ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇبەگەيلى ەكونوميكالىق رەفورمالارعا كىرىسكەن 1995 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان تامىز ايىنا دەيىن 140-تان استام زاڭدىق كۇشى بار «نارىقتىق» جارلىققا قول قويعان. ارينە, ەگەر ونىڭ ارقايسىسى پارلامەنتتە جەكە زاڭ رەتىندە قارالىپ, تالقىلانىپ, پارلامەنتتىڭ جۇمىس رەگلامەنتىنە سايكەس جۇزەگە اساتىن بولسا, كەزەك كۇتتىرمەي شەشىلۋى ءتيىس اسا كۇردەلى ماسەلەلەر ءالى تالاي جىل بويى ءوزىنىڭ زاڭدىق نەگىزىن كۇتىپ جاتا بەرەتىن ەدى.
جيىرما ءبىرىنشى عاسىرداعى ەكونوميكالىق وزگەرىستەر كۇن ساناپ تەرەڭدەپ بارا جاتقان جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ اياسىندا وربۋدە. سونىمەن قاتار بۇل ءۇردىستىڭ ءبىر-بىرىنە مۇلدەم قابىسپايتىن قاراما-قايشى, كەرەعار سيپاتى تمد اۋماعىندا كورىنىس تابۋدا. ءبىر مەملەكەتتەر الەمدىك ەكونوميكامەن بارىنشا ىقپالداسقان, اشىق تا انىق ەكونوميكالىق ساياسات قۇرۋدى كوزدەسە, ەندى بىرەۋلەرى كەرىسىنشە بايلانىستاردىڭ بارلىعىن ءۇزىپ, شەكاراسىنىڭ ىرگەسىن بارشا ازاماتتارىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەتىن تەحنولوگيالىق جانە باسقا دا جەتىستىكتەردەن وقشاۋلايتىن جابىق ەكونوميكالىق ساياساتقا بەت بۇرۋدا. الەمنىڭ بارشا مەملەكەتتەرىنىڭ دامۋ بارىسى ادامزاتتىڭ كوزىن جەتكىزگەن ءبىر اقيقات – قازاق ايتاتىن «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» دەگەن ماقالدىڭ ماعىناسى الدەقاشان ەسكىرگەنى. قازىر ءوزىڭنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىڭدى دە, ساياسي ۇستانىمدارىڭدى دا باسقا مەملەكەتتەرمەن, اسىرەسە كۇندەلىكتى الىس-بەرىسىڭ مەن بارىس-كەلىسىڭ جالعاسىپ جاتاتىن كورشى مەملەكەتتەرمەن ۇيلەستىرە قيمىلداماساڭ, اي مەن كۇننىڭ امانىندا قۇلدىراۋىڭ ابدەن مۇمكىن. ورتالىق ازيانىڭ عانا ەمەس, كۇنى كەشە عانا كەڭەس وداعىنىڭ قولتىعىنان شىققان تمد اۋماعىنداعى بىرقاتار مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ جيىنى وسىناۋ قاراپايىم قاعيدانى تەرەڭ ۇعىنۋعا جەتپەي جاتقان تۇستا ءوزىنىڭ كورەگەندىگىمەن دە, ەلىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ءاربىر ماسەلەنى تەرەڭنەن تولعاپ ويلايتىن كەمەڭگەرلىگىمەن دە ەرەكشەلەنگەن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولاتىن. ول ەلىنىڭ قارقىندى دامۋىنا كەدەرگى بولۋى مۇمكىن زاماناۋي پروبلەمالارعا تەرەڭ بويلاپ, ستراتەگيالىق تۇرعىدان ءتۇسىنىپ بارىپ, ەلىنىڭ الەۋمەتتىك نارىقتىق شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ تۇيتكىلدەرىن شەشۋدىڭ اسقان جاۋاپكەرشىلىگىن ابىرويمەن ارقالاي ءبىلدى.
بىلايشا ايتقاندا, ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ زاماننىڭ ءوزى تۋدىرعان تالاپ «جاڭاشا جاڭعىرۋ» ءۇردىسىنىڭ تۇپكى ءمانىن ەرتە ءتۇسىنىپ, ونىڭ شەشىمىن تاپتى. ول مەملەكەتتىك ساياساتتا كەشەگى جوسپارلى ەكونوميكالىق جۇيەسى بار كوممۋنيستىك قۇرىلىمدى ەلدى ءاپ-ساتتە اۋدارىپ-توڭكەرىپ, ءبىر ساتتە 180 گرادۋسقا بۇرىپ, ءبارىن وزگەرتە قويۋعا ۇمتىلعان باتىستىڭ نارىقتىق يدەولوگياسىنا جول بەرمەي, بارلىعىن بىرتىندەپ, ءومىردىڭ قالىپتى اعىسىنان اۋا جايىلتپاي وزگەرتۋدى قولعا الدى. ناتيجەسىندە الىس بولاشاقتاعى ماقساتتاردى كوزدەيتىن «قازاقستان 2030» باعدارلاماسى, يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق ستراتەگياسى, جان-جاقتى جاڭعىرتۋدى جەدەلدەتۋ جانە الەمنىڭ باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى ەلۋ مەملەكەتىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋ سەكىلدى ايرىقشا ماڭىزدى باعدارلامالار مەن جوبا جوسپارلار دۇنيەگە كەلدى.
شەتەلدىك ساراپشىلار وڭ باعالايتىن قازاقستاندىق جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ الدىمەن ەلدەگى ەكونوميكالىق تۇيتكىلدەردى شەشىپ, ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ العاننان كەيىن ساياسي رەفورمالارعا كوشكەندىگى. قاي زاماننىڭ ناقىلى بولسا دا «سانانى تۇرمىس بيلەيتىنى» ەشقاشان ەسكىرمەيتىن اكسيوما. سوندىقتان, جالاڭاش ەلدى كيىندىرىپ, اش ەلدى تويىندىرىپ الىپ بارىپ قولعا الماسا, ساياسي رەفورما دەگەنىڭىز جارىمەستىڭ قولىنداعى بومبا ىسپەتتى اسا قاۋىپتى دۇنيە. تىڭعىلىقتى دا تياناقتى تۇردە جۇرگىزىلگەن ەكونوميكالىق رەفورمالار ءوزىنىڭ جەمىسىن كوپ ۇزاماي بەردى. قازاقستان تەك تمد اۋماعىندا عانا ەمەس, جالپى دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ تۇراقتى, ءارى قارقىندى دامۋشى مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە اينالدى. 2000-شى جىلداردان باستاپ ەلىمىزدىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ ءوسىمى تۇراقتى تۇردە 10 پايىزدان استام كورسەتكىشتەن تۇسكەن جوق.الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعى دۇنيەجۇزىلىك داعدارىس كەزىندە وسپەك تۇگىلى, باستى كورسەتكىشتەر بويىنشا كەرى كەتىپ جاتقان كەزدە قازاقستاننىڭ ءوسىمى قوسۋ كورسەتكىشتەن اينىمادى. سوڭعى وننان اسا جىلدا ونەركاسىپتىڭ ءوسىمى 9 پايىز اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ءوسىمى 4 پايىزدان ەشقاشان كەمىگەن ەمەس. وسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان ۇزاقمەرزىمدىك دامۋ ماقساتتارى ايقىندالعان تازا الەۋمەتتىك مەملەكەتكە اينالدى.
ءبىر عانا مىسال: ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇبەگەيلى ەكونوميكالىق رەفورمالارعا كىرىسكەن 1995 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان تامىز ايىنا دەيىن 140-تان استام زاڭدىق كۇشى بار «نارىقتىق» جارلىق شىعارعان. ارينە, ەگەر ونىڭ ارقايسىسى پارلامەنتتە جەكە زاڭ رەتىندە قارالىپ, تالقىلانىپ, حالىق قالاۋلىلارىنىڭ جۇمىس رەگلامەنتىنە سايكەس جۇزەگە اساتىن بولسا, كەزەك كۇتتىرمەي شەشىلۋى ءتيىس اسا كۇردەلى ماسەلەلەر ءالى تالاي جىل بويى ءوزىنىڭ زاڭدىق نەگىزىن كۇتىپ جاتا بەرەتىن ەدى. ەلباسى قولعا الىنۋى قاجەت تۇيتكىلدەردىڭ بارلىعىن جارلىقتارمەن رەتتەي وتىرىپ, حالىق قالاۋلىلارىنان دا ءاربىر ەكونوميكالىق ماسەلەنى زاڭدىق تۇرعىدان رەتتەيتىن تولىققاندى زاڭنامالىق اكتىلەردىڭ ساپالى دا ومىرشەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلۋىڭ تالاپ ەتتى. كەزى كەلگەن كەزدە جوعارىدا ايتىلعان جارلىقتار بىرتىندەپ قابىلدانعان زاڭدارعا ورىنىن بوساتىپ وتىردى. ەڭ باستىسى, ەلباسىنىڭ جارلىقتارى ارقىلى بارىنشا قىسقا مەرزىم ىشىندە نارىقتىق قايتا قۇرۋلاردىڭ زاڭنامالىق العىشارتتارى جاسالىپ, پرەزيدەنتتىڭ يدەيالارى بىرىنەن سوڭ ومىرگە جولداما الىپ جاتتى. وسىلاي مىقتى مەملەكەتتىك بيلىك قاجەت بولا قالعان جاعدايدا ءتيىمدى نارىقتىق ەكونوميكانى ءوز قولىمەن قۇرۋعا قابىلەتتى ەكەنىن ءدۇيىم الەمگە ايگىلەدى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاعداي سونى تالاپ ەتىپ وتىرسا, مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ جاڭا تەتىكتەرىن دەرەۋ ىسكە قوسۋ قاجەتتىگىن ۇنەمى ايتىپ كەلەدى جانە كەرەك كەزىندە ونى ءوزى دە ىسكە قوسا ءبىلدى. ونى ءبىز وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىنعى دۇنيەجۇزىلىك داعدارىستىڭ العاشقى لەگى قازاقستانعا جەتە باستاعاندا ەلباسى تاراپىنان اتقارۋشى بيلىككە ۋاقتىلى, ءتىپتى, دەر شاعىندا بەرىلگەن ناقتى تاپسىرمالار مەن ۇكىمەتتىڭ سول تاپسىرمالارعا سايكەس شيراق قيمىلداعانىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن اپاتتان امان قالعان ەكونوميكامىزدىڭ اياق الىسىنان-اق كوردىك.
پرەزيدەنت جاقىنداعى كورشىلەر قانداي قارەكەتتەر قىلىپ جاتقانىن جانە ول قارەكەتتەردىڭ ولارعا قالاي اسەر ەتىپ جاتقانىن, سونىمەن قاتار الەمنىڭ ءار قيىرىنداعى ءارتۇرلى ەكونوميكالىق جاعدايلارى بار, سوندىقتان دا ءارتۇرلى تىرلىك قىلاتىن ەلدەردىڭ قيمىلدارىن مۇقيات باقىلاپ وتىراتىنىن, ءارى ولاردىڭ ءاربىر ارەكەتتەرىن وي سۇزگىسىنەن وتكىزىپ, سارالاپ-ساراپتاپ وتىراتىنىن كوردىك. سونىڭ ارقاسىندا الەمدىك ەكونوميكانىڭ قازاقستانعا جاعىمسىز ىقپال ەتۋى مۇمكىن تۇستارىن ەرتە باستان بايقاپ, ماسەلەنىڭ الدىن الۋدىڭ قاپىسىز شارالارى قاراستىرىلاتىنىن بىلدىك. نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءتىپتى ەۋروپالىق وداقتىڭ ءوزى بولا ما, بولماي ما دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنە ەندى شىعىپ جاتقان زاماندا, ال تمد اۋماعىنداعى مەملەكەتتەر ءوز قولدارى ءوز اۋىزدارىنا جەتكەنىنە ءماز بولىپ, اركىم ءار جاققا بەت-بەتىمەن لاعىپ جاتقان كەزدە تەرەڭ ىقپالداستىق بولمايىنشا, تولىققاندى تابىسقا جەتۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتقان بىردەن-ءبىر كورەگەن ساياساتكەر. سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەۋرازيالىق ىقپالداستىق يدەياسىن كوتەرگەندە ەشكىم ونىڭ تەرەڭنەن تولعاعان ماڭىزدى باستاماسىنا ءمان بەرە قويماعانمەن, ارادا از عانا وتكەندە بۇل باستامانىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى بولعانىن بارلىعى مويىندادى ەمەس پە؟!
سونىڭ ارقاسىندا ونىڭ بارلىق ەلدەر بىرلەسە كۇش سالا وتىرىپ, جاڭا تۇرپاتتى ىقپالداستىق ۇيىمى ەۋرازيا وداعىن قۇرۋى قاجەتتىگى جونىندەگى يدەياسى كوپ ۇزاماي قۇرلىقتاعى ەڭ وزىق ويلى ستراتەگيالىق يدەياعا اينالدى. قازىردىڭ وزىندە قارقىندى جۇزەگە اسىرىلا باستاعان بۇل يدەيا بولاشاقتا جەكەلەگەن ەلدەردىڭ عانا ەمەس, تۇتاس وركەنيەتتەردىڭ ارىپتەستىگىنە نەگىز بولا وتىرىپ, الەمنىڭ گەوساياسي قۇرىلىمىنا ءوزىنىڭ ءىزىن قالدىراتىنى ءسوزسىز.
ءاربىر جاڭاشا يدەياسى سەرپىندى قادامعا اينالاتىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ تمد ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىعى ۇستانىمدارى اسا جەمىستى بولدى. ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ بارشاعا ۇلگى بولعان, كورشى مەملەكەتتەر قوسىلۋعا, الىس جاتقان ەلدەر تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا ىقىلاس تانىتقان ىقپالداستىق ۇيىمدارى – كەدەن وداعى, ەۋرازيا ەكونوميكالىق قوعاماستىعى, شانحاي ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى جانە باسقا دا كوپتەگەن ىقپالداستىق ۇيىمدارى جانە جالپى ەۋرازيالىق تۇتاستىق يدەياسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قانشاما جىلدان بەرگى قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ – تەك ءبىر عانا مەملەكەتتىڭ ەمەس, بارشا ادامزاتتىڭ قامىن ويلار ۇلكەن تۇلعا. ونىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن رەفورمالاۋ, جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق جانە ەكولوگيالىق ستراتەگيانى دايىنداۋ, سونداي اق الەمدىك ەنەرگەتيكالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋداعى ءاربىر مەملەكەتتىڭ ۇلەسى تۋرالى باستامالارى شىن مانىندە تەك جاھاندىق دەڭگەيدەگى تۇلعالار قامىن جەيتىن جالپى ادامزاتتىق تۇيتكىلدەر ەكەنى داۋسىز.
سول سەبەپتى دە ونىڭ باستامالارىنا الەم ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ, وعان قولداۋ ءبىلدىرىپ جاتاتىنىنا تاڭعالۋعا بولمايدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ – كۇللى الەمدى مويىنداتقان تۇلعا.
تمد اۋماعىنداعى عانا ەمەس, تۇتاس ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ىقپالداستىق ءۇردىسىنىڭ كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەسىمى تالاي تاماشا تابىستارعا جەتكەن قازاقستاننىڭ زاماناۋي تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلاتىنى انىق. سەبەبى, شەكسىز ساياسي ەرىك-جىگەرى مەن ءاربىر يدەياسىن تاپ-تۇيناق ەتىپ جۇزەگە اسىرۋعا قابىلەتى بار وسىنداي مىقتى كوشباسشىسىز قانداي مەملەكەتتىڭ دە قانداي دا ءبىر جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزە قويۋى, قازاقستاننىڭ باسىندا بولعانداعىداي تەرەڭ ەكونوميكالىق كۇيزەلىستەردەن ەڭسە كوتەرە قويۋى ەكىتالاي.
كەشەگى الاپات داعدارىس ۋاقىتىندا دا قازاقستان تۇراقتى تۇردە ءوزىنىڭ سالماقتى ساياساتىمەن ەرەكشەلەندى, ەشقانداي ساسقالاقتاۋسىز الدىن الا ويلاستىرىلعان داعدارىسقا قارسى كۇرەس شارالارىن ىسكە قوسىپ, الاپات داعدارىستى قيىندىقسىز يگەردى. قازىر داعدارىستان كەيىنگى وڭالۋ كەزەڭىن دە اياقتاپ, بۇرىنعىداي تۇراقتى دا قارقىندى دامۋدىڭ داڭعىلىنا قايتا ءتۇستى.
تاريحتاعى تالاي ەلدەردىڭ تاجىريبەسى كورسەتكەندەي, تامىرى تەرەڭگە كەتكەن قوعامدىق داعدارىستان شىعۋ مەن تۇراقتى الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق دامۋدىڭ داڭعىلىنا ءتۇسۋ ءاردايىم الىستى كوزدەگەن, مۇقيات ويلاستىرىلعان ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگيالىق ماقساتتاردى ايقىنداۋدان باستاۋ الادى.
قازاقستاننىڭ دامۋىنا دا باستى سەرپىن بەرگەن, وتكەن ەمەس, ودان دا بۇرىنعى الاپات داعدارىستىڭ ۋاعىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزى قولعا الىپ, ءوز قولىمەن جازىپ شىققان ستراتەگيالىق باعدارلاما – «قازاقستان 2030» بولدى. ول قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كەلبەتىن ايقىنداۋدا تاريحي رول اتقاردى. «قازاقستان 2030» – ءبىزدىڭ باستى باعدارىمىز. وندا كورسەتىلگەن ماقساتتارعا ۇمتىلا بەرسەك, ەلىمىز ەشقاشان تۋرا جولدان تايماق ەمەس, حالقىمىز قالىڭ نۋدان اداسپاي ءاردايىم جول تابارى انىق.
عالىم قوجابەكوۆ
