قازاقتا «قولىما جۇمىس بەرگەنىڭ – جانىما تىنىس بەرگەنىڭ» دەگەن ءسوز بار. بىراق قازىر قازاقستان حالقىنىڭ تىنىسى تارىلىپ, قىلارعا قىزمەت تاپپاي ءجۇر. سەبەبى جۇمىسسىزدىق دەگەن جەگى قۇرت بارلىق سالاعا دەندەپ ەندى, تاجىريبەلى مامان بولسىن, ەندى عانا جوو-ىن تامامداعان ادام بولسىن ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي قينالادى. دەي تۇرعانمەن ءبىزدىڭ ەلدەگى ستاتيستيكا دەگەن قۇدىرەت وتىرىكتەن ورنەك توقۋدى دوعارماي تۇر.
سوڭعى ءۇش جىل بويى ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى قازاقستان حالقىنىڭ نەبارى 4,9 پروتسەنتى, ياعني 450 مىڭ ادام جۇمىسسىز دەيدى. بۇل تەك جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنا ارنايى ءوتىنىش بەرگەندەردىڭ ەسەبىنەن شىققان دەرەك ەكەنىن قۇزىرلى ورىندار ەسكەرمەيدى. سالدارىنان قازاقستان حالقىنىڭ كوبى جالاقىسى جاقسى, تابىسى ءتاۋىر جەردە قىزمەت قىلىپ جاتقانداي كورىنەدى. اعايىندى وسىنداي جالعان دەرەكتەر ابدەن اشىندىرىپ بولدى.
قازىر ەلىمىزدە 6 ميلليوننان استام جاس ادام بار. NEET جاستاردىڭ سانى 422 مىڭعا جەتتى. ولارمەن دە ناقتىلى جۇمىس جاسالىپ جاتقان جوق. ءبىر رەتتىك كەي جوبالاردىڭ ناتيجەسىن ءبىلۋ تىپتەن قيامەت. 2022 جىلى ۇلتتىق قوردان «كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ جونىندەگى» ۇلتتىق جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاس كاسىپكەرلەر مەن الەۋمەتتىك وسال توپتاعى ازاماتتارعا گرانت بەرۋگە 69,2 ميلليارد تەڭگە بولىنگەن. بىراق ونىڭ 6,9 ميلليارد تەڭگەسى يگەرىلمەگەن. بۇل دا – جۇمىستى جۇيەلەۋدە كەتكەن قاتەلىك. ەڭ قىزىعى, جوعارى اۋديتورلىق پالاتا جاس كاسىپكەرلەرگە جاڭا بيزنەس يدەيالاردى ىسكە اسىرۋعا گرانتتار بەرۋ جانە الەۋمەتتىك وسال توپتاعى ازاماتتارعا گرانتتار بەرۋ ءىس-شاراسىنىڭ ناتيجەسىن باعالاۋ مۇمكىن ەمەس دەپتى. ناتيجەسىن باعالاۋ مۇمكىن بولماسا, ۇلتتىق قوردان نەسىنە قىرۋار قارجى ءبولىندى؟
ەلىمىزدەگى جاستار جۇمىسسىزدىعىنىڭ ماسەلەسىن ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتسەم. قازىرگى تاڭداعى جۇمىسسىز جاستاردىڭ سانى – 80 مىڭ, NEET جاستاردىڭ سانى – 422 مىڭ, ال ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعان جاستاردىڭ سانى 408 مىڭ دەپ كەلتىرىلەدى. اتالعان ءۇش كورسەتكىش ارقىلى قۇزىرلى ورىنداردىڭ ەلدەگى جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق پروبلەماسىن ادەمى جاسىرۋعا تىرىسقانىن بايقاۋعا بولادى. جوعارىداعى دەرەكتەردى ءبىر ورتاعا قوسساق, قازاقستانداعى 900 مىڭنان استام جاس ازاماتتىڭ جۇمىسسىز ەكەنى انىق كورىنەدى.
جۇمىسسىزدىق ەندى عانا ەڭبەك نارىعىنا شىعاتىن جاستاردىڭ دا ۋايىمىنا اينالدى. «وقۋ گرانتىن كوبەيتتىك» دەپ كوپ ەسەپ بەرەتىن بيلىك, سول ماماندار جوو-ىن تامامداعاندا قايدا بارىپ قىزمەت قىلاتىنىن تىپتەن ويلامايدى. ناقتى دەرەك, 2025 جىلى مەملەكەتتىك ءبىلىم گرانتى 75 مىڭعا جەتپەك. وعان اقىلى وقيتىن جۇزدەگەن مىڭ ستۋدەنتتى جانە قوسىڭىز. بىراق وسىنشا ماماندى جۇمىسقا قابىلدايتىن ەڭبەك نارىعى بار ما؟ تاباقتاي ديپلوم ۇستاعان جاستار ەرتەڭ قايدا بارىپ قىزمەت قىلادى؟ قازاقستاندىق جاستاردىڭ 40 پروتسەنتى ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەمەيدى, جوو تۇلەكتەرىنىڭ 30 پروتسەنتى بىردەن جۇمىس تابا المايدى. اتالعان ماسەلەمەن كۇرەسۋدىڭ ورنىنا سالالىق مينيسترلىك ءبىر رەتتىك گرانت, بوس جۇمىس ورىندارىنىڭ جارمەڭكەسى, جاستار پراكتيكاسى دەگەن ناۋقاندىق ءىس-شارالارمەن عانا ءجۇر. جاستار ەلدەگى جۇمىس كۇشىنىڭ 40 پايىزىن قۇرايتىنىن ەسكەرىپ, ۇكىمەت ولاردى تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىپ, لايىقتى جالاقىمەن قامتاماسىز ەتكەندە قازاق جاستارى كورەياعا قارا جۇمىسقا كەتپەس ەدى, ەۋروپانىڭ دالاسىندا پياز تەرىپ اقشا تاۋىپ جۇرمەس ەدى, امەريكاعا بارىپ نان تابۋدىڭ, جان باعۋدىڭ ءتاسىلىن ىزدەمەس ەدى.
جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەسۋدەگى ءبىزدىڭ مىناداي ناقتى ۇسىنىستارىمىز بار:
- جالعان ەسەپتەن قۇتىلىپ, ناقتى جۇمىسسىز جاستاردىڭ سانىن جانە ولاردىڭ تالاپ-تىلەگىن ءبىلۋ ءۇشىن ءموبيلدى توپتار قۇرۋ كەرەك. ولار بازارلار مەن باسقا دا جاستار كوپ شوعىرلانعان جەرلەردى ارالاۋى كەرەك. Amanat پارتياسىندا سونداي جۇيە بار, اتالعان تاجىريبەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ىسكە اسىرۋ قاجەت.
- ءبىر رەتتىك ناۋقاندىق باعدارلامالاردى قويىپ, ەسەپتى تۇراقتى جۇمىسقا ورنالاسقان جاستاردىڭ سانىمەن جۇرگىزۋ كەرەك.
- جاستار مەن جاس كاسىپكەرلەردى قولداۋعا, ۋاقىتىلى اقپاراتتاندىرۋعا باعىتتالعان بىرىڭعاي ناۆيگاتسيالىق سايتتى, ونىڭ موبيلدىك قوسىمشاسىن جانە ولارعا ارنالعان ىلەسپە تەلەگرامم بوتتى ازىرلەۋ جانە ىسكە قوسۋدى قولعا الۋ كەرەك.
- Amanat پارتياسىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا 2027 جىلعا دەيىن 1,5 ميلليوننان استام جاس ازامات جۇمىسپەن قامتىلادى دەپ كورسەتىلگەن. بۇل ۋادە, سوندىقتان ۇكىمەتكە اتالعان مەجەگە جەتپەي قويمايتىنىمىزدى ەسكەرتەمىز.
نارتاي سارسەنعاليەۆ, ءماجىلىس دەپۋتاتى
