەلىسىمگە مويىنسىنۋ ءۇشىن ولاردىڭ ەسەبى انىقتالىپ, قونىستانۋ, ەڭبەككە ارالاسۋ, جۇمىسقا ورنالاسۋ كارتاسى تۇزىلگەنى ءجون. جول ىزدەگەن كىسىگە جول كورسەتكەندەي, سوقپاعىن تابا الماي, ابدىراعاندى جەتەككە العانداي كومەك كورسەتۋ مەملەكەتتىك مەكەمەلەر, قىزمەتكەرلەر موينىنداعى ابىرويلى بورىش بولۋعا ءتيىس.
سوڭعى ون جىل كولەمىندە اۋىل حالقىنىڭ سانى 45 پايىز بولسا, قازىر ول 41,5 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن. ال 2019-2020 جىلدارى اۋىلدان قالاعا 750 مىڭنان استام ادام جۇمىس ءۇشىن امالسىز كوشكەندىگى راستالىپ وتىر. سوندىقتان جەر-جەردە وڭىنان شەشىلىپ جاتقان تۇرعىن ءۇي – باسپانا سالۋدىڭ ءوزىن جان-جاقتى زەرتتەپ, ىسكە اسىرماسا, مەملەكەتتىڭ قاراجاتى ىسىراپ بولۋى مۇمكىن.
پەرسپەكتيۆالىق تۇرعىدان قاراعاندا, بارلىق اۋىلدىڭ بولاشاعى زور دەپ ايتۋ قيىن. سوندىقتان بۇل سالاعا نارىق جۇيەسى دەندەپ ەنگەندە عانا كوپ نارسە انىقتالادى. جالپى, تۇرعىلىقتى جەردى (اۋىل نە قالا) تاڭداۋ – حالىقتىڭ ءوز ەركىندە. قالاعا قونىس اۋدارۋ ءۇردىسىن ءجىتى زەرتتەپ, بولجاۋ, ءتيىستى ۇسىنىمدار ازىرلەۋ – سالا ماماندارىنىڭ ەنشىسى. بۇل ىسكە ازاماتتىق قوعام بەلسەندىلەرىن تارتۋ دا ءتيىمدى بولماق. سوندىقتان جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۋربانيستەردى دايارلاۋ, ولاردىڭ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ – مەملەكەتتىك قولداۋدى قاجەت ەتەتىن وزەكتى ماسەلە.
دارحان مىڭباي, ءماجىلىس دەپۋتاتى
