پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «ورتالىق ازيا + شىعاناقتاعى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ» ءبىرىنشى سامميتىنە قاتىستى. پرەزيدەنت ءوز سوزىندە ورتالىق ازيا مەن شىعاناقتاعى اراب مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ بۇگىنگى كەزدەسۋى, ەڭ الدىمەن, ۋاقىت تالابى جانە كوپجاقتى ىنتىماقتاستىقتى مۇلدە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ جولىندا ءوزارا تۇسىنىستىك بار ەكەنىن كورسەتەتىنىنە نازار اۋداردى. ونىڭ ايتۋىنشا, ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز ەكىجاقتى فورماتتا بەرىك ءارى ۇيلەسىمدى مەملەكەتارالىق قاتىناس ورناتتى. سەنىمدى ءارى بەلسەندى ساياسي ديالوگ, ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق دامىپ, مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستار تۇراقتى تۇردە نىعايىپ كەلەدى.
«جاھاندىق ورنىقتى دامۋ ماسەلەسى بويىنشا مەملەكەتتەرىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى كوزقاراستارى – ورتاق نەمەسە جاقىن. جالپى, قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ماقساتتارى دا ءبىر. تاريحي بايلانىستار, ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتار, دوستىق پەن باۋىرلاستىق – قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ بەرىك نەگىزى ەكەنى ءسوزسىز. قازاقستان بۇگىنگى كەزدەسۋگە ەرەكشە ءمان بەرەدى. شىعاناق ەلدەرىنىڭ ساياسي ىقپالى, ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق الەۋەتى زور. ولار – كوپتەگەن نەگىزگى باعىتتار بويىنشا ءبىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى سەرىكتەسىمىز. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ىشكى ايماقتىق ىنتىماقتاستىعىن جانداندىرىپ, ءوڭىردىڭ جاھاندىق ماڭىزدىلىعىن كۇشەيتۋ قاجەت دەپ سانايمىز. بۇل كوپجاقتى ىقپالداستىقتى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. وسى ىسكە «ورتالىق ازيا +» ديالوگ فورماتى ەلەۋلى ۇلەس قوساتىنى ءسوزسىز» دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
پرەزيدەنت ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ الەۋەتى مەن شىعاناق ەلدەرىنىڭ وراسان زور مۇمكىندىگى كوپجاقتى سەرىكتەستىكتى بيىك بەلەسكە شىعارا الاتىنىنا سەنىم ءبىلدىرىپ, وسى ديالوگ فورماتىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ باسىم باعىتتارىنا قاتىستى ءوز پىكىرىن ورتاعا سالدى.
– ەڭ الدىمەن, ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى كەڭەيتۋ ماڭىزدى. سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ ايماقتىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسكە مۇشە ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىعى قارقىندى دامي باستادى. مۇنى ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. بىراق كورسەتكىشتەر ءبىزدىڭ الەۋەتىمىزدىڭ تولىق پايدالانىلماي وتىرعانىن كورسەتەدى. تاۋار اينالىمىن ايتارلىقتاي ارتتىرۋ ءۇشىن بىزدە بارلىق مۇمكىندىك بار. ول ءۇشىن ءوزارا ساۋدا نومەنكلاتۋراسىن ۇلعايتۋ قاجەت. مىسالى, قازاقستان قىسقا مەرزىمدە قۇنى شامامەن 400 ميلليون دوللار بولاتىن 100 ءتۇرلى تاۋار ەكسپورتتاۋعا دايىن, – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنت ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋ ماسەلەسىن ەكىنشى باسىم باعىت رەتىندە اتادى. UNCTAD بايانداماسىنا سايكەس, بىلتىر ورتالىق ازياعا تارتىلعان تازا ينۆەستيتسيا 40 پايىزعا ارتىپ, 10 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. ونىڭ 60 پايىزى قازاقستانعا تيەسىلى. «تاۋەلسىزدىك جىلدارى شىعاناق ەلدەرى قازاقستان ەكونوميكاسىنا 3,6 ميلليارد دوللارعا جۋىق قارجى سالدى. سوندىقتان ءبىز ينۆەستيتسيالىق بايلانىستاردى ودان ءارى نىعايتۋعا مۇددەلىمىز. وسىعان وراي ەكونوميكانى ارتاراپتاندىرۋعا باعىتتالعان اۋقىمدى رەفورمالار جۇرگىزىلۋدە. شەتەلدىك كاپيتال ءۇشىن بارىنشا قولايلى جاعداي جاساپ جاتىرمىز. جۋىردا قازاقستان مەن ساۋد ارابياسى اراسىندا ىسكەرلىك كەڭەس قۇرىلدى. ول ەكى ەلدىڭ ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق الەۋەتىن ارتتىرۋعا ارنالعان ماڭىزدى الاڭ بولماق. ءبىز كەڭەسكە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىمەن وسىنداي ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا دايىنبىز. سەرىكتەستەرىمىزدى «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن بەلسەندى پايدالانۋعا شاقىرامىز» دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنشە, كولىك-ترانزيت سالاسىن دامىتۋ ماڭىزدى. قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتەرىمىز كولىك باعىتتارىن ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن بەلسەندى شارالار قابىلداپ جاتىر. ءتۇرلى ينفراقۇرىلىمدىق جانە لوگيستيكالىق جوبالار قولعا الىنۋدا. اتاپ ايتقاندا, قازاقستان ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك ءدالىزىن ودان ءارى دامىتۋعا باسا ءمان بەرەدى. «ءبىز بۇل باعىت ارقىلى جۇك تاسىمالىن دايەكتى تۇردە ۇلعايتۋعا نيەتتىمىز. 2030 جىلعا قاراي جىل سايىن 500 مىڭ كونتەينەرگە دەيىن جۇك جەتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بۇدان بولەك, قازاقستان «سولتۇستىك – وڭتۇستىك» حالىقارالىق كولىك ءدالىزىن دامىتۋ شارالارىن قابىلداۋدا» دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
پرەزيدەنت ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدى كەلەسى باسىم باعىت رەتىندە اتاپ ءوتتى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ اۋماعىندا 30 ميلليارد توننادان استام بارلانعان مۇناي قورى جانە 20 تريلليون تەكشە مەتردەن استام گاز قورى بار. بۇل ايماقتىڭ مۇناي مەن گاز كولەمى جاعىنان الەمدە اراب تۇبەگىنەن كەيىن ەكىنشى ورىندا ەكەنىن كورسەتەدى.
«قازاقستان وپەك+ كەلىسىمىنىڭ قاتىسۋشىسى رەتىندە وسى ۇيىمعا مۇشە ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىقتى جوعارى باعالايدى. ءبىز جان-جاقتى قارىم-قاتىناستى تەرەڭدەتە تۇسۋگە دايىنبىز. ەلىمىزدە ەنەرگيا رەسۋرستارىن تاسىمالداۋ باعىتتارىن ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە قازاقستان ءوندىرۋشى جاڭا قۋات كوزدەرىن دامىتۋعا جانە جاڭعىرتۋعا باسا ءمان بەرەدى. گەولوگيالىق بارلاۋ جانە ءوندىرۋ ىسىنە وزىق تاجىريبە مەن تەحنولوگيانى ەنگىزۋگە ايرىقشا كوڭىل بولەدى. سونداي-اق زاماناۋي مۇناي-حيميا ونەركاسىبىن وركەندەتۋگە باسىمدىق بەرەدى. قازاقستان شىعاناق ەلدەرىنىڭ ءىرى ەنەرگەتيكالىق كومپانيالارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساۋعا دايىن. اسىرەسە, «جاسىل ەنەرگەتيكا» سالاسىندا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە نيەتتى. مىسالى, ساۋديانىڭ «ACWA Power», امىرلىكتەردىڭ «Masdar» جانە قاتار كومپانيالارى جوبالارىنىڭ كەلەشەگى زور. جۋىردا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ كەڭەسى ءوتتى. سول جيىندا مەن قازاقستاندا حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق فورۋم وتكىزۋدى ۇسىندىم. ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنە مۇشە ەلدەردىڭ مۇناي مەن گاز ەكسپورتتايتىن كاسىپورىندارىن وسى ءىس-شاراعا قاتىسۋعا شاقىرامىز» دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
مەملەكەت باسشىسى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلەگە ارنايى توقتالدى. سونداي-اق قازاقستان اراب ەلدەرىنە اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن ەكسپورتتاۋ كولەمىن ۇلعايتىپ, ولاردىڭ قۇرىلىمىن ارتاراپتاندىرۋعا مۇددەلى ەكەنىن ايتتى. «ەلىمىز – الەمدە بيداي مەن ۇن وندىرەتىن ەڭ ءىرى ون مەملەكەتتىڭ ءبىرى. اراب ارىپتەستەرىمىزدىڭ «ورگانيك» جانە «حالال» ونىمدەرىن ءوندىرۋ, وڭدەۋ جانە سەرتيفيكاتتاۋ تاجىريبەسى مەن مۇمكىندىگى مول. سوندىقتان ولارعا سۇرانىس جوعارى. وسى ورايدا ستاندارتتاردى, تەحنيكالىق رەتتەۋ جانە سەرتيفيكاتتاۋ جۇيەسىن ۇيلەستىرۋ ماڭىزدى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت دەپ سانايمىز. ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى يسلام ۇيىمىنىڭ الەۋەتىن پايدالانىپ, بۇل مىندەتتەردى ءتيىمدى ىسكە اسىرا الامىز. ۇيىمنىڭ قازىرگى توراعاسى رەتىندە بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقانى ءۇشىن قاتار باسشىلىعىنا شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. سونداي-اق ونىڭ قىزمەتىن جانداندىرۋعا ساۋد ارابياسىنىڭ زور ۇلەس قوسقانىن ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى. جاھاندىق ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن نىعايتىپ, وسى سالاداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلەرىنىڭ كەزدەسۋ تەتىگىن قۇرۋدى ۇسىنامىن» دەدى پرەزيدەنت.
بۇدان بولەك, پرەزيدەنت ايماقارالىق ءتۋريزمدى دامىتۋدى ىنتىماقتاستىقتىڭ كەلەسى باسىم باعىتى رەتىندە اتادى. «ورتالىق ازيانىڭ تۋريستىك الەۋەتى زور. مۇنى ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت. سونداي-اق تۋريزم يندۋسترياسى – ايماق ەكونوميكاسىنىڭ تەز دامىپ كەلە جاتقان سالاسىنىڭ ءبىرى. وسىعان وراي ءتۋريزمنىڭ مادەني-تانىمدىق, ەكولوگيالىق, سپورتتىق, ساۋىقتىرۋ جانە ىسكەرلىك سالالارىن بىرلەسە دامىتۋعا دايىنبىز. بۇل تۋريستىك باعىتتى ىلگەرىلەتۋگە ىقپال ەتەدى. بۇگىندە قازاقستان ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنە مۇشە بارلىق مەملەكەت ءۇشىن ۆيزاسىز رەجيم ەنگىزدى. سونىمەن قاتار سىزدەردىڭ استانالارىڭىزبەن تىكەلەي اۋە قاتىناستارىن جولعا قويدى» دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنت ءسوزىنىڭ سوڭىندا ۇسىنىلعان باستامالار قازاقستاننىڭ ءوزارا ورنىقتى دامۋ مەن وركەندەۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن راستايتىنىن جەتكىزدى. «ورتالىق ازيا + شىعاناقتاعى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى كەڭەسى» ءبىرىنشى ءسامميتىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بىرلەسكەن مالىمدەمە قابىلداندى.
***
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ساۋد ارابياسىنىڭ تاق مۇراگەرى مۇحاممەد بەن سالمان ءال ساۋدپەن كەزدەستى. مەملەكەت باسشىسى ساۋد ارابياسىنىڭ تاق مۇراگەرى, پرەمەر-ءمينيسترى مۇحاممەد بەن سالمان بەن ابدەلازيز ءال ساۋدقا ءىلتيپات بىلدىرە وتىرىپ, «ورتالىق ازيا + شىعاناقتاعى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى» اتتى مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سامميتىنە قاتىسۋعا شاقىرعانى جانە قوناقجايلىق كورسەتكەنى ءۇشىن العىس ايتتى. قاسىم-جومارت توقاەۆ ساۋد ارابياسى قازاقستاننىڭ يسلام جانە اراب الەمىندەگى نەگىزگى ستراتەگيالىق سەرىكتەسى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. كەزدەسۋ بارىسىندا ساۋدا-ەكونوميكا, ينۆەستيتسيا, ەنەرگەتيكا, «جاسىل» ەنەرگەتيكا, تۋريزم, اۋىل شارۋاشىلىعى جانە كولىك-لوگيستيكا سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرى قاراستىرىلدى.
ءوز كەزەگىندە تاق مۇراگەرى مۇحاممەد بەن سالمان بەن ابدەلازيز ءال ساۋد قازاقستان ساۋد ارابياسىنىڭ ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ماڭىزدى ءارى سەنىمدى سەرىكتەسى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا, ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق بايلانىستاردى ودان ءارى دامىتىپ, نىعايتۋ ءۇشىن مول الەۋەت بار. سونداي-اق ول ەكىجاقتى قاتىناستاردى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن كۇش سالۋعا نيەتتى ەكەنىن جەتكىزدى.
