بۇگىن, 29 تامىز – حالىقارالىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنى. ول بۇدان ون جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن, 2009 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازاقستاننىڭ باستاما كوتەرۋىمەن, بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ شەشىمىمەن قابىلداندى. بۇل كۇن بەكەردەن-بەكەر تاڭداپ الىنعان جوق. سەبەبى, تاپ وسى كۇنى, بۇدان 28 جىل الدىن, 1991 جىلعى 29 تامىزدا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز جارلىعىمەن سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاۋىپ, جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋ-جاراعىن دايىنداۋعا ۇلەس قوساتىن ءبىر وشاقتى قاتاردان شىعارىپ تاستاعان بولاتىن.
مىنە, وسى داتالى مەرزىمگە ساناۋلى كۇندەر قالعاندا, الەم تاعى دا يادرولىق قارۋعا بايلانىستى شالا ءبۇلىنىپ, دۇرلىگىسكە ءتۇسىپ كەتتى. بۇعان تامىزدىڭ 18-ءى كۇنى ورتا جانە جاقىن قاشىقتىقتارداعى راكەتالار تۋرالى كەلىسىمشارتتان (وجقر) شىققاننان كەيىن ءبىرىنشى رەت جەر بەتىنەن ۇشاتىن ورتا قاشىقتىقتاعى زىمىرانداردى سىناقتان وتكىزۋى نەگىزگى ءدۇمپۋ بەردى. سىناق كاليفورنيا شتاتىنداعى سان-نيكولاس ارالىندا جاسالدى. ول جاڭا Block IV Tactical Tomahawk موديفيكاتسياسىنداعى BGM-109 Tomahawk راكەتاسىن شتاتتىق تىك كولبەۋلى Mk 41 ۇشىرعىش قوندىرعىسىنان اتۋعا ارنالدى. بۇل جولى زىمىران كورابلدىڭ بورتىنان ەمەس, ءاۆتوموبيلدىڭ اسپانعا تىگىنەن كولبەۋ قويىلعان تىركەمەسىنەن ۇشىرىلدى. پەنتاگون وكىلدەرى ونىڭ 500 شاقىرىمنان ارتىق اۋماققا قارىمى جەتەتىنىن مالىمدەدى. ءسويتىپ, 1987 جىلى ميحايل گورباچەۆ پەن رونالد رەيگان قول قويعان 500-دەن 5500 شاقىرىمعا دەيىنگى ارالىققا ۇشىپ بارا الاتىن جاۋىنگەرلىك راكەتالاردى سىناقتان وتكىزۋگە تىيىم سالۋ جونىندەگى كەلىسىمنىڭ بۇزىلعانى ءىس جۇزىندە دالەلدەنە ءتۇستى
ساراپشىلاردىڭ ايتۋلارىنشا, تەحنيكالىق تۇرعىدان كەلگەندە, اتالمىش سىناقتا پالەندەي ەرەكشە جاڭالىق تا جوق. تەڭىز دەڭگەيىندە ورنالاساتىن «تومگاۆك» راكەتالارى بۇعان دەيىن دە جەردەگى قوندىرعىلاردان بىرنەشە رەت ۇشىرىلعان بولاتىن. مۇندا تەك ەسكەرمەۋگە بولمايتىن ءبىر عانا دەتال بار. اتاپ ايتقاندا, وجقر كەلىسىمشارتىنىڭ VII بابى, 11-تارماعىنا سايكەس, مۇنداي سىناقتاردى جاساۋ جەردە ورنالاسقان راكەتالار نەگىزىندە ەمەس, تەك تازا سىناق ماقساتىن كوزدەيتىن ستاتسيونارلىق قوندىرعىلاردان ۇشىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس بولاتىن. ال 18 تامىزداعى سىناق بارىنشا شارتتى بولعاننىڭ وزىندە ءموبيلدى قوندىرعىدان جىبەرىلدى. بۇل بۇدان ەكى اپتا عانا بۇرىن كۇشىنە ەنگەن اقش-تىڭ جوعارىدا اتالعان كەلىسىمشارتتان شىعۋ جونىندەگى ەرەجەسىنە قاراما-قايشى كەلەتىن ەدى.
وسىلايشا ۆاشينگتون جاپپاي قارۋلانۋعا باستايتىن جورىقتىڭ دابىلىن ءبىرىنشى بولىپ قاعىپ جىبەردى. بۇل, البەتتە, رەسەي مەن قىتاي تاراپىنان بىردەن قارسى رەاكتسيا تۋعىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اتالعان ەكى دەرجاۆا دا ىلە-شالا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىستارىن وتكىزىپ, قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايعا بايلانىستى وزدەرىنىڭ نە ىستەيتىندەرى ماسەلەسىن تالقىلادى. مۇنىڭ ءبارى جاھان جۇزىندە قايتادان يادرولىق قاقتىعىستىڭ قاۋپى ەسەلەنىپ كۇشەيە باستادى. البەتتە, بۇعان اسەر ەتەتىن باسقا دا فاكتورلار بار ەدى. مىسالى,
اقش-تىڭ ورتا قاشىقتىقتاعى راكەتالاردىڭ يادرولىق وقتۇمسىقتارىن ەۋروپاعا, سونىڭ ىشىندە پولشا مەن رۋمىنيا اۋماقتارىنا ورنالاستىرۋى جونىندەگى الىپ-قاشتى اڭگىمە گۋ ەتىپ, تاعى كوتەرىلىپ كەتتى. وسى كۇندەردە پولشانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ماتەۋش موراۆەتسكيدىڭ بۇل ماسەلەنىڭ ناتو-نىڭ ءوز ىشىندە شەشىلۋى كەرەك ەكەنىن جەتكىزۋى ونسىز دا بىقسىپ جانىپ جاتقان وتقا ماي قۇيعانداي اسەر ەتتى. دەگەنمەن, سولتۇستىك اليانستىڭ باس حاتشىسى يەنس ستولتەنبەرگ سول ەكى ورتادا ەسىن جيىپ العانداي بولىپ, وزدەرىنىڭ جوسپارلارىندا مۇنداي ارەكەتتىڭ جوق ەكەنىن ايتۋى جالىندى ءبىرشاما بۇرىككەندەي بولىپ شىقتى. بىراق بىرقاتار ساراپشىلار ۆاشينگتوننىڭ ەۋروپاعا يادرولىق قارۋ ورنالاستىرۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن, ونىڭ ءبىر كوزدەگەن جەرى پولشا بولۋى ىقتيمال ەكەنىن مالىمدەپ تە ۇلگەردى. سوندىقتان ولار «تاياق تاستام» جەردەگى رەسەيدىڭ مۇنى اياقسىز قالدىرمايتىنىنا, ءدال سونداي دەڭگەيدە جاۋاپ قايتارا الاتىنىنا ەش كۇمان كەلتىرمەيدى.
شىنىندا دا ەگەر امەريكانىڭ جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋ-جاراقتارى پولشا مەن رۋمىنيا جەرىندە ورنالاسار بولسا, ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر اۋماقتاردى اتقىلاۋ ءۇشىن عانا اكەلىنەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مۇنداي جاعدايدا ءوزىن ءبىرىنشى نىسان سەزىنەتىن رەسەيدىڭ قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماسى زاڭدى نارسە بولىپ كورىنەدى. سول سەبەپتى الەم ساياساتكەرلەرى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ 23 تامىز كۇنى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەلەرىمەن كەڭەس وتكىزىپ, وندا قۇراما شتاتتاردىڭ Tomahawk قاناتتى راكەتا كەشەنىنىڭ 500 شاقىرىمنان ارتىق قاشىقتىققا قارىمى جەتەتىن جاڭا موديفيكاتسياسىن سىناقتان وتكىزىلۋىنە وراي تۋاتىن قاۋىپ-قاتەرلەر جايى تالقىلانۋىن دۇرىس قابىلدادى. كۇتكەندەي-اق, رەسەي پرەزيدەنتى جيىن ۇستىندە قورعانىس مينيسترلىگى مەن باسقا دا ءپروفيلدى ۆەدومستۆولارعا بۇعان قايتارىلاتىن سيممەتريالىق جاۋاپتىڭ تياناقتى شارالارىن دايىنداۋدى تاپسىردى.
پۋتين وتىرىستا سىناقتىڭ كەلىسىمشارت ءىس-ارەكەتىنىڭ توقتاعانىنا نەبارى 16 كۇن وتكەننەن كەيىن جاسالىپ وتىرعانىنا نازار اۋداردى. ونىڭ ايتۋىنشا, «بۇل اياق استىنان بولا سالعان نارسە ەمەس, ول كوپتەن بەرى جوسپارلانىپ كەلە جاتقان جانە جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلىپ جۇرگەن ءىس-شارالار تىزبەگىنىڭ كەزەكتى بۋىنى» بولىپ تابىلادى. رەسەي پرەزيدەنتى سونداي-اق مۇنىڭ «رەسەيدىڭ اتالمىش كەلىسىمشارت ەرەجەلەرىن ساقتاماي كەلە جاتقانى تۋرالى ناسيحات ناۋقانىن كورسەتۋ» ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعانىن دا العا تارتتى.
«بۇدان باسقا, سىناق بارىسىندا Mk 41 امبەباپ اتقىش قوندىرعىسىنىڭ قولدانىلۋى رەسەي جاعىنىڭ اقش-تىڭ كەلىسىمشارتتىڭ قولدانىستاعى كەزىندەگى قويىپ جۇرگەن كىناراتىنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ بەردى», – دەپ مالىمدەدى پۋتين وسىعان وراي. مەملەكەت باسشىسى رەسەيدىڭ بۇعان دەيىن امەريكالىقتاردىڭ مۇنداي اتقىش قوندىرعىلاردى قۇرعاقتا, رۋمىنياداعى پرو بازاسىنا ورنالاستىرۋىنا جانە تاپ سونداي ارەكەتتى پولشا جەرىندە دە جاساماق بولىپ وتىرعانىن وجقر تالاپتارىن بۇزۋ بولىپ تابىلاتىنىن بىرنەشە رەت ەسكەرتكەنىن ەسكە ءتۇسىرىپ ءوتتى. «بىراق امەريكالىقتار Mk 41 قوندىرعىسىنىڭ تەڭىز بازاسىنداعى «توماگاۆك» قاناتتى زىمىراندارىن اتىپ شىعارۋعا قابىلەتسىز ەكەنىن ايتىپ, قاسارىسىپ تۇرىپ الدى. ەندى مۇنىڭ جالعان بولىپ شىققانى وزىنەن ءوزى ايقىندالىپ شىعا كەلدى, مۇنى وزدەرى دە مويىندادى», – دەدى ول بۇدان ءارى.
ارينە, بۇدان كەيىن رەسەي بۇعان قانداي جاۋاپ قايتارادى, دەگەن سۇراق تۋىندايدى. رەسەي ساراپشىلارىنىڭ باسىم بولىگى بۇعان تەگەۋرىندى قارسى سوققى بەرىلەتىنىنە بەك سەنىمدى. «اقش-تىڭ مۇنداي دايىندىقتى باياعىدان بەرى جاساپ كەلە جاتقانىندا ەشقانداي كۇمان قالعان جوق. ونىڭ كەلىسىمشارتتان سول ءۇشىن شىققانىنا دا ەشبىر ءشۇبا بولا الماسا كەرەك. ۆاشينگتون مۇنداي قادامعا بارۋدا رەسەيدىڭ «يسكاندەرلەرىن» كىنا ەتىپ تاقسا, قىتايعا يادرولىق الەۋەتىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىنا رەنىش ءبىلدىردى. بۇل جاعداي ەندى رەسەيدىڭ دە ەركىن قيمىلداۋى ءۇشىن قولىن شەشىپ بەردى. ءبىزدىڭ ەلىمىز بۇعان ءدال سونداي جاۋاپ قايتاردى. پرەزيدەنت كەلىسىمشارتتىڭ توقتاتىلعانى تۋرالى زاڭعا قول قويدى», – دەدى رەسەي سىرتقى ىستە ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سەرگەي ريابكوۆ.
«رەسەي امەريكالىقتارعا مىندەتتى تۇردە سيممەتريالىق جاۋاپ قايتارادى, – دەيدى ساياسي جانە اسكەري تالداۋلار ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى الەكساندر حرامچيحين. – بۇعان قوسا, وجقر-دان شىعۋ رەسەي ءۇشىن ۆاشينگتوننان دا گورى مەيلىنشە ءتيىمدى. رەسەيدىڭ قازىرگى زامانعى تەحنولوگياسىنىڭ دەڭگەيىن ەسكەرە كەلگەندە, بۇل بىزگە ءوز قاۋىپسىزدىگىمىزدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ۆاريانتتارىن ەركىن تاڭداۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن بەرەدى».
ءيا, مۇنىڭ ءبارى ازىرگە ءسوز جۇزىندە ايتىلىپ جاتقان پايىمدار شىعار. بىراق ەگەر پولششا جەرىنە يادرولىق وقتۇمسىقتار كەلە قالاتىن بولسا, رەسەيدىڭ كالينينگرادتان بولەك, كۋبا مەن ۆەنەسۋەلا اۋماعىندا ءدال سونداي جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋلارىن اپارا الاتىنىنا سەنۋگە بولاتىن سياقتى. سەبەبى, بۇل ەلدەر مۇنىڭ الدىندا وزدەرىنە كرەمل تاراپىنان وسىنداي ۇسىنىس ءتۇسىپ جاتسا, وعان قارسى بولمايتىندارىن بىرنەشە رەت ماقۇلداپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ونداي جاعدايدا الەمگە سوناۋ 60-شى جىلداردىڭ باسىندا, نيكيتا حرۋششەۆ پەن دجون كەننەدي زامانىندا ورىن العان كاريب داعدارىسى سياقتى ەكى قاتەرلى ءساتتىڭ تۋىندايتىنى ايدان انىق.
سەرىك ءپىرنازار
