مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «جاڭا قازاقستان: جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا باق-تىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ, ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل بولگەنى ءمالىم. «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى باسەكەگە قابىلەتتى جانە ەركىن بولۋى كەرەك. بۇل قاعيدات قازىر كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەل ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى. وتاندىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قازاقستاندا, وڭىردە جانە الەمدە بولىپ جاتقان ۇدەرىستەر تۋرالى ءوز كوزقاراسى بولۋعا ءتيىس. ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى, ءتىپتى يدەولوگيالىق دەربەستىگى وسىعان تىكەلەي بايلانىستى» دەدى پرەزيدەنت. ەل باسشىسى مەملەكەت مۇددەسىن, قوعامنىڭ سۇرانىسىن جانە مەديا سالانىڭ دامۋ ءۇردىسىن ەسكەرە وتىرىپ, باق تۋرالى زاڭدى قايتا قاراۋ قاجەتتىگىن تاپسىردى.
مەنىڭشە, «جاڭا قازاقستانعا» جاڭا «باق تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ كەرەك. ەركىن ويلى جۋرناليست ەركىن جازا الۋى كەرەك. ءبىزدىڭ باسەكەلەستىكتە كوبىنە ۇتىلىپ قالاتىنىمىز دا وسى – ەركىن جازا الماۋ. بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە ءتيىپ كەتەرمىن دەپ نەمەسە بيلىكتەن, باي ادامداردان قورقۋ, جالتاقتىق, تاۋەلدىلىك. دامىعان ەلدەردە دە الەۋمەتتىك جەلىلەر العا شىعىپ كەتكەن. بىراق, مەرزىمدى ءداستۇرلى باسىلىمدار دا ءوز بيىگىنەن تۇسپەگەن. نەگە؟ سەبەبى ولاردا ازات ويلاۋمەن قاتار, ەركىن جازۋ بار جانە جۋرناليستەردى قورعايتىن زاڭ بار, قالاماقىلارى وتە جوعارى. ادىلەتتى قالاماقى ساياساتى جوق جەردە, دامۋ دا جوق. دۇرىس قالاماقى ساياساتى ۇلتتىق جۋرناليستيكانى بيىككە كوتەرەدى. ياعني, جۋرناليستيكاعا كەزدەيسوق ادامدار ەمەس, ناعىز كاسىبي شەبەرلەرى كەلەدى.
جۋرناليست – ەليتالىق ماماندىق. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا قابىلداناتىن زاڭدا ءجۋرناليستىڭ ەتيكالىق-قۇقىقتىق نورمالارىمەن قاتار ونىڭ الەۋمەتتىك پاتەر مەن جەڭىلدىكتەرگە, لايىقتى جالاقىعا قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگىن, جەكە باسىن, وتباسى مۇشەلەرىن قورعايتىن ارنايى باپتار بولۋى ءتيىس. وسىدان 10 جىل بۇرىن وتاندىق زاڭگەرلەر «ءجۋرناليستىڭ ەرەكشە مارتەبەسى مەن كەپىلدىكتەرى تۋرالى» تولىق, جەكە زاڭ قابىلداۋ قاجەت» دەگەن پىكىرلەرىن ايتتى. ياعني, جۋرناليستەرگە سوت, پروكۋراتۋرا, ىشكى ىستەر, ادۆوكات, نوتاريۋس سياقتى ناقتى مارتەبە بەرەتىن كەز كەلدى. ەڭ الدىمەن, ءجۋرناليستىڭ جەكە مارتەبەسى تۋرالى قاعيداتتاردى انىقتاپ الىپ, جاڭا زاڭدا ناقتىلاپ بەلگىلەۋ كەرەك. مىسالى, جۋرناليست دەگەن كىم؟ زاڭ بويىنشا, مەملەكەت ونى قالاي قورعايدى؟ ونى قورعاۋعا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ ياعني, جاڭا زاڭنىڭ ىشىندە وسىنداي كەپىلدىكتەر تۋرالى ماسەلە تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلۋى قاجەت. ەندى كەپىلدىك دەگەندى ءتۇسىندىرىپ بەرەيىن. مىسالى, جۋرناليست ءبىر جوعارى لاۋازىمدى تۇلعاعا ساۋال جولداسا, ونىڭ تولىق جاۋابى قاشان, قالاي بەرىلۋى كەرەك؟ ەگەر جاۋاپ بەرىلمەسە, قۇزىرلى مەكەمە مەن لاۋازىمدى تۇلعا قانداي جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى ءتيىس؟ سونداي-اق قۇزىرلى مەكەمە ءجۋرناليستىڭ جولداعان سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋى كەرەك پە, الدە كەرەك ەمەس پە؟ وسىلاردىڭ ءبارى زاڭدا ناقتى كەپىلدىك رەتىندە جازىلعانى ءجون. ونداي كەپىلدىك بولماسا, ءجۋرناليستىڭ قۇقىقتارى بۇزىلادى.
قوعامدا سۇرانىس ارتاتىن جانە مىقتى مەديا دەگەنگە كەلەيىك. باسەكەگە قابىلەتتى مەديا پايدا بولۋى ءۇشىن مەملەكەت باق سالاسىنداعى احۋالعا دۇرىس كوڭىل ءبولۋى ءتيىس. مىسالى, ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى باق-تىڭ بارلىعىنىڭ جاعدايى بىردەي ەمەس. مەملەكەتتىك گازەت-جۋرنالدارعا بيۋدجەتتەن ماردىمسىز بولسا دا قاراجات بولىنسە, ال مەملەكەتتىك ەمەس باسىلىمداردىڭ جاعدايى مۇشكىل. سول سەبەپتەن, مەملەكەت وتاندىق باق-تى مەملەكەتتىك قولداۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراپ, قالىپتاسقان احۋالدى وزگەرتۋگە ىقپال ەتۋى كەرەك. جەكەمەنشىك ءارى تاۋەلسىز باق-تارعا قارجىلاي قولداۋ جاساعاندا عانا گازەت شىعارۋ, تاراتۋ, جازدىرۋ, ناسيحاتتاۋ سياقتى وزەكتى ماسەلەلەر وڭ شەشىلەدى. مىسالى, ەلىمىزدە 2 964 مەرزىمدى ءباسپاسوز باسىلىم تىركەلگەن, بۇل تىركەلگەن باق-تىڭ جالپى سانىنىڭ 80,8 پايىزىن قۇرايدى. سونىڭ ىشىندە 1859 گازەت جانە 1105 جۋرنال تىركەلگەن. بۇل رەتتە, حالىق اراسىندا ءداستۇرلى باق-قا قىزىعۋشىلىقتىڭ دەڭگەيى تومەندەگەنى بايقالادى. كۇن سايىن ولاردى قازاقستاندىقتاردىڭ 13 پايىزدان استامى عانا وقىسا, 43 پايىزى سيرەك جانە 23 پايىزى مۇلدەم وقىمايدى. ينتەرنەتتەگى باق-تىڭ تاراپىنان پايدا بولعان باسەكەلەستىكتىڭ وسۋىنە وراي باسپا باسىلىمدارعا دەگەن سۇرانىستىڭ تومەندەگەنى راس.
ەندى وسى تاقىرىپقا قاتىستى مامان-ساراپشىلاردىڭ وي-پىكىرىنە كوز جۇگىرتەلىك.
اسقار ۋماروۆ, اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى:
– قازاقستاندا ەركىن جۋرناليستيكا بار, ول جىل سايىن دامىپ كەلەدى. مۇنى باق-تىڭ مازمۇنىنا (كونتەنت) قاراپ تا انىقتاۋعا بولادى. ال «باق تۋرالى» زاڭىمىزدا نە وزگەرەدى دەگەنگە كەلەيىك. بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت, قوعام, جۋرناليستىك قاۋىمداستىقتىڭ ءمۇددەسى ءۇشىن نە قاجەت, سونىڭ ءبارىن وزگەرتۋىمىز كەرەك. قايتا قارالادى دەگەنىمىز – وسى. بۇل ۇدەرىس قوعامدىق جانە ساراپتامالىق تالقىلاۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلاتىنىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. ياعني, جۋرناليستىك ۇيىمداردىڭ, جۋرناليستەردىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن مەكەمەلەردىڭ, ساراپشى-مامانداردىڭ زاڭناماعا قاتىستى ۇسىنىستارى, وزەكتى دەگەن ماسەلەلەرى تولىق ەسكەرىلەدى. كەڭىنەن تالقىلاۋ وتكىزۋ ءۇشىن, ەڭ الدىمەن, ۇسىنىستاردى جيناقتايمىز. سودان سوڭ, ءبىر ۇستەلدىڭ باسىنا وتىرىپ, ءار ماسەلەنى بولەك-بولەك تالقىلايمىز. ول ءۇشىن جۇمىس توبىن قۇرامىز. بۇل پوزيتسيامدى Facebook-تەگى پاراقشاما دا جازدىم. مەنىمەن جەكە كەزدەسۋلەردە ۇسىنىس-تىلەكتەردى جەتكىزۋگە بولادى. قازىرگى زامانعا ساي مەدياسالانى دامىتۋعا قاجەتتى نارسەلەردىڭ ءبارىن بىرىگىپ اشىق تالقىلاپ, تياناقتى ءبىر شەشىمدەر شىعارۋعا ءتيىسپىز. سوندا عانا اشىق, باسەكەلەستىك ورتا داميدى.
قايرات ساق, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسي- تەتىنىڭ جۋرناليستيكا
فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى:
– پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ 16 ناۋرىز كۇنگى حالىققا جولداۋى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىندە جۇرگەن كوپ تۇيتكىلدى شەشۋ جولىن ايقىنداۋىمەن جان جادىراتتى. ايتالىق, ءوز سالامىزعا قاتىستى ۇستانىمى, ياعني ەلىمىز جۋرناليستيكاسىنا رەفورما جاساۋ تۋرالى باستاماسى كوڭىلىمىزدىڭ تورىنەن ورىن العانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. بۇل ماسەلەنى كوپتەن بەرى عىلىمي نەگىزدە كوتەرىپ كەلە جاتقان مامان بولعاندىقتان پرەزيدەنت باستاماسى اياقسىز قالماي, تەزدەتىپ جۇزەگە اسىرىلسا, ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزدى قادام بولار ەدى دەگەن پىكىردەمىن. بۇگىندە باق ەلىمىزدە تاق (توپتىق اقپارات قۇرالى) دەڭگەيىنە ءتۇسىپ, ءوزىنىڭ نەگىزگى فۋنكتسياسىن, ياعني ۇلتتىق جۋرناليستيكا تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايقىنداعان حالىقتىڭ كوزى, قۇلاعى ءھام ءتىلى مىندەتىن اتقارۋدان قالعانىن ايتىپ تا, جازىپ تا جۇرگەنىمىزدى كوزى قاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. وقىرمانى از گازەت-جۋرنالدار مەن كورەرمەنى كۇماندى تەلە-راديو باعدارلامالاردى مەملەكەتتىڭ كول-كوسىر قاراجاتىمەن شىعارىپ, شىلقىعان باي ەل سەكىلدى ىسىراپ جاساۋعا جول بەرىلۋىن ايىپتاپ كەلە جاتقانىمىز قاشان. ونىڭ سەبەبى وقىرمان, تىڭدارمان, كورەرمەن كىناسىنەن ەمەس, جۋرناليستەردىڭ دە كەمشىلىگى ەمەس, باق قۇرىلتايشىلارىنىڭ مونوپوليالىق ۇستانىمىنان ەكەنىن ايتۋداي-اق ايتىپ كەلگەنىمىزگە كوپشىلىك كۋا. مەملەكەت باسشىسىنىڭ حالىققا جولداۋىندا وسى ولقىلىقتان ارىلۋ ءۇشىن باق تاۋەلسىزدىگى مەن جۋرناليستەر جاۋاپكەرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن تالاپتاردى ورىندايتىن رەفورما جاساۋ – باق تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ جونىندە باستاما كوتەرۋىن جۋرناليستەر قاۋىمى قول شاپالاقتاپ, قۇپتاپ قابىلدادىق.
اسىل ساعىمبەكوۆ, «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:
– مەنىڭشە, قازىرگى قولدانىستاعى «باق تۋرالى» زاڭعا ۋاقىت تالاپ ەتىپ وتىرعان وزگەرىستەردى ەنگىزۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قوعام وزگەرگەن سوڭ, ونىڭ نەگىزدەرى دە جاڭارادى. دەمەك, وسى كەزەڭدە قولدانىستاعى زاڭنىڭ ءالسىز تۇستارى مەن كەمشىلىكتەرى انىق بايقالادى. بۇل ۇدەرىس ۇزدىكسىز العا ءجۇرىپ وتىرادى. ەگەر ءبىز جاڭادان زاڭ قابىلداساق, الداعى ۋاقىتتا وعان دا تۇزەتۋلەر ەنگىزەمىز. ەڭ باستىسى, سول تۇزەتۋلەر مەن وزگەرتۋلەر ءسوز بوستاندىعىنا جانە تۇتاس العاندا باق-تى دامىتۋعا قالاي اسەر ەتەدى؟ بۇل جەردە اشىق ويىمدى ايتايىن. مەنىڭشە, قولدانىستاعى «باق تۋرالى» زاڭعا جۋرناليستەردىڭ قۇقىقتارى مەن جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى باپتاردى قايتا جازۋعا قاتىستى تۇزەتۋلەر ەنگىزگەن ءجون. ويتكەنى جۋرناليستەر بيلىكتىڭ, بيزنەس-قۇرىلىمداردىڭ وكىلدەرىنىڭ كوڭىلىنە قاراپ, جالتاقتاماۋى ءتيىس. زاڭ ەڭ ءبىرىنشى ءاربىر جۋرناليسكە ءوزىنىڭ قۇقىقتارىنىڭ تولىق قورعالۋىنا كەپىلدىك بەرگەندە عانا ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمدىلىكپەن قارايمىز. ءجۋرناليستىڭ مارتەبەسى تۋرالى ماسەلەنى كوپتەگەن ارىپتەستەرىمىز كوتەرىپ ءجۇر. سەناتور نۇرتورە ءجۇسىپ تە وسى ماسەلەنى قوزعاپ, قۇزىرلى ورگانعا دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. قازىرگى تاڭدا ءجۋرناليستى قوعامعا اقپارات تاراتۋشى تۇلعا رەتىندە عانا ەمەس, اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك ميسسيانى اتقاراتىن, ەلگە قۇرمەتتى جانە زاڭمەن قورعالاتىن سۋبەكت رەتىندە قابىلداۋىمىز قاجەت. ول ءوزىنىڭ ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىعى ءۇشىن لايىقتى جالاقى الۋعا قۇقىلى, ءتيىس. مەملەكەت كەپىلدىك بەرەتىن الەۋمەتتىك پاكەتتەرگە قولى جەتەتىن, باسپانا الۋعا مۇمكىندىگى بار تولىققاندى قوعام مۇشەسى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي, سوڭعى كەزدەرى جۋرناليستەردى بيلىككە قىزمەت كورسەتۋشى پەرسونال رەتىندە قابىلداپ ءجۇرمىز. سوندىقتان, جاڭا زاڭدا نەمەسە تۇزەتىلگەن زاڭنامادا ءجۋرناليستىڭ مارتەبەسىن زاڭدىق دەڭگەيدە بەكىتۋ جانە كوتەرۋ ماسەلەسىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ جازۋدى – دەر كەزىندەگى جانە قاجەتتى قادام دەپ سانايمىن!
