ەل ازاماتتارى اراسىندا ەرتەدەن تۇلەپ, 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندە باس كوتەرگەن, 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇرانعا اينالعان الاش يدەياسى ەل بيلىگىن بولشەۆيكتەر زاڭسىز كۇشتەپ تارتىپ العان سوڭ دا ءبىرجولا قۇرىپ كەتكەن جوق. الاش كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحان, احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇزەڭگىلەس ىنىلەرى, تالانتتى شاكىرتتەرى ولاردىڭ «بولشەۆيكتەرمەن بىرگە قىزمەت قىلا ءجۇرىپ, اسىرەسە, اعارتۋشىلىق سالادا حالىقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن وياتۋ, بەكىتۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەڭدەر» دەگەن وسيەتىنە ادال بولدى.
وعان قوسا, ەگەر دۇرىستاپ زەردەلەسەك, بولشەۆيكتەردىڭ ەل باسقارۋ قىزمەتىندە بولىپ, رەپرەسسيا جىلدارىندا سول وزدەرى جان اياماي تەر توككەن بيلىكتىڭ قولىنان اجال تاپقان قازاقستاندىق قايراتكەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءاۋ باسىندا ساناسى الاش يدەياسىمەن ويانعانىن كورەمىز. قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىن سىنعا الىپ, بالاما جول ۇسىنعان س.قوجانوۆ, س.سادۋاقاسوۆ, ن.نۇرماقوۆ, ت.جۇرگەنوۆ سياقتى مۇشەلەردەن قۇرالعان توپتىڭ قاتارىندا جالاۋ مىڭبايۇلىنىڭ وزىندىك ەرەكشە ورنى بولعان.
1892 جىلى بۇرىنعى اداي ۋەزى قۇنان-ورىس اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن جالاۋ مىڭباەۆ 1905-1908 جىلدارى فورت-الەكساندروۆسكىدەگى (اقتاۋ قالاسى) ەكى ساتىلى ورىس-قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم العان. 1917 جىلدان ماڭعىستاۋ ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتىپ, 1919 جىلى «بىرلىك» جاستار ۇيىمىنىڭ توراعاسى, 1920-1923 جىلدارى ماڭعىستاۋ ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ازىق-تۇلىك ءبولىم باستىعىنىڭ ورىنباسارى, اداي ۋەزدىك ميليتسيا باستىعى, 1923-1924 جىلدارى اداي ۋەزدىك رەۆكومىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. جالاۋ مىڭباەۆ بك(ب)پ 14 سەزىنىڭ, قازاق وبلىستىق 3-5 پارتيا كونفەرەنتسيالارىنىڭ, قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ 4-6 سەزدەرىنىڭ دەلەگاتى بولعان. قازاق اكسر كەڭەسىنىڭ 5 سەزىندە قازاق اكسر واك-نىڭ توراعاسى, ياعني, ۇكىمەت باسشىسى بولىپ سايلانعان ول بۇل قىزمەتتە ءجۇرىپ, رەسپۋبليكاداعى بارلىق باسقارۋ ورگاندارىن جەرگىلىكتەندىرۋ (قازاقتاندىرۋ) ىسىنە باسشىلىق جاساپ, حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جانە دەنساۋلىق, وقۋ-اعارتۋ, مادەنيەتىن جاقسارتۋعا كۇش سالعان. 1926 جىلى 25 قاڭتاردا قازاقستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا بۇل توپقا «ۇلتشىلدار» دەپ ايىپ تاعىلىپ, قاتال سىنعا ۇشىراعان. ف.گولوششەكيننىڭ تاپسىرماسىمەن بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ باقىلاۋ كوميسسياسى مىڭباەۆتىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاعان. «ۇلتشىل» اتانىپ, سىنعا ۇشىراعان مىڭباەۆ 1927 جىلى ورنىنان الىنىپ, گۋرەۆ (اتىراۋ) وكرۋگى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە تومەندەتىلەدى. ول بۇل قىزمەتى بارىسىندا گۋرەۆ وكرۋگىنىڭ مۇنايلى ءوڭىر ەكەنىن ەسكەرىپ, اۋىر ونەركاسىپتى دامىتۋعا كۇش سالىپ, بالىق شارۋاشىلىعىن جانداندىرىپ, بۇل كاسىپشىلىككە قازاقتاردىڭ تارتىلۋىنا جول اشقان. گۋرەۆتە ەلەكترستانسا قۇرىلىسىن سالۋ جۇمىسىنا تىكەلەي باسشىلىق ەتىپ, بايلار مەن ورتاشالاردى كۇشتەپ تاركىلەۋگە, جەر اۋدارۋعا بارىنشا قارسىلىق تانىتقان. ال 1929 جىلى قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن كەتىپ, اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمعان.
البەتتە, قوعام جاۋىزدىقپەن جازىقسىز قۇربان بولعانداردىڭ تاعدىرىنا الدىمەن كوڭىل بولەدى. سول سەبەپتەن ساكەن سەيفۋلليننەن كەيىن, بولشەۆيكتەر ابدەن كۇش الىپ, اق دەگەنى العىس, قارا دەگەنى قارعىسقا اينالعان جۇرت باسىنداعى ەڭ ءبىر اۋىر قيىن-قىستاۋ تۇستا ۇكىمەت باسقارعان جالاۋ مىڭبايۇلىنىڭ تۇلعاسى زەرتتەۋشىلەر نازارىنان كوپ ۋاقىت تىس قالىپ كەلگەن. تەك بەرتىنىرەكتە عانا فيلولوگ عالىم قابيبوللا سىديىقۇلى, جۋرناليست ابىلقايىر سپان ەڭبەكتەرى ارقاسىندا كومەسكىلەنىپ ۇمىتىلۋعا اينالعان اياۋلى ەر ەسىمى قايتا جاڭعىرا باستادى. اسىل ەردىڭ ەسىمى نەلىكتەن قوعامداعى الا-قۇلا ىقىلاستىڭ سالقىنىنا ۇشىراعان دەسەك, س.سەيفۋللين باستاعان بولشەۆيك قايراتكەرلەردىڭ كوبى وزدەرى قىزمەت ەتكەن جۇيەنىڭ قۇربانى بولسا, ج.مىڭبايۇلى ءبىر قاراعانعا كولدەنەڭ كەلگەن توتەنشە اۋرۋدان, ءوز اجالىنان كوز جۇمعانداي بولىپ كورىنەدى. شىندىعىندا قالاي؟
ج.مىڭبايۇلى شىققان اۋلەت تە وتارلاۋشىلاردىڭ تەپەرىشىن كوپ كورگەن. قۋعىندالعان. شاشىلعان. وسىلايشا اكە-شەشەدەن ەرتە ايرىلعان جالاۋ اجەسى بوتاگوزدىڭ تاربيەسىندە وسەدى. ماڭعىستاۋعا جەر اۋدارىلعان اتاقتى ۋكراين كوبزارى تاراس شەۆچەنكونىڭ «قازاق قىزى – كاتيا» دەگەن كوپشىلىككە جاقسى ءمالىم سۋرەتى – وسى بوتاگوزدىڭ بەينەسى. نوۆوپەتروۆسك بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى گۋسكوۆتىڭ قىزمەتشىسى بولعان اجەسى جالاۋدى فورت-الەكساندروۆسك قالاسىنداعى (كەزىندەگى ماڭعىستاۋدىڭ ورتالىعى) ەكى ساتىلى ورىس-قازاق مەكتەبىنە بەرىپ وقىتقان.
«ۇلتشىل» اتانىپ, سىنعا ۇشىراعان مىڭباەۆ 1927 جىلى ورنىنان الىنىپ, گۋرەۆ وكرۋگى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە تومەندەتىلەدى. ول بۇل قىزمەتى بارىسىندا گۋرەۆ وكرۋگىنىڭ مۇنايلى ءوڭىر ەكەنىن ەسكەرىپ, اۋىر ونەركاسىپتى دامىتۋعا كۇش سالىپ, بالىق شارۋاشىلىعىن جانداندىرىپ, بۇل كاسىپشىلىككە قازاقتاردىڭ تارتىلۋىنا جول اشقان. گۋرەۆتە ەلەكترستانسا قۇرىلىسىن سالۋ جۇمىسىنا تىكەلەي باسشىلىق ەتىپ, بايلار مەن ورتاشالاردى كۇشتەپ تاركىلەۋگە, جەر اۋدارۋعا بارىنشا قارسىلىق تانىتقان. ال 1929 جىلى قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن كەتىپ, اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمعان
مەكتەپتىڭ ءۇش سىنىبىن بىتىرگەن سوڭ, تۇرمىس جاعدايىنا بايلانىستى وقۋىن ءارى قاراي جالعاستىرا الماي جالاۋ وسىنداعى تۇز ءوندىرۋ كاسىپورنىنا جۇمىسقا تۇرادى. ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋى, قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى ورتاسىندا ەرجەتۋى ونى ەرتە ەسەيتەدى, قايسار دا تاباندى مىنەز قالىپتاستىرادى. كوپتىڭ سەنىمىن اقتاي الاتىن ازامات رەتىندە تانىلىپ, 1916 جىلى تۇز وندىرۋشىلەر كاسىپوداعىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانادى دا, ءبىرجولا ساياسي كۇرەس جولىنا تۇسەدى.
قايراتكەردىڭ ءومىر جولىنا ۇڭىلگەندە, مەن ونىڭ فۋنكتسيونەرلىك قىزمەتىنەن گورى اباي ايتقان تولىق ادامعا ءتان قاسيەتتەرىن كورۋگە تىرىستىم. وزىمشە تاپتىم دا.
بىرىنشىدەن, ونىڭ رۋحاني جان الەمى حالىقتىق سالت-ءداستۇردەن, انشىلىك, كۇيشىلىك ونەرىنەن بارىنشا مول ءنار تارتقانىنا ءتانتى بولدىم. بىرەر مىسال: ول قازاق اندەرىن زەرتتەۋشى ا.زاتاەۆيچكە «اقتان», «اقبوبەك», «جۋاس قوڭىر», «قاراتورعاي» دەگەن ءتورت ءان جازدىرعان. ورتالىق قازاق ۇكىمەتى ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشىپ كەلگەندە تۇڭعىش رەت بۇرىن تىيىم سالىنعان ناۋرىز تويىن ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە وتكىزۋگە مۇرىندىق بولعان. اقمەشىتتىڭ قىزىلوردا اتانۋى, بۇرىنعى قىرعىز-قايساق دەگەن كەكەسىندى جاپسىرمادان قۇتىلىپ, ءوزىنىڭ قازاق اتىن الۋى, ۇلتىمىزدىڭ تۇڭعىش كاسىبي مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ اشىلۋى ۇكىمەت باسشىلىعىندا جالاۋ مىڭبايۇلى وتىرعان كەزدە جۇزەگە اسىرىلعان. ول ورتالىق ۇكىمەت پەن قالىڭ بۇقارا اراسىن بايلانىستىراتىن ءباسپاسوز قۇرالى بولۋ كەرەگىن جاقسى بىلگەن. 1926 جىلدىڭ 27 شىلدەسىنەن باستاپ قازاق شارۋالارىنىڭ ءۇنى «اۋىل ءتىلى» اتتى گازەت جارىق كورە باستاعان.
ەكىنشىدەن, ىشكى تىلەگى, نيەتى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستانىمدارىمەن ۇندەس بولعان. ونىڭ دالەلىنە سوۆەت وكىمەتى ماسكەۋدە, پەتروگرادتا جانە تۇركىستاندا تولىق ورناپ, م.شوقايدىڭ باسىنا قاۋىپ تونگەندە, ونى كاسپي تەڭىزى ارقىلى شەتەلگە امان-ەسەن وتكىزىپ جىبەرگەن ەرلىگىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
ج.مىڭبايۇلى «اۋىل ءتىلى» گازەتىن شىعارعاندا م.دۋلاتوۆتىڭ وعان «…كىتاپتاردىڭ دا, گازەتتەردىڭ دە ماعان كورسەتپەگەن قورلىعى جوق… بىردەڭەنى بۇتىپ-شاتىپ جازادى دا, «مىنە, سەنى قازاقىلاندىردىق» دەيدى… مەنىڭ ويلاپ-ويلاپ تاپقانىم, «جالاۋ جولداس, سەن بولدىڭ» دەپ مۇڭ شاعۋى ارالارىنداعى رۋحاني ۇندەستىكتى بىلدىرەدى. ايتپەسە, م.دۋلاتوۆ كەز كەلگەن لاۋازىمدى بولشەۆيككە ءدال بۇلاي اعىنان جارىلىپ حات جازباس ەدى.
ۇشىنشىدەن, جان دۇنيەسىنىڭ الاش مۇراتتارىمەن ۇندەستىگىن ف.گولوششەكينمەن تايسالماي بەتپە-بەت كەلىپ اشىق ايقاسقا شىققان قايراتكەرلىگىنەن كورەمىز. ويتكەنى ول قازاق حالقىن الدىنداعى بار مالىنان ايىرىپ, اشتان قىرۋدى ويلاستىرعان ورتالىقتىڭ زالىمدىگىن جاقسى ءتۇسىندى. ءتىپتى, 1919 جىلعى الاساپىران كۇندەردىڭ وزىندە ركپ(ب) ءVىىى سەزىندە لەنين سول كەزدەگى كيرۆوەنرەۆكوم باسشىسى س.پەستكوۆسكيگە: «ەرتە مە, كەش پە, سىزدەرگە, بالكىم, مالدى قايتا ءبولۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويۋلارىڭىزعا تۋرا كەلەتىن شىعار» دەگەن بولاتىن. ورتالىق سول زالىمدىك جوسپارىن قانشا قاربالاسىپ جاتسا دا, ءبىر ساتكە دە ەستەن شىعارعان جوق. 1927 جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازاقستان پارتكونفەرەنتسياسى ءوتىپ, ءىرى بايلاردىڭ مالى مەن مۇلكىن تاركىلەۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا زاڭسىزدىققا زاڭدى رەڭك بەرۋ ماقساتىمەن تاركىلەۋ كوميسسياسى قۇرىلدى. كەلەسى, 1928 جىلدىڭ تامىز ايىندا بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ جونىندە قاۋلى قابىلدانىپ, ونى ورىنداۋ ءۇشىن قازاق اۋىلدارىنا ارنايى ۋاكىلدىكپەن مىڭ ادام جىبەرىلدى. ولارعا «سەن تۇر, مەن اتايىن» دەيتىن تاس نادان قاراڭعى بەلسەندىلەردەن 4700 ادام قوسىلدى. وسىلايشا قازاقتىڭ جارتىسىنان استامى اشتان قىرىلعان قولدان جاسالعان زۇلمات جۇزەگە اسىرىلدى.
باستىعىنا تۋرا قارسى شىققان ادام قاي كەزدە ءوسۋشى ەدى, جالاۋ دا قىزمەتىنەن تومەندەتىلىپ, گۋرەۆ (اتىراۋ) ايماعىن باسقارۋعا جىبەرىلەدى. جۇرەگى دە, ساناسى دا قابىلداماعان جۇمىس, بايلاردى تاركىلەۋگە دايىندىق, ءارلى-بەرلى ءجۇرىس, وسەك-اياڭ, جالا, بۇلارعا بەس جاستاعى ۇلى ەسكەندىردىڭ بالكوننان قۇلاپ ولگەن قايعىلى قازاسى قوسىلىپ, بۇرىنعى ەسكى اۋرۋى قوزىپ, قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا, ەسىل ەر 37-گە ەندى تولعاندا ىشقۇسادان كۇيىپ كەتەدى…
وتەن احمەت,
جازۋشى
